Χιροσίμα, εβδομήντα χρόνια

Συμπληρώνονται σήμερα 70 χρόνια από ένα γεγονός που έχει σημαδέψει ανεξίτηλα όχι μόνο τον εικοστό αιώνα αλλά, θα έλεγα, και την ανθρώπινη ιστορία, σε σημείο που να μπορούμε βάσιμα να μιλάμε για την περίοδο «πριν» και «μετά» από αυτό. Εννοώ φυσικά τη ρίψη της ατομικής βόμβας στις 6 Αυγούστου 1945 στη Χιροσίμα της Ιαπωνίας που είχε σαν συνέπεια την ολοκληρωτική καταστροφή της πόλης, και που, όπως ξέρουμε, ακολουθήθηκε από μια δεύτερη βόμβα στις 9 Αυγούστου στο Ναγκασάκι. Λίγες μέρες αργότερα, στις 15 του μηνός, ανακοινώθηκε η συνθηκολόγηση της Ιαπωνίας (η επίσημη υπογραφή έγινε στις 2 Σεπτεμβρίου).

Η βόμβα της Χιροσίμα σκότωσε αμέσως γύρω στις 45.000 ανθρώπους, κατά το 80% αμάχους, ενώ άλλοι τόσοι βρήκαν τον θάνατο μέσα σε 2-4 μήνες μετά την έκρηξη. Η πόλη ισοπεδώθηκε, όπως δείχνει η φωτογραφία -το μεγάλο κτίριο που έμεινε ερειπωμένο και που στέκεται έτσι ίσαμε σήμερα, έχοντας πια μετατραπεί σε μνημείο, ήταν το Νομαρχιακό Κέντρο Προώθησης της Βιομηχανίας.

Τα θύματα στο Ναγκασάκι ήταν λιγότερα, περίπου τα μισά, παρόλο που η βόμβα που χρησιμοποιήθηκε εκεί  (ο «Χοντρός») ήταν ισχυρότερη από της Χιροσίμα («το αγοράκι»), επειδή η μορφολογία του εδάφους λειτούργησε ανασχετικά. Το Ναγκασάκι άλλωστε ήταν ο εφεδρικός στόχος -το σχέδιο προέβλεπε να πληγεί μια άλλη πόλη, που όμως είχε την τύχη εκείνο το πρωί να σκεπάζεται από τα σύννεφα.

Λίγες ώρες πριν από τον βομβαρδισμό στο Ναγκασάκι, η Σοβιετική Ένωση κατάγγειλε το σύμφωνο μη επιθέσεως που είχε συνάψει από το 1941 με την Ιαπωνία, κήρυξε τον πόλεμο και εισέβαλε στη Μαντζουρία, τηρώντας τη δέσμευση που είχαν αναλάβει απέναντι στους Αμερικανούς. Η σοβιετική επίθεση, όσο κι αν φαίνεται ασήμαντη, επέδρασε επίσης καταλυτικά στην ιαπωνική συνθηκολόγηση επειδή  η είσοδος της ΕΣΣΔ στον πόλεμο και η κατάληψη της Μαντζουρίας σήμαιναν ότι η Ιαπωνία έχανε μια την τελευταία πηγή καυσίμων, και επειδή οι σοβιετικοί θα μπορούσαν να κάνουν απόβαση μέσα σε 10-15 μέρες στην καθαυτό Ιαπωνία, ενώ η αμερικανική απόβαση θα χρειαζόταν μήνες.

Ο τρίτος παράγοντας που διευκόλυνε την ιαπωνική συνθηκολόγηση ήταν ότι οι σύμμαχοι άφησαν να εννοηθεί ότι ο αυτοκράτορας Χιροχίτο, που πολλοί Ιάπωνες τον είχαν για θεό, θα έμενε στον θρόνο του. Έτσι, οι σκληροπυρηνικοί στρατηγοί, που είχαν θέσει τέσσερις προϋποθέσεις για την ειρήνη, κάμφθηκαν.

Η Χιροσίμα λοιπόν ασφαλώς επιτάχυνε τη συνθηκολόγηση και, από αυτή την άποψη, οι υποστηρικτές της βόμβας μπορούν να υποστηρίξουν ότι συνέβαλε στο να αποφευχθούν ανθρώπινες απώλειες. Από την άλλη πλευρά, η βόμβα έδειξε σε όλο τον κόσμο (και στους ακόμη συμμάχους σοβιετικούς) ότι οι ΗΠΑ είχαν τη μονοκρατορία σε αυτό το νέο ασύλληπτης φονικής δύναμης όπλο -ένα μονοπώλιο που δεν έμελλε να κρατήσει παρά λίγα χρόνια.

Σήμερα, και εδώ και πολλές δεκαετίες, η ρίψη της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα έχει περιβληθεί με έντονη απαξία και δεν είναι λίγοι εκείνοι που τη θεωρούν έγκλημα κατά της ανθρωπότητας. Τις πρώτες πάντως μέρες και τα πρώτα χρόνια μετά τη ρίψη της βόμβας, οι αντιδράσεις είχαν σαν κύριο στοιχείο τους το δέος ίσως και τον θαυμασμό για το πρωτοφανές τεχνολογικό επίτευγμα.

Βήμα, 7.8.1945

Σε αυτό συνέβαλε βέβαια το γεγονός ότι η πολεμική λογοκρισία δεν άφηνε τον πρώτο καιρό να παρουσιαστούν οι φωτογραφίες με τα φριχτά εγκαύματα των θυμάτων -στα πρωτοσέλιδα εμφανιζόταν μόνο το πυρηνικό μανιτάρι (όπως αμέσως ονομάστηκε το νέφος της έκρηξης).

Σταδιακά μόνο συνειδητοποίησε η παγκόσμια κοινή γνώμη το μέγεθος της φρίκης -και όταν το πυρηνικό όπλο έπαψε να αποτελεί μονοπώλιο και φτάσαμε στην απαίσια (αλλά και τόσο αποτελεσματική) ισορροπία του τρόμου, με ατομικά όπλα ανυπολόγιστα μεγάλης καταστροφικής δύναμης, που μπροστά τους το αγοράκι της Χιροσίμας φάνταζε στρακαστρούκα, τότε πήρε και η Χιροσίμα τον συμβολισμό που έχει σήμερα, με πολύ έντονη τη διάσταση του αγώνα για παγκόσμια ειρήνη και αφοπλισμό.  Κι επειδή ο πρώτος πάντοτε παίρνει τη μερίδα του λέοντος, το Ναγκασάκι ακούγεται πολύ λιγότερο, ενώ η Χιροσίμα εμφανίζεται σε τίτλους κινηματογραφικών και λογοτεχνικών έργων, όπως το Χιροσίμα αγάπη μου του Αλέν Ρενέ. Και Έλληνες ποιητές έχουν γράψει, όπως ο Νικηφόρος Βρεττάκος το Στον Ρόμπερτ Οπενχάιμερ (τον φυσικό που ήταν διευθυντής του σχεδίου Μανχάταν και που απέκτησε τον αμφίβολο τίτλο του «πατέρα της ατομικής βόμβας»), ή ο Γιάννης Ρίτσος, ενώ ο Φώτης Αγγουλές αντιπροσωπεύει τη μειοψηφία εκείνων που προτίμησαν να γράψουν για το Ναγκασάκι.

Όλα αυτά τα έργα όμως γράφτηκαν στις επόμενες δεκαετίες, όταν, όπως είπαμε, η κοινή γνώμη συνειδητοποίησε και τη φρίκη αλλά και την απειλή. Βέβαια, την ίδια εποχή η πυρηνική ενέργεια είχε αρχίσει να χρησιμοποιείται και για ειρηνικούς σκοπούς, έχοντας αρχικά δώσει λαμπρές υποσχέσεις, τις οποίες όμως δεν μπόρεσε να τηρήσει, ενώ κηλιδώθηκε στη συνείδηση της παγκόσμιας κοινής γνώμης από τα πυρηνικά ατυχήματα, με κορυφαίο το Τσερνομπίλ και πιο πρόσφατο τη Φουκουσίμα.

Και με αφορμή τη Φουκουσίμα ακριβώς είχαμε θυμηθεί παλιότερα και τη Χιροσίμα στο ιστολόγιο. Τα δυο τοπωνύμια έχουν κοινή κατάληξη κι αυτό δεν είναι τυχαίο. Διότι, βλέπετε, η Χιροσίμα δεν είναι βέβαια λέξη ελληνικής προέλευσης από το «ήρωος σήμα», όπως έχει υποστηρίξει κάποιος πορτοκαλιστής, νομίζω στον Δαυλό. Στα γιαπωνέζικα, χιρόι σίμα είναι το μεγάλο νησί. Σίμα το νησί. Φουκουσίμα, το ευλογημένο, το καλότυχο νησί. Καμιά φορά η ετυμολογία έχει μπόλικη ειρωνεία.

Εβδομήντα χρόνια μετά υπάρχουν ακόμα στη ζωή πάνω από 150.000 χιμπακούσα, όπως λέγονται στα ιαπωνικά εκείνοι που επέζησαν από την πυρηνική έκρηξη -και τόσο ο καθένας τους όσο και η πόλη της Χιροσίμα αποτελούν κήρυκες ενός μηνύματος για ειρήνη και για περιορισμό και τελικά απαγόρευση των πυρηνικών όπλων. Ο Τσουτόμου Γιαμαγκούτσι είναι ο μοναδικός επίσημα αναγνωρισμένος διπλός χιμπακούσα: βρισκόταν στη Χιροσίμα στις 6 Αυγούστου 1945, έπαθε εγκαύματα από τη βόμβα, και στις 8 Αυγούστου επέστρεψε στον τόπο κατοικίας του, το Ναγκασάκι, όπου τον βρήκε η δεύτερη βόμβα. Πέθανε το 2010, σε ηλικία 93 ετών, αφού τα τελευταία χρόνια της ζωής του είχε αφιερωθεί στον αγώνα κατά των πυρηνικών όπλων.

Να κρατήσουμε από τη σημερινή μέρα αυτήν ακριβώς την αντίθεση στα πυρηνικά όπλα, που μπορεί να συνοψιστεί σε τρεις λέξεις: Ποτέ πια Χιροσίμα (ούτε, βεβαίως, Ναγκασάκι).