Μιχάλης Λιαρούτσος (1921-2015)

Την Κυριακή που μας πέρασε, πέθανε πλήρης ημερών, όπως λέει το κλισέ, πλήρης από αγώνες και από προσφορά στον λαό και στον τόπο, ο αγωνιστής της Εθνικής Αντίστασης, κομμουνιστής συγγραφέας Μιχάλης Λιαρούτσος, στενός φίλος του μακαρίτη του πατέρα μου, που τον βλέπουμε δίπλα σε πορτρέτο του Μίλτη Παρασκευαΐδη.

Ο Λιαρούτσος ήταν Τηνιακός, σπούδασε νομικά στην Αθήνα αλλά, ως γραμματέας της ΕΠΟΝ Αιγαίου στάλθηκε στη Μυτιλήνη επί Κατοχής και οι περιστάσεις τον έδεσαν αξεδιάλυτα με αυτό το νησί, αφού εκεί αναγκάστηκε να βγει στην παρανομία και στο δεύτερο αντάρτικο. Πολέμησε στον Δημοκρατικό Στρατό Λέσβου ως το 1950 (μετά το τέλος του εμφύλιου στην ηπειρωτική Ελλάδα, είχαν μείνει ξεκομμένες ομάδες ανταρτών στα νησιά -Μυτιλήνη, Σάμο, Κεφαλονιά και Κρήτη). Πιάστηκε, καταδικάστηκε σε θάνατο, ποινή που μετατράπηκε σε ισόβια, αποφυλακίστηκε για λόγους υγείας. Τα υπόλοιπα τα διαβάζετε στο άρθρο της Βικιπαίδειας, που (ας το αποκαλύψω) είναι ένα από τα τρία που έχω αξιωθεί να γράψω. Ένα άλλο είναι για τον Κοτζιούλα.

Ο Μιχάλης Λιαρούτσος ήταν στενός φίλος και σύντροφος του πατέρα μου. Κράτησαν τη φιλία τους άθικτη και όταν οι πολιτικοί τους δρόμοι χώρισαν το 1991 (όχι πολύ’ ή ίσως πάρα πολύ). Τον έβλεπα ταχτικά όποτε ερχόταν σε επίσκεψη στου πατέρα μου, αν τύχαινε να είμαι εκεί, ή στη λέσχη των Καλλονιατών, όπου σύχναζαν κι οι δυο τους κάθε δεύτερο Σάββατο διότι, όπως είπαμε, ο Μιχάλης είχε πολιτογραφηθεί Μυτιληνιός. Μια και ο Μιχάλης ήταν κάμποσα χρόνια μεγαλύτερος, ο πατέρας μου τον σεβόταν πολύ και, στο τέλος, τον νιαζόταν, αν και η μοίρα θέλησε να φύγει εκείνος πρώτος.

Στο ανέκδοτο πεζογράφημά του «Εφτά ευτυχισμένα καλοκαίρια», που έχω παρουσιάσει εδώ εκτενή αποσπάσματά του, ο πατέρας μου θυμάται την επίσκεψή του στη Μυτιλήνη μαζί τη μητέρα μου, το καλοκαίρι του 1985:

«Σε λίγες μέρες είχε ανασυσταθεί ένα μέρος της παλιάς παρέας. Αρχηγός της, φυσικά, ο Μιχάλης ο Λιαρούτσος. Πάντα τον θεωρούσαμε αρχηγό της παρέας, από τότε που ήταν γραμματέας της ΕΠΟΝ. Μ΄ όλο που δεν ήταν από το νησί μας, ήταν τρόπον τινά πολιτογραφημένος ντόπιος. Τίτλο που τον κέρδισε κυριολεκτικά με το αίμα του. Παλιός γραμματέας της περιοχής Αιγαίου, έμεινε στο νησί, και μετά τη Βάρκιζα, κυνηγήθηκε, βγήκε στο βουνό, πολέμησε, τραυματίστηκε δυο φορές και ήταν από τους τελευταίους αντάρτες του Δημοκρατικού Στρατού που είχαν απομείνει ζωντανοί και άπιαστοι στο νησί.

Άνθρωπος κεφάτος, γλεντζές και καλλίφωνος, γινόταν με την κιθάρα του η ψυχή κάθε σύναξής μας. Από κοντά η γυναίκα του, η Ελευθερία, που του είχε σώσει τη ζωή, όταν τον έκρυψε και τον γιατροπόρεψε, με μύριους κινδύνους και δυσκολίες, τότε που τραυματίστηκε για δεύτερη φορά.»

Όπως και άλλοι αγωνιστές, ο Λιαρούτσος όταν βγήκε στη σύνταξη άρχισε να γράφει -όπως, σε αντίθεση με τους περισσότερους, δεν έγραψε απομνημονεύματα, αλλά λογοτεχνία, πεζογραφία και ποίηση, και φανέρωσε χάρισμα όχι ευκαταφρόνητο.

Από την πρώτη ποιητική του συλλογή, «Από ώρας πρώτης έως ενάτης», αντιγράφω ένα ποίημα – απολογισμό:

Προς την έξοδο

Οδεύεις με αταραξία
προς το τέλος

Ότι πολύ εβαρύνθης

Πολύτροπος και πολυκύμαντος ο βίος σου
Μικρά εν αρχή τα όνειρα
που βαθμηδόν ευρύνθησαν
έλαβαν διαστάσεις

Η ελευθερία. Η ισότητα. Η κοινωνική δικαιοσύνη
Οι αγώνες.
Κι εσύ αφιερωμένος.

Λιγοστές οι χαρές από τις επιτυχίες

Περίσσιες οι πίκρες και οι απογοητεύσεις από τις ήττες.
Πάντοτε αναθρώσκων εκ της τέφρας.

Και νυν οδεύεις με αταραξία

Σημαντική η συγκομιδή, τα επιτεύγματα
λεν οι γύρω σου.
Ψήλωσες και θ’ ανέβαινες ψηλότερα
αν δεν ήταν οι περιστάσεις, οι αντιξοότητες, οι διώξεις,
που σ’ εμπόδισαν.

Δεν το πιστεύεις.
Ξέρεις.
Ως εδώ ήσουν. Ως εδώ οι ικανότητες, οι δυνατότητές σου
Απρόσιτες για σένα οι κορυφές.
Ερασιτέχνης, ουδέποτε ειδήμονας και επαΐων.
Φιλομαθής ωστόσο, φιλοπερίεργος ακριβέστερα
και φιλοπράγμων.
Αντλώντας γνώσεις από παντού,
πετώντας από άνθος σε άνθος
ιστορία, πολιτική, οικονομία, φιλοσοφία, φυσική,
λογοτεχνία, μουσική.
Σπαταλώντας δυνάμεις και κόπους
για καινούργιους δρόμους και μονοπάτια.
Περιπλανώμενος ιππότης συνεχώς κάτω από πανύψηλα κάστρα
Πολυπράγμων όμως και περί πολλά τυρβάζων και μεριμνών
πώς να τα ανέβεις;
Σου έλειπαν και τα γονίδια των αναρριχητικών φυτών
και η τεχνική της αναρρίχησης.

Εκ πεποιθήσεως απεχθανόμενος την τεθλασμένην.
Εμπόδιο κι η καρδιά, απείθαρχη στις συμβουλές του κοινού νου.
Μοιρασμένος ανέκαθεν ανάμεσά τους.

Και νυν οδεύεις
με τον απολογισμό ανά χείρας
και τις τελικές διαπιστώσεις.

Πολλοί οι χώροι που εισήλθες.
Πολλά όσα γνώρισες κι έμαθες.
Το μέσο όρο κέρδισες. Και σ’ αυτόν έμεινες.

Ωραία ωστόσο η ζωή σου.
Με τους ήχους της μουσικής
να δονούνε πάντοτε την ψυχή σου
(βιολιά, κόρα, χορωδίες, ρέκβιεμ και τον θρήνο του Φιλίππου
στον Ντον Κάρλο του Βέρντι, τραγουδισμένο από αξέχαστο μπάσο).
Άριες λυπητερές.
Μινοράκια, Νυχτερινά του Σοπέν
που σε γέμιζαν θλίψη
θλίψη όμως ποθητή
και μελαγχολία ηδονική

Ότι από παιδί σε μάγευαν η απεραντοσύνη των εξοχών
και του σκυθρωπού χειμωνιάτικου πελάγους το αχανές
τα κίτρινα φύλλα του φθινοπώρου.
Τα θαμπά, χλομά ηλιοβασιλέματα
και η ερημία των αγρών.

Με τα μάτια μισόκλειστα να βαδίζεις ανάμεσά τους
και το σιγανό χιονόνερο να βιτσίζει το πρόσωπό σου.
Χαϊδεύοντας τα σγουρά κεφαλάκια των τριφυλιών
που φύτρωναν στις ξερολιθιές.
Ακούγοντας το μουρμουρητό των νερών
και ψέλοντας νοερά τους θρήνους των ύμνων της μεγαλοβδομάδας
και το ρέκβιεμ ετέρναμ
που σε ανέβαζε στον ουρανό.

Αυτός ο απολογισμός σου.

Και νυν οδεύεις…

 

Η φωτογραφία είναι παρμένη από τη γιορτή που είχαμε κάνει στα ογδοντάχρονα του πατέρα μου, το 2009. Από αριστερά ο Μιχάλης Λιαρούτσος, η Ελευθερία, ο πατέρας μου και η μητέρα μου. (Η Ελευθερία Λιαρούτσου πέθανε το 2012, κι ο θάνατός της είχε πολύ στοιχίσει στον Μιχάλη).

Η μητέρα μου έγραψε τους παρακάτω στίχους:

Το ‘μαθα ξαφνικά,
και κρατούσα το μπικ που μου ‘χε βάψει το δάχτυλο…

Κι έτσι που ‘ψαχνα τις σελίδες,
με θολωμένα γυαλιά,
να βρω τους κατάλληλους στίχους,
που θα ‘θελε κι ο Μιχάλης,
βάφτηκαν μ’ ένα χρώμα αταίριαστο,
οι στίχοι που διάλεξα…

Λυπάμαι,
λυπάμαι κατάκαρδα,
όχι γιατί βάφτηκε η σελίδα,
αλλά που μαύρισε η καρδιά μου,
που λιγοστεύουμε!

Τα περισσότερα από τα παραπάνω, εξόν από την εισαγωγή, τα ξεσήκωσα από το άρθρο που έβαλε η αδερφή μου στο ιστολόγιό της. Να προσθέσω ένα δείγμα γραφής από το πεζογραφικό έργο του Μιχάλη Λιαρούτσου, ένα απόσπασμα από το τρίτο βιβλίο του («Στης δύσης την αντιφεγγιά»). Στο νοσοκομείο, στα μέσα των ογδόντα, ένας παλιός αντάρτης θυμάται τη ζωή της φυλακής και τους συναγωνιστές που γνώρισε -και εξηγεί τη σημασία της παλιάς συμβουλής των αριστερών: Αγάπα το κελί σου, τρώγε το φαΐ σου, διάβαζε πολύ.

Τώρα ο Πάνος δε βρίσκεται στη ζωή. Χάθηκε, όπως και τόσοι άλλοι. Μήδ’ ο τάφος του θα υπάρχει κάπου, μήδε τα οστά του! Τριάντα τόσα χρόνια από τότε, μετρά ο Ηλίας

«Και να μετρώ και να ’ναι ο Τάκης Πλούμας τριάντα τρία χρόνια μες στη γη!» ξεφεύγει απ’ το στόμα του.

«Τι λες; Θες τίποτα;» τον ρωτά ο διπλανός του, πού ’χει ανασηκωθεί στο κρεβάτι και τον κοιτά παραξενεμένος.

Ο Ηλίας συνέρχεται. «Τίποτα», τ’ απαντά και γυρίζει πλευρό.

Στ’ αυτιά του όλο και ανεβαίνουν στίχοι, απ’ αυτούς που συνήθιζε ν’ απαγγέλλει ο Πάνος.

«Θα μας δοθεί το χάρισμα κι η μοίρα
να πάμε να πεθάνουμε μια νύχτα
στο πράσινο ακρογιάλι της πατρίδας;

 Γλυκά θα κοιμηθούμε σαν παιδάκια,
γλυκά. Κι απάνωθέ μας θε να φεύγουν
στον ουρανό, τ’ αστέρια και τα εγκόσμια.
Θα μας χαϊδεύει ως όνειρο το κύμα
και γαλανό σαν κύμα τ’ όνειρό μας.

 Γλυκά θα κοιμηθούμε σαν παιδάκια
που όλη τη μέρα εκλάψαν κι αποστάσαν».

 «Ο Ύπνος του Καρυωτάκη», θυμάται ο Ηλίας και φέρ­νει μπροστά του ζωντανό τον Πάνο, να το ψιθυρίζει ξα­πλωμένος στο κελί τους, στην Κέρκυρα.

Μεγάλος νοσταλγός ο καημένος ο Πάνος! Ο νους, η σκέψη του, το είναι του ολόκληρο, πάντα έξω απ’ τη φυ­λακή. Σε περιβόλια, σε λαγκάδια, σε βουνά, σε παραλίες κι ακρογιάλια.

Κακό αυτό για ένα φυλακισμένο. Δείχνει άρνηση προσαρμογής. Ο ίδιος, ο Ηλίας, δεν είχε τέτοιο πρόβλημα, το είχε ξεπεράσει. Μόνο μια φορά στην Αίγινα, παρόλο που τότε βρισκόταν χρόνια στη φυλακή, πέταξε κι αυτουνού η ψυχή έξω απ’ τα τείχη της, βασανίστηκε απ’ τη νοσταλγία.

Ήταν, όταν στα γύρω απ’ τη φυλακή χωράφια φέρανε και ρίξανε άφθονη κοπριά κι η αψιά μυρουδιά της ανέβηκε , πέρασε τα ντουβάρια, που τους κυκλώνανε, και χύμηξε μέσα στο προαύλιό τους. «Φτου! Τι βρώμα είναι αυτή!», αηδίασαν οι πρωτευουσιάνοι, βάζοντας τα μαντήλια στις μυτες τους, μα αυτός αναγάλλιασε και για κάμποσες στιγμές είχε την αίσθηση, πως βρίσκεται στο χωριό του, στο μι­κρό περιβόλι τους και ποτίζει τις ντοματιές και τις μελιτζανιές τους!

Όχι! Ο ίδιος δεν είχε τέτοιο πρόβλημα! Αυτός, απ’ την αρχή ακόμα που μπήκε στη φυλακή, φρόντισε και το ξεπέρασε. Με προσπάθεια βέβαια, με αγώνα. Έμαθε κι εφάρμοζε πιστά τον κανόνα, που παλιότεροι απ’ αυτόν αγωνιστές εί­χαν χαράξει για τη ζωή τους στη φυλακή. «Αγάπα το κελί σου, τρώγε το φαΐ σου και διάβαζε πολύ». Έναν κανόνα, καταστάλαγμα μακριάς πείρας από διωγμούς, φυλακές και εξορίες προπολεμικών ακόμα χρόνων.

Ακούγεται, βέβαια, σαν αστείο ότι ο φυλακισμένος μπορεί ν’ αγαπήσει το κελί του, δηλαδή τα δεσμά του, τη στέ­ρηση της ελευθερίας του! Απ’ την άλλη όμως, το να βρί­σκεσαι με το σώμα μέσα στη φυλακή κι η ψυχή σου να πετά συνέχεια έξω, ενώ συγχρόνως αγωνίζεσαι κι αντιστέκε­σαι, να σταθείς όρθιος και να μην υποκύψεις στον εχτρό σου, για να κερδίσεις την ελευθερία σου, αυτό πια ξεπερ­νά κάθε αντοχή, είναι κάτι, που μοιραία σκοτώνει.

Βαθύτερο λοιπόν το νόημα αυτής της πρότασης: «αγά­πα το κελί σου!». Έκλεινε μέσα της την πικρή, μα αναγκαστική, ρεαλιστική, αποδοχή της υποχρεωτικής προσαρμο­γής σε μια ζωή άχρωμη και άσχημη βέβαια, αλλ’ ωστόσο αναπότρεπτη. Αυτό ο Ηλίας το είχε απόλυτα κατανοήσει, κι όχι μόνο αυτός, αλλά και οι περισσότεροι φυλακισμένοι. Γι’ αυτό και ποτέ δεν εννοούσαν να παραιτηθούν απ’ την ιδέα, να κάνουν τη ζωή τους όμορφη μέσα στα δεσμά τους, δίνοντας συνεχώς πραγματικές μάχες με τις διευθύνσεις των φυλακών, που προσπαθούσαν να τους εμποδίσουν.

Κρύβανε στις τσέπες τους μερικά φασόλια, απ’ αυτά που καθαρίζανε για το συσσίτιο της φυλακής, τα ρίχνανε σε μι­κρά ντενεκεδοκούτια με νερό και σε λίγες μέρες είχανε στο κελί τους πρασινάδα. Αν μάλιστα, αντί φασόλια, πετύχαι­ναν φακές ή στάρι, η πρασινάδα τους ήταν πιο χαριτωμέ­νη, δαντελένια. Ψάχνανε μέσα στα δέματα και βρίσκανε στα χαρτιά, που ήταν τυλιγμένα τα πράματα, μικρές έγχρωμες λιθογραφίες, με ποτάμια, δέντρα, βουνά, λίμνες κι ακρογια­λιές. Τις κόβανε και στολίζανε τους τοίχους τους, να τις βλέπουν και να ξεκουράζεται το μάτι τους. Στρώνανε καθη­μερινά όμορφα τα κρεβάτια τους, καθαρίζανε τα κελιά ή τους θαλάμους τους, μαζεύονταν ταχτικά οι κοντοπατριώ­τες και λέγανε τα δικά τους, διηγιόντουσαν ιστορίες κι α­νέκδοτα, απαγγέλνανε ποιήματα, κάνανε αστεία, ψευτοκερνιόντουσαν κιόλας, αν τύχαινε πρόσφατα και κανένα δέμα!

Μια ζωή εν τάφω, που επέμενε όμως πεισματικά να ανασταίνεται, να βγαίνει απ’ αυτόν και να γίνεται ανεκτή, α­κόμα κι όμορφη.

Και να λυσσούν οι κλειδοκράτορες και να προσπαθούν όλα αυτά να τα εμποδίσουν, να τα χαλάσουν.

Έναν καιρό, με διαταγή βασιλικών επιτρόπων και εισαγ­γελέων, μαζέψανε, μαζί με πολλά, κι όλα τα σκάκια και τις τρίλιζες. Μασώντας ψίχα ψωμιού, φτιάξανε άλλα, πιόνια, βασίλισσες άλονα κι από παλιοναοτόνια σκακιέοες ή ντάμες, και τα κρατούσανε κρυμμένα βαθιά.

Μιαν άλλη φορά τους πήρανε τις βαλίτσες, τα ρούγα τους υποχρεώθηκαν να τα βάζουν κάτω απ’ τα στρώματά τους. Και κάποιαν άλλη τους μαζέψανε τις φωτογραφίες, τα βιβλία, τις λιθογραφίες και τους πετάξανε τις πρασινά­δες.

Μαχαίρια, πηρούνια, δεν είχανε ποτέ. Μόνο κουτάλια. Ξύνανε τα πλάγια τους στο τσιμέντο, να τα κάνουν λίγο κο­φτερά, και μ’ αυτά κόβανε το ψωμί τους και καθαρίζανε, ό­ταν ήταν υπηρεσία, τις πατάτες του συσσιτίου τους. Καρέ­κλα, σκαμνί, δεν ξέρανε τι θα πει κι ούτε είδανε ποτέ τους, χρόνια ολόκληρα, μέσα στη φυλακή. Μήτε τραπέζι να τρώ­νε σαν άνθρωποι.

Στρώνανε κατά παρέες πάνω σ’ ένα ράντζο ή σ’ ένα κρε­βάτι, από τάβλες και στρίποδα, μια λαδόκολλα ή μια μπλε κόλλα, απ’ αυτές που ντύνανε παλιά τα τετράδια, κι εκεί τρώγανε, καθισμένοι πλάγια, με το ένα πλευρό προς το «τραπέζι» τους και τ’ άλλο έξω. Άσε πια το συσσίτιο!

Ένα μαυροζούμι (τσάι υποτίθεται) για πρωινό. Εκατόν τριάντα δράμια μαύρο απαίσιο ψωμί τη μέρα. Τρία μεσημέ­ρια τη βδομάδα φασόλια με μαμούνια (κρέας! σαρκάζανε), να καθαρίζεις πρώτα το πιάτο σου κι ύστερα να τρως. Άλ­λα τρία, χοντρά μακαρόνια με… γράσο… λίπος το βαφτίζα­νε, (να πλένεις ξανά και ξανά την καραβάνα σου και να μη φεύγει η λίγδα!). Τα βράδια; «Απλότης!». Τρεις φορές σκέτα χόρτα, με μια κλωστή λάδι και τις άλλες τρεις γιαχνιστές πατάτες! Έμενε η Κυριακή! Ε! Κυριακή ήταν, ψάρι λοιπόν! Σαρανταπέντε δράμια (γραμμάρια εκατόν τριάντα πέντε) σαρδέλες ή κατεψυγμένο ψάρι με κρεμμύδια το με­σημέρι, και το βράδυ, εξαιτίας της μεσημεριανής καλοφαγίας, «ξηρά τροφή»! Δέκα σκέτες ελιές, σάπιες οι περισσό­τερες, που μύριζαν πάντα πετρέλαιο! Υπήρχε και το κρέας. Μόνο που το τρώγανε δυο φορές το μήνα, και φυσικά βοδινό και κατεψυγμένο, ποιος ξέρει από ποια παλιά στοκ ψυγείων της Αργεντινής ή της Ουρουγουάης.

Κατά τα άλλα, «αγάπα το κελί σου και τρώγε το φαΐ σου!»