Το σαββατιανό σταφύλι του Βάρναλη

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα, το είχα προγραμματίσει για χτες που θα ήταν ακριβώς η επέτειος -αλλά η θλιβερή επικαιρότητα επέβαλε να μετατεθεί κατά μία ημέρα, καθώς χτες τίμησα τη μνήμη του Μιχάλη Λιαρούτσου που μας άφησε πρόσφατα.

Πρόκειται λοιπόν για ένα χρονογράφημα αφιερωμένο στα σαββατιανά σταφύλια, που το δημοσίευσε ο Κώστας Βάρναλης στην εφημερίδα Πρωία στις αρχές της Κατοχής, δηλαδή πριν ενσκήψει η φονική πείνα -και πιο συγκεκριμένα στις 9 Αυγούστου 1941, πριν από 75 χρόνια και μία μέρα. Ο Βάρναλης δεν τσιγκουνεύεται τους ύμνους και το λυρικό ύφος για μια παρακατιανή, λαϊκή ποικιλία, όπως είναι το σαββατιανό, που μάλιστα το βρίσκει ανώτερο από τα «σταφύλια πολυτελείας».

Στο ιστολόγιο έχουμε ανεβάσει πολλά άρθρα για διάφορα οπωρικά, λείπει όμως ένα άρθρο για το σταφύλι γενικώς. Έχουμε όμως δημοσιεύσει άρθρο για τη σταφίδα, καθώς και για τα φρασεολογικά του αμπελιού. Οπότε, ας συμπληρωθεί η τριάδα με το σαββατιανό και με μιαν άλλη ευκαιρία θα δημοσιεύσουμε και το γενικό άρθρο.

Όπως συνήθιζε στα χρονογραφήματά του, ο Βάρναλης και εδώ έχει αναφορές στην αρχαία γραμματεία. Δεν ξέρω αν ήταν όλες οικείες στους αναγνώστες του, πάντως στο τέλος λέω δυο λόγια για τις αναφορές αυτές -κι έχω και μια απορία μου.

Το σαββατιανό σταφύλι

Έκανε προχθές την πρώτη του θριαμβευτική είσοδο στην πρωτεύουσα «επί πώλου όνου» το σαββατιανό: ο βασιλιάς των σταφυλιών –κι ας είναι το λαϊκότερο απ’ όλα τα σταφύλια— καβάλα επάνω στο βασιλιά των τετραπόδων – κι ας είναι το ταπεινότερο απ’ όλα τα τετράποδα!

Αν δεν υποδέχτηκε ο λαός μετά βαΐων και κλάδων τον «ιερό» καρπό των αρχαίων και το «ιερό» ζώο της Γραφής κι αν δε στρώσανε τα προικιά τους οι κοπέλες και τα σακάκια τους οι άντρες για να πατήσουν οι δύο μεγαλειότητες, όμως η αυγή έστρωσε με τριαντάφυλλα το δρόμο τους κι όταν έσκασε ο πρώτος ήλιος, η σκόνη έγινε «ψήγματα χρυσού», η άσφαλτος έβενος και τα ξεράγκαθα εφτάφωτες λυχνίες.

Και πέρασε κάτω από βαθύσκιωτες ελιές και κάτω από μυροβόλα πεύκα κουβαλώντας το πολύτιμο φορτίο του ο κυρ-Μέντιος και η σοβαρή του επισημότητα φανέρωνε πως είχε πλήρη επίγνωση του υπέρτατου αγαθού, που έφερνε στους ανθρώπους από την γην «την θελκτήν». Και είναι φυσικό αυτό. Γιατί ο πρόγονός του, η περίφημη όνος του Βαλαάμ[2], είχε το χάρισμα να βλέπει τον αόρατο «άγγελον θεού» και να μιλεί μαζί του. Και να καταλαβαίνει.

Κι όταν σταμάτησε η πομπή στις έξι το πρωί την πλατεία Κολωνακίου, έτρεξε ο κόσμος να τιμήσει το «πρώτο» σταφύλι. Πρώτο γιατί ωριμάζει πριν απ’ όλα τ’ άλλα (η μαύρη σταφίδα και η σουλτανίνα δεν είναι σταφύλια!) και «πρώτο» γιατί το σαββατιανό είναι το καλύτερο σταφύλι. Γιατί έχει άφθονο χυμό, πολλή ζάχαρη και λεπτό άρωμα, που δεν τα έχουνε τα άλλα σταφύλια πολυτελείας, που τα περισσότερα απ’ αυτά είναι σκάρτα. Ενώ το σαββατιανό δεν είναι ποτές σκάρτο.

Κι ο γάιδαρος σταματημένος σε μιαν άκρη, με την γκρίζα του… πορφύρα, με τα αισθαντικά του αυτιά (είναι οι κεραίες της ψυχής του και της σοφίας του!) εβύθισε την αγαθή του τη μούρη μέσα στο σακί το κρεμασμένο από το λαιμό του κι έτρωγε το μεροκάματό του, τον ιδρώτα του προσώπου του!

Κι ο κόσμος ξαλάφρωνε τα καλάθια. Και μέσα σε μιαν ώρα δεν έμεινε τίποτα. Κάθε τσαμπί και μισή οκά. Κάθε ρώγα με την θαμπή της άχνα και με τη δροσιά της νύχτας απάνω. Παίρνανε ο καθένας στην αγκαλιά του όσα τσαμπιά ήθελε κι ύστερα ξανακαθίζανε στα τραπέζια των καφενείων ολόγυρα στην πλατεία. Βουτούσανε τα σταφύλια τους μέσα στα ποτήρια με το παγωμένο νερό και τρώγανε την αναστάσιμη ευφροσύνη, με τα μάτια αστραφτερά από την ευχαρίστηση, άλλος με ψωμί, άλλος σκέτο, κι ήτανε σωστό πανηγύρι. Κι ακουότανε, θαρρείς, μέσα στον σιωπηλόν αέρα η απόμακρη φωνή του προφήτη: «και διατελώ υμίν εις βρώσιν τον καρπόν της γης και ου μη ασθενήση υμών η άμπελος η εν τω αγρώ». Άμποτε!

Από τώρα και στο εξής ο πρωινός καφές έχασε τη δεσποτεία του επί των ανθρώπων. Ένα τσαμπί σαββατιανό και λιγότερο κοστίζει και περισσότερο «πιάνει τόπο». Είναι ζωτικότατο πρόγευμα και φέρνει μια γενική ευφορία στον οργανισμό και ελαττώνει την ανάγκη του τσιγάρου, επομένως βοηθάει όσο μπορεί στην αποτοξίνωση του οργανισμού από το μαύρο κι από το ξανθό δηλητήριο.

Το σαββατιανό δεν είναι μονάχα το πρώτο σταφύλι που ωριμάζει, αλλά κι από τα τελευταία που τελειώνουν. Έτσι όλο το φθινόπωρο θα έχει να τρώγει η φτωχολογιά –κι όταν αργότερα θ’ αρχίσει ο τρυγητός, τον καλύτερο και αφθονότερο μούστο θα μας τον δώσει το σαββατιανό. Και μέσα στα φρεσκοπλυμένα βαρέλια θα βογκάει και θα δέρνεται όλο δύναμη και σπιρτάδα το λαϊκό σταφύλι, όσο ο θαυματουργός Διόνυσος να το μετουσιώσει σε ρετσινάτο κεχριμπάρι, γεμάτο σπίθες, «όλον άρωμα και… πτήσιν και αφρόν», όπως έλεγε ο Παπαδιαμάντης.

Αν ο τρυγητός σε πολλά μέρη του ελληνισμού γιορτάζεται με τραγούδια, με χορούς και με πίπιζες, θα έπρεπε να γιορτάζεται περισσότερο η κοπή των «πρώτων» σταφυλιών στα Μεσόγεια της Αττικής. Γιατί και το σταφύλι και το κρασί είναι ευλογίες των θεών.

Επί του παρόντος οι δρόμοι και οι πλατείες της Αθήνας σηκωθήκανε νωρίς στο πόδι για να υποδεχτούνε τη Σταφυλή. Ανοίξανε πόρτες και παράθυρα, αδειάσανε τα καφενεία, για να «μεταλάβουν» με τον αθάνατο χυμό. Κι ο γάιδαρος με το αργό του πάτημα κουνώντας την κεφάλα του, άμα βλέπει ανθρώπους στο δρόμο, σταματάει μοναχός του για να τους αφήσει να πάρουνε σταφύλια—δεν ξέρει ότι πουλιούνται. Νομίζει πως χαρίζονται Αν το ήξερε δε θα ήτανε γάιδαρος!

Σημειώσεις

* επί πώλου όνου: Γνωστή φράση από το Ευαγγέλιο για την είσοδο του Ιησού στα Ιεροσόλυμα («ἰδοὺ ὁ βασιλεύς σου ἔρχεται, καθήμενος ἐπὶ πῶλον ὄνου» (Ιωάν. 12.15).

* την γην την θελκτήν: Φαίνεται παραπομπή, αλλά αγνοώ πού. Η λέξη «θελκτός» δεν υπάρχει στον Δημητράκο, ούτε ο τύπος «θελκτή» στο TLG

* Η όνος του Βαλαάμ: Περιστατικό από τη Βίβλο (Αριθμοί 22.28).

* και διατελώ υμίν…: Η παραπομπή είναι: «καὶ διαστελῶ ὑμῖν εἰς βρῶσιν καὶ οὐ μὴ διαφθείρω ὑμῶν τὸν καρπὸν τῆς γῆς, καὶ οὐ μὴ ἀσθενήσῃ ὑμῶν ἡ ἄμπελος ἡ ἐν τῷ ἀγρῷ, λέγει κύριος παντοκράτωρ» (Μαλαχιας, 3.11).

* Παπαδιαμάντης: Ο Βάρναλης έχει παραθέσει και αλλού τη γνωστή αυτή παπαδιααντική αποστροφή:«Ήτο ωραίον ρετσινάτο, όλον άρωμα και πτήσις και αφρός», από το διήγημα «Τραγούδια του Θεού».