Η σκόνη από την Αφρική

Πριν από εκατό ακριβώς χρόνια, τον Απρίλιο του 1924, ο δημοσιογράφος και μαχητικός δημοτικιστής Δημήτρης Ταγκόπουλος, ο εκδότης του Νουμά, έγραψε στο Έθνος ένα χρονογράφημα εναντίον  του Καβάφη, στο οποίο κατέληγε «Ο Καβαφισμός έχει κι εδώ, στην πόλη μας, μερικούς οπαδούς του. Δε μου κάμνει εντύπωση αυτό, αφού τόσες επιδημίες μας έρχονται, κα­τευθείαν από την Αίγυπτο». Αν σας κίνησα την  περιέργεια γι’ αυτό το μικροφιλολογικό επεισόδιο, μπορείτε να διαβάσετε το άρθρο που είχαμε γράψει παλιότερα.

Σκέφτομαι πως αν ο Ταγκόπουλος έγραφε σήμερα, μπορεί στην  κατακλείδα του χρονογραφήματος να πρόσθετε και τη  σκόνη στα δεινά που μας έρχονται, αν όχι από την Αίγυπτο πάντως  από την Αφρική.

Τη σκόνη, που κάνει πορτοκαλί τον παροιμιωδώς καταγάλανο ουρανό  μας, λες και βλέπουμε καμιά μεταποκαλυψιακή ταινία,  που προκαλεί αναπνευστικά προβλήματα, που λερώνει αυτοκίνητα, ρούχα και ανθρώπους.

Να πω ότι το προχτεσινό επεισόδιο σκόνης, που τελείωσε χτες το απόγευμα, το έχασα διότι βρέθηκα στην  Εσπερία. Σκόνη αφρικανική φτάνει κι εδώ, και στην κορυφή των Άλπεων βρήκαν, αλλά τούτη τη φορά δεν  είχαμε. Βρισκόμουν όμως στην  Ελλάδα όταν  είχαμε το προηγούμενο κύμα αφρικανικής  σκόνης,  στις αρχές του μήνα. Μάλιστα, στη γειτονιά μου στο Φάληρο έκανε επιπλέον έργα ο ΔΕΔΔΗΕ επί πολλές μέρες, κι έτσι είχαμε κοκτέιλ, αφρικανική και φαληρική σκόνη χαρμάνι.

Αλλά βέβαια εμείς εδώ λεξιλογούμε, οπότε σήμερα θα μιλήσουμε για τη σκόνη [ακούγομαι σαν διαφήμιση  ηλεκτρικής σκούπας] από λεξιλογική άποψη.

Η σκόνη που μας έκανε δύσκολη τη  ζωή  προχτές ήταν αφρικανική, αλλά η σκόνη ως λέξη είναι  ελληνική. Σήμερα λέμε «σκόνη», αλλά οι αρχαίοι έλεγαν κόνις, με γενική κόνιος στην αττική διάλεκτο και κόνεως όπως επικράτησε. Είναι λέξη ομηρική. Στη ραψωδία Ι της Ιλιάδας, οι Αχαιοί, φοβούμενοι πως χωρίς τον  Αχιλλέα δεν θα τα καταφέρουν,  πηγαίνουν  πρεσβεία να τον πείσουν να επιστρέψει στον πόλεμο. Εκείνος αρχικά αρνείται, λέγοντας πως δεν θα αλλάξει γνώμη «εἴ μοι τόσα δοίη ὅσα ψάμαθός τε κόνις τε», ακόμα κι αν μου δώσει ο Αγαμέμνονας τόσα δώρα όσα η άμμος και η  σκόνη -βλέπουμε δηλαδή ότι χρησιμοποιόταν η λέξη και να δήλωση αμέτρητου πλήθους, πλάι στην άμμο.

Στα αρχαία,  η λέξη «κόνις» χρησιμοποιείται επίσης κάποιες φορές για να δηλώσει τη στάχτη. Ετυμολογικά, άλλωστε, συνδέεται με το λατινικό cinis, που σημαίνει ακριβώς τη  στάχτη (cenere στα ιταλικά). Αντίθετα, δεν συνδέεται με το κονίς, που είναι η κόνιδα που λέμε σήμερα. Οι αρχαίοι γραμματικοί ήξεραν τη διαφορά: κονίς  το επί της κεφαλής, κόνις δε το χώμα.

Η κόνις  έγινε  σκόνη με  την ανάπτυξη προθεματικού σ- (όπως ο βώλος έγινε  σβώλος και η βουνιά σβουνιά, από τη συμπροφορά με το άρθρο τις, ας  πούμε).

Εκτός από τη λέξη «κόνις», έχει φτάσει στην  εποχή  μας ο κονιορτός, όπου το -ορ- είναι το θέμα του  ρήματος όρνυμι  (ξεσηκώνω, εγείρω), που τράπηκε στα μεσαιωνικά χρόνια στον  πολύ παραστατικότερο κουρνιαχτό κι έτσι έχουμε συνύπαρξη των δύο λέξεων.  Έχει φτάσει ως τις μέρες μας  επίσης, με μεταφορική σημασία,  η κονίστρα, που ήταν στα παλιά χρόνια η στρωμένη με χώμα παλαίστρα, ενώ σήμερα, μεταφορικά, σημαίνει ένα πεδίο δράσης όπου επικρατεί έντονος ανταγωνισμός π.χ. στην  κονίστρα της πολιτικής  ή στη διεθνή κονίστρα.

Ακόμα, έχει φτάσει στις μέρες μας και  η λέξη  κονισαλέος, που είναι επίσημος τρόπος για να πεις «σκονισμένος» και τη λέμε συνήθως για παλιά βιβλία. Από τον κονιορτό, πάλι, χρησιμοποιείται το ρήμα «κονιορτοποιώ», συντρίβω κάτι ή κάποιον, τον κάνω σκόνη -σχεδόν  πάντα χρησιμοποιείται μεταφορικά π.χ. για συντριπτική νίκη στο ποδόσφαιρο.

Καθιερωμένη είναι  άλλωστε και η έκφραση  «κάνω κάποιον σκόνη», τον εκμηδενίζω, ας πούμε καταρρίπτω όλα του τα επιχειρήματα σε μια αντιπαράθεση.

Η σκόνη η αφρικανική ή η σκόνη στο σπίτι είναι δυσάρεστη, αλλά υπάρχει και η χρήσιμη σκόνη, δηλ. κάθε στερεή ουσία που έχει μετατραπεί με την αποξήρανση και την τριβή σε πολύ μικρούς κόκκους, πχ γάλα ή σοκολάτα σκόνη, όπως και απορρυπαντικά σε σκόνη. Παλιότερα, πολλά φάρμακα κυκλοφορούσαν  σε  σκόνη μέσα  σε  πρόχειρη συσκευασία, μέσα σε ένα χαρτάκι, που το περιεχόμενο το άδειαζαν σε  ένα ποτήρι νερό. Αυτά τα φάρμακα τα έλεγε ο κόσμος σκονάκια, και από εκεί επικράτησε να λέγονται σκονάκια τα χαρτάκια που χρησιμοποιούν  οι μαθητές για να αντιγράψουν -με την  πρόοδο της τεχνολογίας και της μαθητικής  εφευρετικότητας, βέβαια, τα σκονάκια δεν είναι ανάγκη να είναι χάρτινα.

Για να απαλλαγούμε από τη σκόνη, ξεσκονίζουμε -αλλά αυτό το ρήμα έχει κάμποσες μεταφορικές σημασίες. Μπορεί επίσης να σημαίνει «μελετώ κάτι σε όλες του τις λεπτομέρειες», αλλά και «ανανεώνω την  επαφή μου με ένα γνωστικό αντικείμενο που το είχα αφήσει» (λες και έπιασε σκόνη στο διάστημα που δεν είχα επαφή μαζί του). Μπορεί επίσης να σημαίνει «εξετάζω κάποιον εξονυχιστικά, θέτοντάς του πολλές ερωτήσεις», αλλά επίσης «περιποιούμαι κάποιον δουλοπρεπώς, τον  κολακεύω με υστεροβουλία». Πόσοι και πόσοι δεν έχουν ανέβει ιεραρχικά χάρη  στο ταλέντο τους στο ξεσκόνισμα!

Σκόνη βεβαίως, ή άσπρη  σκόνη, λέγεται και η κοκαΐνη και άλλες ουσίες σε μορφή σκόνης («και στο Άντεν πώς χορεύοντας πίνουν την άσπρη σκόνη»). Υπάρχει και η λουκουμόσκονη και οι διάφορες αργκοτικές παραλλαγές της (π.χ. καψουρόσκονη), καθώς και η φράση «πατάω γκάζι, φάτε τη  σκόνη μου» που έχει δώσει το «φάε τη σκόνη μου» σαν κομπασμό εκείνου που νικάει, ιδίως σε διάφορα παιχνίδια. Τέλος, η απειλή «θα σε κάνω σκόνη» έχει και τον παλιομοδίτικο πλατειασμό «θα σε κάνω σκόνη για κορέους» -από κάποιο εντομοκτόνο του στρατού, που κυκλοφορούσε σε σκόνη.

Τη σκόνη του χρόνου, την  αγάπη που χάθηκε μέσα στη σκόνη και τα παρεμφερή τα αφήνω για τα σχόλιά σας.

Για να γυρίσουμε στην αφρικανική σκόνη, πρέπει να πούμε πως δεν είναι καινούργιο φαινόμενο. Ο φίλος μας  ο Ακίνδυνος  μάς το θύμισε αυτό, καθώς προσκόμισε ντοκουμέντα από την Πλειστόκαινο εποχή ή έστω  από το 1983:

Aπό την άλλη, ίσως το καινούργιο να είναι  η συχνή επανάληψη του σπανιοτάτου αυτού φαινομένου (που έλεγε ο μακαρίτης ο Γιάννης Ιωάννου). Παίζει εδώ τον ρόλο της και η κλιματική αλλαγή, αν και ομολογώ πως δεν ξέρω πολλά για το μετεωρολογικό φαινόμενο και περιμένω τα σχόλιά σας.

Εδώ στο ιστολόγιο την αφρικανική σκόνη την  ξέρουμε και με το καλλιτεχνικό της ψευδώνυμο «Η  κόνις η αφρικανίς», από ένα διήγημα του φίλου μας του Τζι, που αναφέρεται μεταξύ άλλων σε παρόμοιο φαινόμενο στη  δεκαετία του 1970.

Να κλείσω με δυο τετράστιχα από το ποίημα με το οποίο αρχίζει το διήγημα του Τζι:

Νοτιάς στο άστυ το κλεινόν
με σύννεφα προβάλει
και σκόνη από την Αφρική
λεν’ πως θα φέρει πάλι

Και είν’ η σκόνη άριστον
λίπασμα των αγρών
και ορφνοκόκκινος λεκές
των επιφανειών.