Πισώπλατα χτυπήματα και συντροφικά μαχαιρώματα

Συζητούσα με μια φίλη, που μου έλεγε ότι η κατάρριψη του ρωσικού Σουχόι από τους Τούρκους ήταν ατύχημα, χαρακτηριστική αντίδραση ανωριμότητας. Της αντέτεινα ότι κατά τη γνώμη μου ήταν προμελετημένη κίνηση, άσχετο αν θεωρώ πιθανό ότι θα αποδειχτεί μπούμεραγκ. Πιθανώς να εννοούσαμε το ίδιο, δεν ξέρω. Πάντως συμφωνήσαμε ότι η βεβήλωση του πτώματος (και όχι βεβαίως της σορού όπως έγραψαν όσοι θεωρούν ταμπού τη λέξη «πτώμα») του πιλότου από τους Τουρκομάνους αντάρτες ήταν κάτι που η Άγκυρα δεν το επιδίωξε και δεν το ήθελε -όχι ότι επηρεάζει σοβαρά τις εξελίξεις αυτή η λεπτομέρεια, αν και ίσως οι χτεσινοί βομβαρδισμοί εναντίον των ίδιων ανταρτών για αντίποινα δεν είναι άσχετοι.

Τη ρωσοτουρκική κρίση θα τη συζητήσουμε στα σχόλια, αν έχετε όρεξη, αλλά επειδή εδώ λεξιλογούμε εγώ θα σταθώ σε μια δήλωση του Ρώσου προέδρου Πούτιν, ο οποίος χαρακτήρισε «πισώπλατο χτύπημα» την ενέργεια των Τούρκων. Αν δεν κάνω λάθος, η έκφραση που χρησιμοποίησε ο Πούτιν ήταν ударом в спину, που θα πει, το λέω με επιφύλαξη, «χτύπημα στην πλάτη». Στις αγγλικές ειδήσεις, χρησιμοποιήθηκε η έκφραση stab in the back, που θα πει «μαχαιριά στην πλάτη».

Και η ελληνική έκφραση και η αγγλική είναι παγιωμένες και μεταφορικές, και θα αποτελέσουν το θέμα του σημερινού άρθρου. Υποθέτω πως και η ρωσική έκφραση είναι παγιωμένη.

Όταν λέμε «πισώπλατο χτύπημα», εννοούμε το ύπουλο, το δόλιο χτύπημα. Ο Πούτιν χρησιμοποίησε την έκφραση αυτή επειδή η Ρωσία και η Τουρκία υποτίθεται ότι μάχονταν έναν κοινό εχθρό, το Νταές (το λέμε και Ισλαμικό Κράτος, αλλά και η ονομασία αυτή ακούγεται πολύ, είναι το ακρώνυμο στα αραβικά). Και εκεί που έχεις το όπλο σου στραμμένο προς τον εχθρό, και προς τα εκεί κοιτάζεις, έρχεται από πίσω ο ύπουλος «φίλος» και σε χτυπάει -με το μαχαίρι, κατά την αγγλική έκφραση.

Στα ελληνικά είναι τόσο πολύ παγιωμένη η έκφραση, που το επίθετο «πισώπλατος» δεν χρησιμοποιείται σε άλλη σύμφραση, παρά μόνο με το χτύπημα (ή το πλήγμα ή τη μαχαιριά ή κάτι ανάλογο). Υπάρχει βέβαια και το επίρρημα, «πισώπλατα», που κι αυτό κυρίως μεταφορικά χρησιμοποιείται, δηλαδή σημαίνει «ύπουλα, δόλια». Αν θες να πεις ότι κάποιος χτυπήθηκε στην πλάτη, λες ότι χτυπήθηκε στην πλάτη ή στα νώτα, δεν λες «πισώπλατα».

Σε αντίθεση με τα άλλα δύο μεγάλα λεξικά μας (ΛΚΝ και Χρηστικό Ακαδημίας), το λεξικό Μπαμπινιώτη εδώ παίρνει κακό βαθμό διότι δεν περιλαμβάνει λήμμα «πισώπλατος», μόνο το επίρρημα, τουλάχιστον στην έκδοση που έχω εγώ (την τρίτη).

Εκτός από ύπουλο, το πισώπλατο χτύπημα είναι και δειλό, αφού το θύμα δεν έχει την ευκαιρία να αμυνθεί. Θυμάμαι, αλλά ασαφώς, διηγήσεις, ίσως και δημοτικά τραγούδια, όπου κάποιος έχει διαταγή να σκοτώσει κάποιον άλλον, αλλά δεν του πάει στο φιλότιμο να τον φάει μπαμπέσικα κι έτσι τον ειδοποιεί, δεν τον χτυπάει πισώπλατα.

Δεν είναι κάθε χτύπημα στην πλάτη πισώπλατο χτύπημα με τη μεταφορική σημασία που είπαμε. Στην αρχαιότητα, οι Σπαρτιάτισσες μητέρες, λένε, όταν τους έφερναν τον νεκρό γιο τους, κοιτούσαν αν το τραύμα του ήταν στο στήθος, ή τέλος πάντων από μπροστά, και τότε τον θρηνούσαν -αν το τραύμα ήταν στην πλάτη, σήμαινε πως δέχτηκε το καίριο πλήγμα ενώ είχε τραπεί σε φυγή, οπότε ήταν ανάξιος -αν και πιστεύω ότι μέσα της η μάνα εξίσου θα τον θρηνούσε τον γιο της, απλώς ήταν ανάρμοστο να το δείξει.

Δυο ιστορικά «πισώπλατα χτυπήματα» μπορώ να θυμηθώ, ένα της διεθνούς ιστορίας κι ένα της εγχώριας.

Το πρώτο χρονικά είναι το διεθνές. Σύμφωνα με μια άποψη που κυκλοφορούσε ευρύτατα από τη γερμανική Δεξιά μετά την ήττα της χώρας στον Πρώτο Παγκόσμιο, ήταν πως η Γερμανία δεν ηττήθηκε στρατιωτικά, αλλά εξαναγκάστηκε σε συνθηκολόγηση επειδή προδόθηκε από το εσωτερικό μέτωπο, επειδή δέχτηκε ένα πισώπλατο χτύπημα -από τους σοσιαλιστές, τους μπολσεβίκους και, πάνω απ’ όλα, τους Εβραίους της χώρας. Ήδη από το 1919 κυκλοφορούσαν απαίσιες εικόνες με τον αρχετυπικό Εβραίο πολίτη να μαχαιρώνει πισώπλατα τον ηρωικό στρατιώτη που μαχόταν στα χαρακώματα. Και βέβαια όταν ήρθαν οι Ναζήδες στα πράγματα, ο μύθος του πισώπλατου χτυπήματος (Dolchstosslegende) ανάχθηκε σε επίσημη εξήγηση της ήττας.

Ο μύθος για το πισώπλατο χτύπημα, όπως βλέπουμε, προσεγγίζει αρκετά τη θεωρία της πέμπτης φάλαγγας (που βέβαια γεννήθηκε σαν έκφραση αργότερα, στον ισπανικό εμφύλιο όπως έχουμε γράψει παλιότερα) ενώ δεν μπορούμε να μη σκεφτούμε και την Κερκόπορτα ή τον Εφιάλτη ή ακόμα και τον Δούρειο Ίππο. Αν έγινε πιστευτός ο μύθος σε ευρύτερα στρώματα Γερμανών, αυτό οφειλόταν σε δύο παράγοντες: αφενός ήταν ευχάριστος και αφετέρου αν το δει κανείς επιδερμικά, τη στιγμή της συνθηκολόγησης, τον Νοέμβριο του 1918, η Γερμανία δεν είχε υποστεί εδαφικές απώλειες (οι γραμμές του μετώπου ήταν έξω από τα σύνορά της) ούτε συντριπτικές ήττες. Είχε όμως φτάσει στα όριά της έχοντας εξαντλήσει όλες της τις εφεδρείες -και η στρατιωτική της ηγεσία ήξερε ότι μετά την αποτυχία της εαρινής επίθεσης (τον Μάρτιο του 1918) η ήττα ήταν προδιαγεγραμμένη αφού μετά την είσοδο των Αμερικανών στον πόλεμο η Αντάντ είχε αποκτήσει πρακτικά απεριόριστους πόρους. Άλλωστε, οι άλλες Κεντρικές Δυνάμεις (Αυστροουγγαρία, Οθωμανική Αυτοκρατορία, Βουλγαρία) είχαν καταρρεύσει και είχαν συνθηκολογήσει -οπότε η Γερμανία ασφαλώς ήταν καταδικασμένη. Ωστόσο, οι πολιτικοί που κλήθηκαν να υπογράψουν την ανακωχή χαρακτηρίστηκαν προδότες από τους Γερμανούς εθνικιστές -ένας μάλιστα δολοφονήθηκε.

Στη Βικιπαίδεια διαβάζω ότι ένας παράγοντας που βοήθησε στην εξάπλωση της θεωρίας είναι ότι στην όπερα του Βάγκνερ «Το λυκόφως των θεών» ο Ζίγκφριντ, ο κεντρικός ήρωας, σκοτώνεται με ένα ύπουλο πισώπλατο χτύπημα.

Και πάμε στο δικό μας πισώπλατο χτύπημα. Σύμφωνα με την ηγεσία του ΚΚΕ, καθοριστικός παράγοντας για την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού (ΔΣΕ) στον εμφύλιο πόλεμο ήταν η «προδοσία» του Τίτο ή, πιο παραστατικά, το «πισώπλατο χτύπημα» του Τίτο.

Στην πιο κυριολεκτική της μορφή, η θεωρία του πισώπλατου χτυπήματος υποστήριζε ότι στις 5 Ιουλίου 1949 στο Καϊμακτσαλάν τμήματα του κυβερνητικού στρατού είχαν, με την άδεια των Γιουγκοσλάβων, περάσει από το γιουγκοσλαβικό έδαφος και είχαν χτυπήσει πισώπλατα τους αντάρτες του ΔΣΕ -και έτσι μπόρεσαν να τους νικήσουν. Η καταγγελία για αυτή τη συνεργασία έγινε αμέσως από την εφημερίδα του ΔΣΕ «Προς τη Νίκη» (εδώ το επάνω μισό από την πρώτη σελίδα -αν και δεν χρησιμοποιεί τον όρο «πισώπλατο», καταγγέλλει σαφώς ότι ο «μοναρχοφασιστικός», με την ορολογία της εποχής, στρατός χρησιμοποίησε το γιουγκοσλαβικό έδαφος για να χτυπήσει τους αντάρτες). Λίγο αργότερα, ο Νίκος Ζαχαριάδης, δημοσίευσε στο περιοδικό «Δημοκρατικός Στρατός» (τεύχος Αυγούστου 1949) άρθρο με τίτλο «Το στιλέτο του Τίτο χτυπά πισώπλατα τη Λαϊκοδημοκρατική Ελλάδα». Εδώ υπάρχει και η λέξη. Εν τω μεταξύ, στις 11 Ιουλίου 1949 ο Τίτο είχε ανακοινώσει το κλείσιμο των ελληνογιουγκοσλαβικών συνόρων, ενώ στα τέλη Αυγούστου ολοκληρώθηκε η κυβερνητική επίθεση στον Γράμμο και η υποχώρηση των ανταρτών στην Αλβανία.

Με τη στενή, κυριολεκτική έννοια το «πισώπλατο χτύπημα» δεν υπήρξε, δηλαδή δεν πέρασαν δυνάμεις του κυβερνητικού στρατού από το γιουγκοσλαβικό έδαφος, και αυτό έχει προ πολλού αναγνωριστεί και από το ΚΚΕ. Ωστόσο, από τότε ακόμα (ας πούμε, από την Έκτη Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, μετά την ήττα του ΔΣΕ, τον Οκτώβριο του 1949) η αναφορά στο πισώπλατο χτύπημα δεν ήταν κυριολεκτική αλλά ευρύτερη, εννοώντας ότι η μεταστροφή της Γιουγκοσλαβίας μετά τη ρήξη Τίτο-Στάλιν προς τη Δύση στάθηκε βασική αιτία για την ήττα του ΔΣΕ. Όπως εισηγήθηκε στην 6η Ολομέλεια ο Ζαχαριάδης, «Αυτή η προδοσία του Τίτο υπήρξε για το στάδιο που περνούσε το κίνημά μας στα 1948-49, ο καθοριστικός λόγος που οδήγησε στην προσωρινή μα αναγκαία υποχώρησή μας ύστερα απ’ τη μάχη στο Βίτσι – Γράμμο».

Ούτε αυτό είναι σωστό όμως. Αν και η γιουγκοσλαβική μεταστροφή σαφώς επιβάρυνε τη θέση του ΔΣΕ, δεν ήταν καθοριστικός παράγοντας. Αντιγράφω την άποψη του Γ. Μαργαρίτη (από την Ιστορία του ελληνικού εμφύλιου πολέμου, Τόμος 2, σελ. 470-1): «η ρήξη ανάμεσα στην Κομινφόρμ και τον Τίτο επηρέασε σε κάποιο μη αποφασιστικό βαθμό την πορεία του πολέμου». Το πισώπλατο χτύπημα, λοιπόν, ήταν περισσότερο δικαιολογία. Μετά την ανατροπή του Ζαχαριάδη το 1956, οι εσωκομματικοί αντίπαλοί του τον θεώρησαν υπεύθυνο για τη θεωρία του πισώπλατου χτυπήματος -κάτι που έχει βέβαια βάση, αφού αυτός ήταν ο ηγέτης, είναι όμως ενδεικτικό για την ειρωνεία της ιστορίας ότι ένας από τους κατηγόρους του ήταν ο Αλ. Παπαπαναγιώτου, διοικητής των δυνάμεων του ΔΣΕ στο Καϊμακτσαλάν, που πρώτος κατάγγειλε το υποτιθέμενο πέρασμα των κυβερνητικών από το γιουγκοσλαβικό έδαφος!

Αν θέλετε και μια άλλη πηγή, εκτός ΚΚΕ, για το ελληνικό πισώπλατο χτύπημα, υπάρχει αυτό το εκτενές άρθρο του Σπ. Κουζινόπουλου στο Βήμα.

(Το βλέπω βέβαια ότι στο ένα περιστατικό έχουμε ναζιστές στη Γερμανία και στο άλλο κομμουνιστές στην Ελλάδα, αλλά μακριά από μένα οποιαδήποτε ταύτιση ή σύγκριση κομμουνισμού και φασισμού. Μόνο όσοι έχουν συμφέροντα ή όσοι είναι βλάκες κάνουν τέτοιες ταυτίσεις).

Όσο για τα συντροφικά μαχαιρώματα του τίτλου, είναι κι αυτό μια καθιερωμένη έκφραση του πολιτικού λεξιλογίου, ή ίσως του παραπολιτικού μας λεξιλογίου, αλλά αυτή είναι αμιγώς ελληνική, δεν (ξέρω να) έχει αντίστοιχο σε άλλες γλώσσες.

Απ’ όσο ξέρω, την οφείλουμε στο ΠΑΣΟΚ, και πρέπει να την πρωτοείπε η Βάσω Παπανδρέου, ίσως στη δεκαετία του 1990 (αλλά μπορεί και περί το 1988) όταν σε κάποια εσωκομματική της ομιλία κατάγγειλε τα «συντροφικά μαχαιρώματα» και το κλίμα αλληλοϋπονόμευσης που επικρατούσε.

Τα μαχαιρώματα εκείνα ήταν περισσότερο κινήσεις παρασκηνίου ή διαδρόμων, αλλά στην πορεία η έκφραση έχει γενικευτεί και χρησιμοποιείται, στον παραπολιτικό σχολιασμό και στον δημοσιογραφικό λόγο, για οποιαδήποτε εσωκομματική σύγκρουση και ιδίως για επικριτικές δηλώσεις πολιτικών εναντίον συναδέλφων τους από το ίδιο κόμμα. Ο όρος έχει γίνει κλισέ και χρησιμοποιείται πολύ και συνεχώς -για παράδειγμα, τις τελευταίες μέρες χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον για τους καβγάδες στη Νέα Δημοκρατία με αφορμή την (μη) εκλογή ηγεσίας, αλλά και για κάποιους υπαινιγμούς στελεχών του ΣΥΡΙΖΑ εναντίον του Γ. Σακελλαρίδη μετά την αποχώρησή του. Βέβαια, όταν ένας όρος γίνεται κλισέ φθείρεται, αλλά αυτό είναι θαρρώ αναπόφευκτο -το μόνο που μπορεί να κάνει κανείς, είναι να μην τον χρησιμοποιεί.

Και για να κλείσουμε εύθυμα, θυμάμαι ένα παλιό άρθρο εφημερίδας, στο οποίο ο δημοσιογράφος ήθελε να πει ότι κάποιος δέχτηκε ένα ύπουλο αλλά και καίριο πλήγμα. Έγραψε λοιπόν «Δέχτηκε πισώπλατη μαχαιριά» -αλλά του φάνηκε κάπως λίγο. Οπότε συμπλήρωσε: «Δέχτηκε πισώπλατη μαχαιριά κατάστηθα»!