Γιατί λάμπει ο λαμπίκος;

Προχτές στο ιστολόγιο, εκεί που λέγαμε για το αντιμόνιο, σε κάποια σχόλια η συζήτηση, που πολύ συχνά γοητευτικά ξεστρατίζει, έφτασε και στο σύνεργο των αλχημιστών που λέγεται στα αγγλικά alembic, και που το βλέπουμε στην εικόνα αριστερά (από τη Βικιπαίδεια).

Είπα λοιπόν πως από εκεί είναι και η δική μας λέξη «λαμπίκος», που είναι αντιδάνειο -και πρόσθεσα πως «θα γράψουμε κάποτε» για το θέμα αυτό.

Παρόλο που στα ιστολογικά χρέη δεν υπάρχει τόκος και ανατοκισμός, καλό είναι να μην τα αφήνεις να διογκώνονται -κι έτσι, αποφάσισα να γράψω σήμερα το άρθρο που κάπως αόριστα υποσχέθηκα.

Όταν σήμερα λέμε «λαμπίκος», ή «λαμπίκο», εννοούμε συνήθως κάτι που είναι τόσο καθαρό ώστε να αστράφτει, κάτι πεντακάθαρο που λάμπει. «Το έκανα λαμπίκο το πάτωμα», μπορεί να πει με καμάρι κάποιος ή κάποια (συνήθως κάποια και συνήθως σε διαφήμιση). Αυτό το «λαμπίκο» είναι επίρρημα. Μάλιστα, πρόσφατα άνοιξε στη γειτονιά μου ένα πλυντήριο αυτοκινήτων που έχει την επωνυμία «καντο labiko» -απ’ ό,τι κατάλαβα πρόκειται για σελφ σέρβις, εξού και η προστακτική, αν και δεν κατάλαβα για ποιο λόγο έγραψαν τον μισό τίτλο στα ξένα αφού και οι δυο λέξεις είναι ελληνικές.

(Παρένθεση: ενδιαφέρον έχει επίσης η μεταγραφή του «λαμπίκο» σε labiko, που μάλλον είναι σημάδι της προϊούσας απορρινοποίησης, αν λέγεται έτσι, της ομιλίας στην Αθήνα, που είτε μας αρέσει είτε όχι συνεχίζεται. Θυμάμαι σε μια εκπομπή της Βίκης Φλέσσα και του Μπαμπινιώτη τον Γιάννη Μπέζο να καταγγέλλει τη φθορά της γλώσσας, όπου τα mb, nd προφέρονται άρρινα b, d, και την ίδια στιγμή που μιλούσε να προφέρει κι ο ίδιος κάμποσα τέτοια b, d χωρίς να το συνειδητοποιεί! Να σημειώσω πάντως ότι σύμφωνα με το ΛΚΝ η λέξη «κανονικά» προφέρεται lambíko και να κλείσω την παρένθεση).

Ωστόσο, δεν είναι αυτή η παλιότερη σημασία της λέξης. Παλιότερα, λαμπίκος ήταν ο αποστακτήρας, μια σημασία που την καταγράφει από τα σημερινά μεγάλα λεξικά μόνο το λεξικό Μπαμπινιώτη, αν και δεν είμαι βέβαιος ότι χρησιμοποιείται σήμερα η λέξη με τη σημασία αυτή.

Η λέξη «λαμπίκος» είναι αντιδάνειο. Στην αρχή έχουμε τη λέξη «άμβυξ, άμβιξ», της ελληνιστικής εποχής, ένα δοχείο, λέξη όμως που χρησιμοποιείται από τους πρώτους αλχημιστές, ανάμεσα στ’ άλλα, για τους πρώτους αποστακτήρες.

Ο Ζώσιμος ο Πανωπολίτης, ένας δαιμόνιος αλχημιστής του 3ου αιώνα, σε μια συνταγή του για την παρασκευή «θείου ύδατος», συμβουλεύει: Λαβὼν δὲ ἀγγεῖον ὑελοῦν ἀρσενόθηλυ τὸν καλούμενον ἄμβικα…

Γιατί όμως αποκαλεί «αρσενικοθήλυκο» τον άμβικα; Υποθέτω πως το λέει επειδή ο άμβικας αποτελείται από δύο δοχεία, που το ένα μπαίνει μέσα στο άλλο, οπότε γι’ αυτό μιλάει για αρσενικό και θηλυκό, όπως λέμε σήμερα για τα βύσματα και τις υποδοχές τους. Αν προσέξουμε την εικόνα πιο πάνω, το δοχείο αριστερά έχει από πάνω του ένα καπελάκι που δεξιά έχει έναν σωλήνα (μοιάζει λίγο με κεφάλι και ράμφος πουλιού), ο οποίος σωλήνας καταλήγει σε μια φιάλη δεξιά.

Αριστερά ανάβουμε τη φωτιά και το υγρό βράζει. Οι ατμοί φτάνουν στο καπελάκι, όπου ψύχονται σε επαφή με τα τοιχώματα, συμπυκνώνονται και πέφτουν μέσω του σωλήνα στη φιάλη υποδοχής. Έτσι μπορεί κανείς να φτιάξει αποστάγματα, ρακή ας πούμε, μπορεί επίσης με την απόσταξη να καθαρίσει ένα υγρό από προσμίξεις.

Αλλά για τα τσίπουρα και τις ρακές θα πούμε άλλη φορά -αν πάντως με καλέσετε σε καζανέματα, θα έρθω. Τώρα λεξιλογούμε. Λέγαμε ότι η συσκευή αυτή, ή κάποιες φορές μόνο ένα τμήμα της, ονομαζόταν από τους αρχαίους άμβιξ ή άμβυξ.

Τα κείμενα των Ελλήνων ή Ελληνοαιγυπτίων αλχημιστών διαβάστηκαν πολύ από τους Άραβες και μεταφράστηκαν στα αραβικά. Μάλιστα, αν δεν κάνω λάθος, κάποια έργα του Ζώσιμου μόνο στα αραβικά σώζονται. Στη μετάφραση, ο άμβιξ, που θα προφερόταν ambiks, έγινε αλ ανμπίκ, και καθώς ταξίδεψε η αλχημιστική γνώση πίσω στη Δύση, η λέξη πέρασε στα μεσαιωνικά λατινικά των αλχημιστών ως alembicus και από εκεί στα γαλλικά ως alambic και στα βενετικά ως lambico, απ’ όπου επανέκαμψε στα μεσαιωνικά ελληνικά ως λαμπίκον και λαμπίκος. Θα προσέξατε βέβαια ότι, για μιαν ακόμα φορά, το αραβικό άρθρο αλ- θεωρήθηκε συστατικό στοιχείο της λέξης, όπως έγινε και στην άλγεβρα, και στην αλχημεία και σε τόσες άλλες λέξεις.

Λαμπίκον καταγράφει τη λέξη ο Κοραής στα Άτακτά του, και εξηγεί «σκεύος χυμικόν» (γραφόταν και με ύψιλον η χημεία, και δεν αποκλείεται να έχει ετυμολογική σχέση με τους χυμούς, αλλά αυτά θα τα πούμε άλλη φορά). Δίνει ο Κοραής και τους εναλλακτικούς τύπους «αλαμπίκος» και «ρεμπίκον».

Από το βενετικό ρήμα lambicar, που σημαίνει «διαυγάζω», όχι ειδικά με απόσταξη, αλλά πιθανώς και με διήθηση, έχουμε και το ρήμα «λαμπικάρω» που σημαίνει «καθαρίζω κάτι με διήθηση και το κάνω διαυγές», π.χ. το λάδι.

Στα κείμενα του 19ου αιώνα και των αρχών του εικοστού βρίσκουμε συχνά τη λέξη «λαμπίκος» για τα αποστακτήρια που υπάρχουν στα χωριά και φτιάχνουν διάφορα αποστάγματα, ρακές και τέτοια. Π.χ. στον «Μανώλη τον ντελμπεντέρη» του Εφταλιώτη: «Παραμέσα, στο μεσώγι που ήταν ο φούρνος, ο λαμπίκος κι η μονόπετρη γούρνα τών σταφυλιώνε, γινότανε του Κουτρούλη το πανηγύρι».

Όμως, προσέξτε τώρα τι γίνεται. Επειδή το υγρό που βγαίνει από τον λαμπίκο είναι διαυγές, καθαρό, όπως καθαρό και διαυγές είναι και το λαμπικαρισμένο λάδι, και επειδή υπάρχει και η πανίσχυρη παρετυμολογία με το «λάμπω», σταδιακά η λέξη «λαμπίκος» πήρε τη σημασία αρχικά του διαυγούς, προκειμένου για υγρά, ενώ και το ρήμα «λαμπικάρω» έφτασε να σημαίνει «καθαρίζω» -ας πούμε, στη βαρναλική Αληθινή απολογία του Σωκράτη, διαβάζουμε «μου λαμπικάριζε τα μάτια, μου ακόνιζε το μυαλό».

Στα νεότερα χρόνια έχουμε και το ρήμα ξελαμπικάρω, που χρησιμοποιείται με τη σημασία ‘καθαρίζει το μυαλό μου, ξεζαλίζομαι, συνέρχομαι’. Εδώ βέβαια το ξε- δεν λειτουργεί αντιθετικά, αλλά επιτατικά.

Από το διαυγές και το λαμπερό υγρό να φτάσουμε στο απαστραπτόντως καθαρό, το πεντακάθαρο αντικείμενο, δεν είναι και μεγάλη απόσταση -κι έτσι όχι μόνο το λάδι ή το απόσταγμα, αλλά και το πάτωμα ή το αυτοκίνητο μπορεί να γίνει λαμπίκος ή λαμπίκο.

Βέβαια, και με την παλιότερη σημασία της λέξης, υπάρχουν σε παλιές ποτοποιίες λαμπίκοι από χαλκό που άμα τους γυαλίσεις λάμπουν και αστράφτουν -οπότε θα μπορούσε κάποιος να πει «έκανα λαμπίκο τον λαμπίκο»!