Ο παναμάς του Παναμά

Δεν ξέρουμε ακόμα ποιες θα είναι οι συνέπειες της γιγαντιαίας διαρροής αρχείων που είδαν το φως της δημοσιότητας προχτές και που ονομάστηκε ήδη Panama Papers, Έγγραφα του Παναμά δηλαδή. Ούτε μπορούμε να ξέρουμε αν το ξεσκέπασμα χιλιάδων και χιλιάδων φυσικών και νομικών προσώπων που χρησιμοποιούσαν τακτικές «φορολογικής βελτιστοποίησης» (έτσι λέγεται η φοροαποφυγή στη φιλελεύθερη και τη γιάπικη διάλεκτο) οφείλεται μόνο στην αναντίρρητα εντυπωσιακή δουλειά μιας κοινοπραξίας ερευνητών δημοσιογράφων ή αν έβαλαν το χεράκι τους και μυστικές υπηρεσίες διοχετεύοντας επιλεκτικά στοιχεία.

Πάντως, ήδη έγιναν αισθητοί οι πρώτοι μετασεισμοί -στην Ισλανδία, ας πούμε, ο πρωθυπουργός, που το όνομά του φιγουράρει στα παναμόχαρτα, ανακοίνωσε ότι πρόκειται να παραιτηθεί, αλλά δεν είναι βέβαια ο μοναδικός διάσημος της λίστας, αφού σ’ αυτήν βρίσκουμε από τον Βλαντιμίρ Πούτιν και τον Πρόεδρο της Αργεντινής ίσαμε τον Λιονέλ Μέσι και τον πρωθυπουργό της Ουκρανίας. Θα έχει και πολλούς συμπατριώτες μας, αν και προς το παρόν ακούστηκε μονάχα ο Σταύρος Παπασταύρου, σύμβουλος του πρώην πρωθυπουργού Αντώνη Σαμαρά, που συχνά πυκνά βρίσκεται τ’ όνομά του σε ύποπτες λίστες. (Ποιον περιμένατε; Τον Καρανίκα; )

Θα διαβάσω με ενδιαφέρον τα σχόλιά σας για το σκάνδαλο που αναδύεται, αλλά θα μου επιτρέψετε να συνεχίσω λεξιλογικά και όχι οικονομολογικά, διότι ο Παναμάς, παρά το σχετικά μικρό μέγεθός του και την απόστασή του από τα καθ’ ημάς, έχει ήδη πλουτίσει δυσανάλογα το λεξιλόγιό μας.

Αν τον Παναμά τον ξέρουμε περισσότερο από τις άλλες χώρες της Κεντρικής Αμερικής, αυτό ασφαλώς οφείλεται στην ομώνυμη διώρυγα, που επιτρέπει στα πλοία να περάσουν από τον Ατλαντικό στον Ειρηνικό (και αντίστροφα) χωρίς να κάνουν τον μακρότατο και επικίνδυνο περίπλου της Νότιας Αμερικής από το ακρωτήριο Χορν.

Η χώρα λοιπόν οφείλει στη διώρυγα τη φήμη της -αλλά όχι μόνο. Οφείλει και την ίδια την ύπαρξή της. Ως το 1903 ο ισθμός του Παναμά ανήκε στην Κολομβία -τότε, οι Ηνωμένες Πολιτείες, ενθάρρυναν το αυτονομιστικό κίνημα, όπως συχνά κάνουν οι δυνατοί όταν έχουν συμφέρον. Η επανάσταση στέφθηκε με επιτυχία και η νεοπαγής Παναμαϊκή Δημοκρατία παραχώρησε στις Ηνωμένες Πολιτείες το δικαίωμα να διανοίξουν και να εκμεταλλεύονται τη διώρυγα, καθώς και την κυριαρχία σε μια στενή ζώνη στα χείλη της διώρυγας.

Οι Αμερικανοί λοιπόν άνοιξαν τη διώρυγα, που άρχισε να λειτουργεί το 1914. Νωρίτερα, είχαν προσπαθήσει να την ανοίξουν οι Γάλλοι, και μάλιστα ο περίφημος Φερδινάνδος Λεσσέπς, που είχε ανοίξει τη διώρυγα του Σουέζ. Ωστόσο, η γαλλική προσπάθεια απέτυχε και η εταιρεία που είχε αναλάβει τη διάνοιξη χρεοκόπησε και καταρρέοντας κατέστρεψε χιλιάδες μικρομετόχους που είχαν εμπιστευτεί τις οικονομίες τους. Η εταιρεία της διώρυγας δωροδοκούσε εκατοντάδες βουλευτές για να μην διατυμπανίζουν τις οικονομικές δυσκολίες τους κι αυτό το μεγάλο σκάνδαλο, που όταν πια ξέσπασε οδήγησε στο εδώλιο του κατηγορουμένου τον Λεσσέπς και τον γιο του, ονομάστηκε scandale de Panama ή, μονολεκτικά, Panama, Παναμάς.

Την εποχή εκείνη η Γαλλία ήταν, από πολλές απόψεις το κέντρο του κόσμου, κι έτσι η έκφραση «σκάνδαλο του Παναμά» έγινε διεθνής. Ενώ είχα γράψει το άρθρο, ο φίλος Γιάννης Οικονόμου με πληροφόρησε πως στα ρουμάνικα Panama είναι το σκάνδαλο μεγάλων διαστάσεων, ενώ στα ουγγρικά το ρήμα panamázás σημαίνει «κάνω κατάχρηση». Μπήκε και στη γλώσσα μας ο Παναμάς, ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, για να δηλώσει όχι πια το σκάνδαλο της διάνοιξης της διώρυγας, αλλά οποιοδήποτε σκάνδαλο μεγάλων διαστάσεων με εμπλοκή πολιτικών προσώπων. Έτσι, στο Σκριπ τον Δεκέμβριο του 1898 διαβάζουμε πρωτοσέλιδες καταγγελίες για τον «σταφιδικό παναμά», ενώ στη Νέα Ελλάδα το 1914 για τον «παναμά της Αθηναϊκής» (δηλ. της Τράπεζας Αθηνών).

Στον Ανεξάρτητο το 1935 βρίσκω άρθρο που ζητεί να χυθεί «πλήρες φως στον παναμά των καταχρήσεων», αλλά ακόμα και μεταπολεμικά, στον Δημοκρατικό το 1950 βλέπω να καταγγέλλεται ο «παναμάς του ΟΛΠ». Η έκφραση πρέπει να συνεχίστηκε να λέγεται και αργότερα, αν κρίνω από γεγονός ότι το ΛΚΝ περιλαμβάνει το λήμμα Παναμάς / υπόθεση Παναμά, πληροφορώντας μας ότι λέγεται για «σκανδαλώδη υπόθεση οικονομικής κατάχρησης στην οποία ενέχονται δημόσια πρόσωπα». Ο ορισμός είναι ακριβής, αλλά με εντυπωσιάζει που η έκφραση συνέχισε να χρησιμοποιείται ως τα τέλη του 20ού αιώνα, συμπλήρωσε δηλαδή αιώνα ζωής. Εγώ πάντως δεν την έχω ακούσει/δει να χρησιμοποιείται ζωντανά, μόνο σε παλιά κείμενα την έχω βρει.

Αλλά στα λεξικά μας υπάρχει και μια άλλη σημασία της λέξης «παναμάς» (που θα τη γράψουμε με πεζό αρχικό γράμμα, αφού δεν εννοούμε τη χώρα). Πρόκειται για ελαφρό ψάθινο αντρικό καπέλο, σαν κι αυτό της φωτογραφίας που συνοδεύει το άρθρο. Το καπέλο προϋπήρχε του σκανδάλου και ονομάστηκε έτσι όχι επειδή φτιαχνόταν στον Παναμά αλλ’ επειδή στην Ευρώπη εξαγόταν μέσω της πόλης του Παναμά (αφού τότε δεν είχε ανοιχτεί ακόμα η διώρυγα). Τα καπέλα αυτά δηλαδή τα έφτιαχναν στο Εκουαδόρ, από φυτικά νήματα των τροπικών, και τα εξάγανε μέσω Παναμά. Στα ισπανικά πάντως, λέγονταν jipijapas, χιπιχάπας.

Πάλι στο Σκριπ, διαβάζω χρονογράφημα του 1903 στο οποίο ο χρονογράφος παρατηρεί με ειρωνεία ότι η «μικρά και κανκανίζουσα» Αθήνα έχει γεμίσει «ψευτοπαναμάδες», από ψάθες εγχώριες ή ιταλικές και όχι αυθεντικές των τροπικών.

Βέβαια, την εποχή εκείνη το καπέλο ήταν απαραίτητο εξάρτημα της αμφίεσης -κάτι που μου θυμίζει ότι τόσον καιρό δεν έχουμε βάλει άρθρο για την τραγιάσκα και τη ρεπούμπλικα, τον μπερέ και το σομπρέρο και τα τόσα άλλα είδη καλυμμάτων της κεφαλής.

Τα καπέλα έφυγαν από τη μόδα, αν και ο Παναμάς φοριέται ακόμα, έστω και πολύ λιγότερο από τα χρόνια της ακμής του. Ωστόσο, στα μεταπολεμικά χρόνια είχαμε μια άλλη εμφάνιση του Παναμά στο λεξιλόγιό μας, όταν για ένα διάστημα η «σημαία Παναμά» είχε σχεδόν γίνει συνώνυμη της σημαίας ευκαιρίας, αν και τέτοιες πρακτικές δεν χρησιμοποιούσε μόνο ο Παναμάς παρά και η Λιβερία και πολλές ακόμα χώρες. Πολλοί Έλληνες πλοιοκτήτες πέρασαν τα πλοία τους σε σημαία Παναμά, διότι ο Έλληνας εφοπλιστής αγαπάει την πατρίδα του αλλά δεν είναι κορόιδο να πληρώνει φόρους.

Ούτε είναι κορόιδα οι πάμπολλοι συμπατριώτες μας που (υποθέτω ότι) έχουν συστήσει εξωχώριες (ή υπεράκτιες) εταιρείες με τη βοήθεια του δικηγορικού γραφείου Mossack & Fonseca, όπως λέγεται το γραφείο από το οποίο διέρρευσαν τα στοιχεία που τεκμηριώνουν τη γιγαντιαία φοροαποφυγή. Και για να κάνουμε μια παρένθεση, ο πρώτος από τους δύο συνεταίρους είναι γεννημένος στη Γερμανία. Ο πατέρας του, μέλος των SS, εγκαταστάθηκε στον Παναμά περί το 1960 και τέθηκε στην υπηρεσία της CIA κάνοντας κατασκοπία στην Κούβα. Και βέβαια δεν είναι μόνο αυτό το δικηγορικό γραφείο. Φανταστείτε τι θα γινόταν αν άνοιγαν όλα τα ύποπτα κατάστιχα όλων των «γραφείων φορολογικού σχεδιασμού» στον Παναμά και στα νησιά Καϋμάν και στους υπόλοιπους φορολογικούς παραδείσους του πλανήτη.

Εξάλλου, η οικονομία μας δεν έπεσε έξω από τους παναμάδες στον Παναμά, αλλά από τις τυρόπιτες για τις οποίες δεν κόβαμε απόδειξη.