Το αλφαβητάρι του σακακιού (από το Μονόπετο)

Μονόπετο είναι είδος σακακιού, είναι όμως και ένα από τα καλά σάιτ του ελληνικού Διαδικτύου, το monopeto.gr. Ο υπότιτλός του, Η ιστορία της κλασικής ανδρικής ένδυσης και οι δημιουργοί της περιγράφει με ακρίβεια το περιεχόμενο του Μονόπετου.

Πριν από λίγο καιρό, ο υπεύθυνος του Μονόπετου αναδημοσίευσε στο Τουίτερ ένα παλιότερο άρθρο του, που το βρήκα πολύ ενδιαφέρον και για το δικό μας  ιστολόγιο, μια και καταγράφει την ορολογία τη σχετική με το σακάκι. Του ζήτησα την  άδεια και το αναδημοσιεύω εδώ, παρόλο που, να πω την  αμαρτία μου, λιγοστά σακάκια έχω και δεν συνηθίζω να φοράω.

Το άρθρο βέβαια εξερευνά την ορολογία του σακακιού, αλλά δεν  λέει τίποτα γι’ αυτή καθαυτή τη  λέξη «σακάκι», διότι το Μονόπετο δεν είναι γλωσσικό ιστολόγιο. Αλλά κι εμείς που είμαστε δεν έχουμε να  πούμε και πάρα πολλά, διότι το σακάκι, ως λέξη, έχει περάσει λίγο από τις χαραμάδες των λεξικών.

Φυσικά, όλα τα λεξικά έχουν  λήμμα «σακάκι». Για παράδειγμα,  το ΜΗΛΝΕΓ γράφει: Είδος κοντού εξωτερικού ενδύματος (επενδύτη) που καλύπτει το πάνω μέρος του σώματος μέχρι και το ύψος των γοφών· παλαιότερα ήταν αποκλειστικά ανδρικό ένδυμα, ενώ σήμερα φοριέται και από τα δύο φύλα· έχει συνήθως πέτο και μακριά μανίκια και κουμπώνει με κουμπιά μπροστά ή σταυρωτά στο πλάι· όταν συνδυάζεται με παντελόνι ή φούστα από ίδιο ύφασμα, αποτελεί μαζί του το κουστούμι ή το ταγέρ αντίστοιχα.

Ενώ το κάπως παλιότερο ΛΚΝ: εξωτερικό ανδρικό ένδυμα με μακριά μανίκια, που κουμπώνει μπροστά και καλύπτει τον κορμό ως τους γοφούς και το οποίο μαζί με παντελόνι από το ίδιο ύφασμα αποτελεί το ανδρικό κουστούμι: Σταυρωτό / μονόπετο ~. Kαλοκαιρινό / χειμωνιάτικο ~. Είχε το ~ του ριγμένο στους ώμους. || γυναικεία ζακέτα που έχει το κόψιμο ανδρικού σακακιού.

Ωστόσο, στην ετυμολογία της λέξης όλα τα λεξικά περιορίζονται στο να αναφέρουν ότι το σακάκι είναι υποκοριστικό της  λέξης  «σάκος», χωρίς να  προσθέτουν τίποτε άλλο. Δεν αμφισβητώ ότι αυτή είναι η προέλευση, αλλά θα είχε ενδιαφέρον να δούμε πώς έγινε η μετατόπιση της  σημασίας, και κυρίως πότε.

Πάντως, στην αρχή είναι ο σάκος, λέξη αρχαία, που είναι σημιτικό δάνειο. Στα αρχαία παραδίδονται και οι δυο γραφές, σάκκος και σάκος, γι’ αυτό και σε όλα τα λεξικά σήμερα προτιμούν την  απλούστερη γραφή, σάκος, αν και σε παλιότερα κείμενα θα βρείτε και σάκκος, ίσως πλειοψηφικά. Από τα ελληνικά είχαμε το λατινικό saccus, που πέρασε και στις άλλες γλώσσες, παίρνοντας και άλλες σημασίες (πχ το αγγλ. ρήμα sack που σημαίνει και «απολύω» αλλά και  «λεηλατώ»!). Αλλά αυτά θα τα γράψουμε, ίσως, κάποιαν άλλη φορά.

Το σακάκι λοιπόν είναι υποκοριστικό του σάκου, αλλά δεν ξέρουμε πότε μπήκε στην  ελληνική γλώσσα. Ο Κουμανούδης  δεν  το καταγράφει, διότι δεν είναι λέξη «πλασθείσα υπό των λογίων», ενώ οι εφημερίδες στην Εθνική Βιβλιοθήκη δεν βοηθάνε και πολύ, διότι ο όρος είχε ήδη μπει στη γλώσσα στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Εδώ βλέπετε ένα απόκομμα από το Σκριπ, όταν ακόμα ήταν σατιρική εφημερίδα, 28/5/1895, ενώ τη λέξη τη βρίσκουμε επίσης σε διαφημιστικές αγγελίες της εποχής -χωρίς κάποια ένδειξη ότι ο όρος ήταν  νέος.

Επομένως, πρέπει νομίζω να πάμε κάμποσες δεκαετίες πίσω, τουλάχιστον, για να βρούμε τις πρώτες εμφανίσεις του. Πάντως, το λεξικό του Βυζάντιου,  περί τα 1840, έχει σακκί αλλά όχι σακάκι ή σακκάκι. Να πούμε εδώ ότι οι παλιές εφημερίδες, ενώ γράφουν συνήθως «σάκκος», με δύο κάπα,  προτιμούν «σακάκι» με ένα κάπα.

Έγραψα όμως πολλά, οπότε θα παραθέσω το άρθρο του Μονόπετου, βάζοντας, σαν ιντερμέδιο, το Πάλιωσε το σακάκι μου του Τσιτσάνη, ένα από τα πολλά τραγούδια με το σακάκι:

Η λαθρομετανάστευσις εις τον λιμένα Πειραιώς ξανά

Ταξίδευα χτες οπότε δεν προλάβαινα να γράψω φρέσκο άρθρο κι έτσι καταφεύγω στη δοκιμασμένη λυση της αναδημοσίευσης ενός παλιότερου. Διάλεξα μάλιστα ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε εδώ ακριβώς σαν σήμερα αλλά πριν από εννιά χρόνια, τότε που το ιστολόγιο μετρούσε λίγους μηνες ζωής μόνο.

Αν συγκρίνετε με το αρχικό άρθρο, θα δείτε ότι έχω προσθέσει κάποια πράγματα στην αρχή-αρχή του άρθρου, επειδή προσφατα το θέμα αυτό συζητηθηκε σε μια γλωσσική ομαδα στο Φέισμπουκ.

Ρωτησε κάποιος φίλος την ομήγυρη:

Τι γνώμη έχετε για τη λέξη λαθρομετανάστης; Την θεωρείτε ουδέτερη; Όπως για παράδειγμα τη λέξη λαθρεπιβάτης; Ή για εσάς έχει υποτιμητικό περιεχόμενο;

Απάντησα ότι προσωπικά τη λέξη τη θεωρώ φορτισμένη, όχι ουδέτερη -μεταξύ άλλων εξαιτίας της χρήσης της σε ξενοφοβικά κηρύγματα. Μια φίλη συμπλήρωσε ότι όποιος χρησιμοποιεί τη λέξη σε πολιτικό κόντεξτ πρέπει να είναι προετοιμασμένος για αντιδράσεις και σίγουρα δεν δικαιούται να διαμαρτυρηθεί αν τον κατατάξουν ακριβώς επειδή τη χρησιμοποίησε.

Πιο επιστημονικά τα λέει ο Ηλεδικηγόρος, σε παλιότερο άρθρο του, στο οποιο επισημαίνει ότι ούτε στον ποινικό κώδικα ουτε στις ποινικές διατάξεις του νόμου που διέπει τη μετανάστευση (Ν.3386/2005, «Για την είσοδο, διαμονή και κοινωνική ένταξη υπηκόων τρίτων χωρών στην Ελληνική Επικράτεια») δεν απαντά ο ορος «λαθρομεταναστης» ή «λαθρομετανάστευση» παρά μονο σε μια διάταξη διοικητικού δικαίου του εν λόγω νόμου (άρθρο 76). Και συμπεραίνει:

Έτσι, η χρήση του όρου «λαθρομετανάστες» στο δημόσιο λόγο, θεωρώ ότι προσβάλλει το τεκμήριο της αθωότητας αλλά και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια των προσώπων, στα οποία αναφέρεται. Γιατί τους αποδίδει αυτομάτως την ιδιότητα του παρανόμου, χωρίς να προβλέπεται τέτοια ιδιότητα και, πολύ περισσότερο, χωρίς βέβαια να υπάρχει σχετική δικαστική απόφαση που να κηρύσσει τα πρόσωπα ένοχα. Έτσι πρόκειται τελικά για έναν όρο όχι μόνο τεχνικά ασαφή, αλλά, ανάλογα και με το πλαίσιο της χρήσης του, μπορεί να αποτελέσει και προσβολή της προσωπικότητας του άλλου, ως μια περίπτωση εξύβρισης.

Για τον ίδιο άλλωστε λόγο και διεθνώς ο αντίστοιχος όρος illegal immigrant αποφευγεται π.χ. στα επίσημα κείμενα της ΕΕ.

Αλλά ας δούμε την ιστορία του όρου «λαθρομετανάστης» -και απο εδώ αρχίζει το παλιότερο άρθρο που αναδημοσιεύω.

Οι λέξεις «λαθρομετανάστης, λαθρομετανάστευση» μπήκαν στην επικαιρότητα και στα λεξικά στη δεκαετία του 1990. Σε παλιότερα λεξικά δεν φαίνεται να υπάρχουν: για παράδειγμα, δεν τις έχει το 15τομο λεξικό του Δημητράκου (1938) ούτε το μεταπολεμικό του Σταματάκου. Ακόμα πιο χαρακτηριστικά, το Ελληνικό Λεξικό των Τεγόπουλου-Φυτράκη, που πρέπει να κυκλοφόρησε το 1993 δεν περιλαμβάνει τέτοιο λήμμα. Αντίθετα, το Λεξικό Μπαμπινιώτη και το ΛΚΝ, που κυκλοφορούν και τα δύο το 1998, έχουν το λήμμα.

Ωστόσο, σε σώματα κειμένων βρίσκουμε από παλιότερα αναφορές σε λαθρομετανάστες και στη λαθρομετανάστευση. Κάνοντας, για παράδειγμα, αναζήτηση στο σώμα της εφημερίδας Τα Νέα, βρίσκουμε σποραδικές αναφορές σε ασιάτες μετανάστες από το 1975, καθώς και τους πρώτους «κινδυνολογικούς» τίτλους (π.χ. Κίνδυνοι επιδημιών από λαθρομετανάστες; Νέα 2.9.1978, σ. 5). Αυτές πρέπει να είναι και οι παλαιότερες εμφανίσεις της λέξης «λαθρομετανάστης» για περιπτώσεις μετανάστευσης προς την Ελλάδα. Νωρίτερα, αμέσως μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, έχουμε κάμποσες αναφορές σε «λαθρομετανάστες» εβραίους που μετέβαιναν στην Παλαιστίνη την περίοδο αμέσως πριν από την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ.

Ο παναμάς του Παναμά

Δεν ξέρουμε ακόμα ποιες θα είναι οι συνέπειες της γιγαντιαίας διαρροής αρχείων που είδαν το φως της δημοσιότητας προχτές και που ονομάστηκε ήδη Panama Papers, Έγγραφα του Παναμά δηλαδή. Ούτε μπορούμε να ξέρουμε αν το ξεσκέπασμα χιλιάδων και χιλιάδων φυσικών και νομικών προσώπων που χρησιμοποιούσαν τακτικές «φορολογικής βελτιστοποίησης» (έτσι λέγεται η φοροαποφυγή στη φιλελεύθερη και τη γιάπικη διάλεκτο) οφείλεται μόνο στην αναντίρρητα εντυπωσιακή δουλειά μιας κοινοπραξίας ερευνητών δημοσιογράφων ή αν έβαλαν το χεράκι τους και μυστικές υπηρεσίες διοχετεύοντας επιλεκτικά στοιχεία.

Πάντως, ήδη έγιναν αισθητοί οι πρώτοι μετασεισμοί -στην Ισλανδία, ας πούμε, ο πρωθυπουργός, που το όνομά του φιγουράρει στα παναμόχαρτα, ανακοίνωσε ότι πρόκειται να παραιτηθεί, αλλά δεν είναι βέβαια ο μοναδικός διάσημος της λίστας, αφού σ’ αυτήν βρίσκουμε από τον Βλαντιμίρ Πούτιν και τον Πρόεδρο της Αργεντινής ίσαμε τον Λιονέλ Μέσι και τον πρωθυπουργό της Ουκρανίας. Θα έχει και πολλούς συμπατριώτες μας, αν και προς το παρόν ακούστηκε μονάχα ο Σταύρος Παπασταύρου, σύμβουλος του πρώην πρωθυπουργού Αντώνη Σαμαρά, που συχνά πυκνά βρίσκεται τ’ όνομά του σε ύποπτες λίστες. (Ποιον περιμένατε; Τον Καρανίκα; )

Η λάμια και η Μιμή

Αυτές τις μέρες συμπληρώνονται εκατό χρόνια από το ξέσπασμα του Μεγάλου Πολέμου, που αργότερα έμελλε να ονομαστεί Παγκόσμιος Πόλεμος και μετά Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος. Στα τέλη Ιουλίου 1914 άρχισε ο πόλεμος και στις αρχές Αυγούστου, αφού εκπνεύσανε διάφορα τελεσίγραφα, άρχισαν οι εμπόλεμες δυνάμεις, η μια μετά την άλλη, να στέλνουν τους φαντάρους τους στη σφαγή. Για παράδειγμα, σαν σήμερα, ξεκίνησε η πολιορκία της Λιέγης από τα γερμανικά στρατεύματα.

Στον Πρώτο Παγκόσμιο, οι περισσότεροι νεκροί ήταν στρατιώτες -οι απώλειες των αμάχων ήταν μικρότερες. (Στον Δεύτερο Παγκόσμιο, η ζυγαριά του αίματος έγειρε από την άλλη πλάστιγγα, και σε μερικούς σύγχρονους (χρονολογικά) πολέμους οι άμαχοι αποτελούν το 80% των απωλειών). Η Ελλάδα ήταν τυχερή και μπήκε αργά στον πόλεμο, γλίτωσε τις μεγάλες απώλειες και ο Πρώτος Παγκόσμιος δεν έχει χαραχτεί βαθιά στη συλλογική μας μνήμη, σε αντίθεση με τον Δεύτερο.

Ακούω αυτές τις μέρες στο γαλλικό ραδιόφωνο μια εκπομπή που κάνει αναδρομή στον Πρώτο Παγκόσμιο μέσα από φανταρίστικα τραγούδια της εποχής. Στην εκπομπή που άκουσα το περασμένο Σάββατο, έλεγε ότι η γαλλική προπαγάνδα της εποχής προσπαθούσε να παρουσιάσει τον πόλεμο με τους Γερμανούς σαν μια αντιπαράθεση του δίκιου και της ανδρείας (που τα είχαν οι Γάλλοι) με την επιστημονική υπεροχή (των Γερμανών) -οι Μπος ήταν βάρβαροι, βέβαια, αλλά τεχνολογικά εξελιγμένοι, ιδίως στα φονικά τους σύνεργα -και η ενσάρκωση αυτής της σατανικής επιστήμης ήταν η mitrailleuse, το πολυβόλο ή μυδραλιοβόλο, που θέριζε με φονική ευστοχία τους γενναίους Γάλλους καθώς έκαναν τις επιθέσεις τους. Πολυβόλα είχαν και οι Γάλλοι, βέβαια, αλλά τα γερμανικά ήταν πιο εξελιγμένα, πιο φονικά, και πιο οργανωμένα -σαν το MG08, το Maschinengewehr 08 που βλέπουμε στην εικόνα πάνω αριστερά.

Η γαλλική λέξη, mitrailleuse, προέρχεται από τη λ. mitraille, που αρχικά ήταν τα βλήματα των κανονιών, που αποτελούνταν από παλιοσίδερα, καρφιά και θραύσματα μετάλλου. Το mitraille είναι παράλληλος τύπος του mitaille που προέρχεται από τη λ. mite (ολλανδικής αρχής) που σήμαινε ‘κέρμα’. Στα ελληνικά, το μιτρ- παρασυσχετίστηκε με την αρχαία λέξη «μύδρος», που σήμαινε την πυρακτωμένη μάζα, τη λάβα που τινάζεται στην έκρηξη του ηφαιστείου, και στα νεότερα χρόνια χρησιμοποιήθηκε και για τα βλήματα των πυροβόλων όπλων. Μια πολύ λογική παρασυσχέτιση, που μας έδωσε το μυδραλιοβόλο, που εμφανίζεται στη γλώσσα μας, σύμφωνα με την καταγραφή του Κουμανούδη, από το 1888 (από τότε με ένα λ, αν και υπήρχαν και γραφές με δύο λ, μυδραλλιοβόλον). Ίσως με την επιρροή των γαλλικών, η λέξη αρχικά είναι θηλυκού γένους, «η μυδραλιοβόλος», και παίρνει και μεταφορικές σημασίες, έτσι σε χρονογράφημα του 1899 στο Σκριπ διαβάζω ότι «από το βάθος της οδού Ερμού μία μυδραλιοβόλος βάλλει κατά της τσέπης του συζύγου». Γρήγορα όμως το γένος έγινε ουδέτερο, με την επιρροή των άλλων όπλων.

Μασάζ στα μυαλά

Τις αμέσως επόμενες μέρες, αύριο ίσως, θα έρθει στη Βουλή προς ψήφιση, σε ένα άρθρο όπως φαίνεται, το νομοσχέδιο για τα νέα μέτρα των πρώην εντεκάμισι και τώρα δεκατριών ή δεκαπέντε ή, ποιος ξέρει, δεκαέξι ή δεκαοχτώ, γενικώς βάλτε τώρα που γυρίζει, δισεκατομμυρίων. Θα έρθει, αλλά δεν είναι απόλυτα βέβαιο ότι θα περάσει.

Δεν είναι απόλυτα βέβαιο ότι θα περάσει, αφενός επειδή ο μικρότερος εταίρος του ημιτρικομματικού κυβερνητικού συνασπισμού, η ΔΗΜΑΡ του κυρίου Κουβέλη, έχει δηλώσει ότι θα αρνηθεί να ψηφίσει τα εργασιακά, έστω και με διατυπώσεις που αφήνουν να διαφανεί ότι μπορεί να αλλάξει γνώμη ή ίσως ότι θέλει να αλλάξει γνώμη· αφετέρου όμως επειδή και στα άλλα δύο κόμματα υπάρχει απροσδιόριστος αριθμός βουλευτών που προβληματίζονται, που το σκέφτονται, που αμφιταλαντεύονται, που δεν είναι σίγουρο ότι θα ψηφίσουν τα τελευταία (μέχρι τα επόμενα) μέτρα.

Όπως θα διαβάσετε αλλού, σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε άλλες φορές, τούτη τη φορά οι αμφιταλαντευόμενοι δεν έχουν βγει στα κεραμίδια να προαναγγείλουν την αμφιταλάντευσή τους (ειδικώς από τα κεραμίδια είναι και επικίνδυνο, μπορεί να πέσουν), ίσως επειδή είδαν ότι τις άλλες φορές όσοι το είχαν προαναγγείλει υπέστησαν τόσες και τέτοιες πιέσεις που τελικά πολλοί από αυτούς μεταπείστηκαν. Όμως, Κυριακή κοντή γιορτή, σε λίγες μέρες θα ξέρουμε αν θα ψηφιστούν από τη Βουλή τα μέτρα (ενδεχόμενο που το θεωρώ πολύ πιθανό, αλλά όπως είπα όχι βέβαιο). Στο μεταξύ, έχει ήδη αρχίσει εντατικά, από το επιτελείο τουλάχιστον της Νέας Δημοκρατίας, η διαδικασία που λέγεται στην πολιτικοδημοσιογραφική διάλεκτο  «μασάζ». Επιχείρηση μασάζ για να προλάβουν διαρροές τιτλοφορείται σχετικό άρθρο ειδησεογραφικού ιστοτόπου, ενώ για πολιτικό μασάζ κάνει λόγο και πρόσφατο άρθρο του Βήματος.

Κι επειδή εδώ προτιμάμε να λεξιλογούμε παρά να πολιτικολογούμε, σκέφτηκα να πω σήμερα μερικά γι’ αυτή τη λέξη και γι’ αυτή τη σημασία, που δεν έχει καταγραφεί στα συμβατικά λεξικά, ίσως επειδή είναι σημασία πολύ καινούργια, ας πούμε της τελευταίας πενταετίας. Είπα για συμβατικά λεξικά, επειδή πρέπει κανείς να σηκωθεί πολύ πρωί για να πιάσει στον ύπνο τ0 φοβερό slang.gr, το οποίο έχει καταχωρήσει (ή καταχωρίσει αν είστε από την άλλη φράξια) τη σημασία της λέξης εδώ και ένα χρόνο. Όπως λέει το πολύ καλό οικείο λήμμα, μασάζ είναι η άσκηση επιρροής προς διαφωνούντες από ιεραρχικά ανώτερο, με σκοπό την κάμψη των αντιρρήσεων και την συμμόρφωσή τους και εφαρμόζεται συχνά στις κοινοβουλευτικές ομάδες κομμάτων, με αποτέλεσμα οι βουλευτές που περνάνε από αυτό το χαλαρωτικό μασάζ να κάνουν γαργάρα τους παραθυρικούς λεονταρισμούς τους και να ψηφίζουν σύμφωνα με τη γραμμή του κόμματος.

Δάνεια και πτωχεύσεις

Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ της Μυτιλήνης την Τρίτη 9.3.2010. Το δεύτερο μέρος του θα δημοσιευτεί την επόμενη Τρίτη. Επωφελούμαι για να προσθέσω στο τέλος διάφορα σχόλια.

Όπως έγραφε πριν από ογδόντα χρόνια ο καθηγητής Ανδρέας Ανδρεάδης, «Η ιστορία της δημοσίας οικονομίας του νεότερου ελληνικού κράτους είναι εν πολλοίς η ιστορία του δημοσίου χρέους του».

Και δυστυχώς αυτή είναι η αλήθεια. Το ελληνικό κράτος από τη γέννησή του ξεκίνησε στραβά. Από το δεύτερο κιόλας χρόνο της Επανάστασης, τα οράματα και η ιδεολογία της Φιλικής Εταιρείας, που την προετοίμασε, ξεχάστηκαν. Οι Φιλικοί παραμερίστηκαν από τους Φαναριώτες και τους Κοτζαμπάσηδες και κάποιοι, όπως ο Καρατζάς, δολοφονήθηκαν. Βέβαια στα Συντάγματα που ψήφισαν οι Εθνοσυνελεύσεις, πέρασαν πολλά προοδευτικά άρθρα, κληρονομημένα από τη Φιλική, αλλά αυτά «μείνανε στα χαρτιά». Αυτό που ενδιέφερε τους κρατούντες ήταν η εξουσία και όσα αυτή συνεπαγόταν. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που ο Παλαμάς στα «Σατιρικά Γυμνάσματά» του έγραψε:
«Το Εικοσιένα;
Αστοχασιά και κρίμα»

Έτσι από τον τρίτο χρόνο της Επανάστασης ξέσπασαν εμφύλιοι πόλεμοι μεταξύ των οπλαρχηγών, με τον Κολοκοτρώνη, από τη μια μεριά, και των κοτζαμπάσηδων και καραβοκυραίων με τον Μαυροκορδάτο και τον Κουντουριώτη, από την άλλη. Όταν επικράτησαν οι δεύτεροι, το 1824, ο Κουντουριώτης πήγε στην Αγγλία και δανείστηκε 800.000 στερλίνες από Άγγλους τραπεζίτες, με ενέχυρο τη γη και τα χτήματα της χώρας και με απίστευτα ληστρικούς όρους. Στην πραγματικότητα στην Ελλάδα έφτασαν μόνο 308.000 στερλίνες και πολεμοφόδια αξίας 11.900 στερλινών. Τα υπόλοιπα ήταν τόκοι, μεσιτικά, προμήθειες και λοιπά «έξοδα» που προεισπράξανε οι δανειστές μας!