Το μπουζούκι του βασιβουζούκου

Ο κατατρεγμός της ομάδας του Ολυμπιακού από το διαιτητικό κατεστημένο έφτασε στο αποκορύφωμα την περασμένη Κυριακή, αναγκάζοντας ακόμα και τον μειλίχιο Σάββα Θεοδωρίδη, τον συνήθως ατάραχο και φλεγματικό, να διαμαρτυρηθεί έντονα: «Είναι ντροπή. Είναι πρωτόγνωρα αυτά τα πράγματα, που έγιναν εδώ. Ούτε από τους Μπαζιμπουζούκους δεν γίνονται όσα γίνονται εδώ σήμερα».

Αν οι διαμαρτυρίες του κυρίου Σάββα είναι δικαιολογημένες δεν το ξέρω, διότι δεν είδα το ματς. Ούτως ή άλλως όμως, εδώ δεν ποδοσφαιρολογούμε -απλώς παίρνουμε αφορμή από τη ρήση του κυρίου Σάββα, παίρνουμε ασίστ αν θέλετε, για το σημερινό μας άρθρο.

Την τελική πάσα βέβαια μάς την έδωσε ο φίλος μας ο Γιάννης Κ., ο οποίος μετέφερε χτες σε σχόλιό του τις δηλώσεις Σάββα και την αντίδραση αθλητικογράφου, ο οποίος, ακούγοντας τη λέξη «Μπασιμπουζούκοι» έγραψε:

Όλοι χρειάστηκε να ανοίξουν ένα λεξικό, ένα ίντερνετ, ένα κάτι βρε αδερφέ, για να καταλάβουν τι ακριβώς εννοούσε ο Σάββας Θεοδωρίδης, όταν αναφέρθηκε στους περίφημους Μπαζιμπουζούκους.

Ο φίλος μας ο Γιάννης δεν είχε την ίδια άποψη: Για μας τους κάπως παλιότερους ο «βασιβουζούκος» ήταν συνηθισμένος χαρακτηρισμός στα χείλη των καθηγητών μας και των αξιωματικών μας, όταν ήμαστε στη δικαιοδοσία τους.

Θα συμφωνήσω μαζί του ως προς το ότι η λέξη είναι και σε μένα οικεία, αν και δεν την άκουγα τόσο συχνά από τους δικούς μου καθηγητές.

Οι βασιβουζούκοι ή, αν προτιμάτε, μπασιμπουζούκοι, ήταν άτακτοι στρατιώτες του οθωμανικού στρατού, συνήθως πεζικάριοι. Έπαιρναν όπλα και τροφή, αλλά όχι μισθό -αλλά είχαν το ελεύθερο να πλιατσικολογούν. Επειδή ήταν άτακτοι, δεν διακρίνονταν για την πειθαρχία τους αλλά για τη βιαιότητά τους.

Η λέξη είναι δάνειο από το τουρκικό başιbozuk, που ετυμολογείται από το baş = κεφάλι (και κεφαλή, και οι μεταφορικές σημασίες της λέξης), και bozuk = χαλασμένος, φθαρμένος. Χαλασμένο κεφάλι, δηλαδή τρελοί; Ή σήμαινε «χωρίς επικεφαλής»; Μπορεί πάλι, όπως διάβασα τώρα, να τους είπαν έτσι επειδή ως άτακτοι δεν είχαν ομοιόμορφο κάλυμμα της κεφαλής αλλά ο καθένας φορούσε ό,τι έβρισκε. Ας μας πουν οι οθωμανολόγοι.

Το βέβαιο είναι ότι εξαιτίας της φήμης των Τούρκων (συχνά Τουρκαλβανών) ατάκτων, τόσο στα ελληνικά όσο και σε άλλες γλώσσες ονομάστηκε κατ’ επέκταση βασιβουζούκος ο αυταρχικός, ο σκληρός άνθρωπος, αλλά και εκείνος που διαπράττει αυθαιρεσίες ιδίως από θέση εξουσίας.

Με τη σημασία αυτή η λέξη είναι πολύ ζωντανή στα ελληνικά κατά τις τέσσερις πρώτες δεκαετίες του προηγούμενου αιώνα -αν κάνετε μια αναζήτηση σε εφημερίδες θα τη βρείτε αρκετά συχνά, όπως και το παράγωγο «βασιβουζουκισμός», που το χρησιμοποιούσε πολύ ο προπολεμικός Ριζοσπάστης για να καταγγέλλει τις αυθαιρεσίες των οργάνων της τάξης, όπως στο απόσπασμα αριστερά (Φεβρ. 1936) όπου καταγγέλλονται χωροφύλακες για «βασιβουζουκισμούς» εναντίον προσφύγων αγροτών στο Κιλκίς.

Και άλλες εφημερίδες χρησιμοποιούσαν τη λέξη, και όχι μόνο για υπερβασίες οργάνων της τάξης. Για παράδειγμα, στο Έθνος της 29.7.1923, ειδησάριο για ναύτες που έδειραν χωροφύλακα που τους έκανε παρατήρηση όταν οδηγούσαν αυτοκίνητο με ιλιγγιώδη ταχύτητα στη λεωφόρο Αμαλίας, καταλήγει: «Αυτού του είδους οι βασιβουζουκισμοί πρέπει να εκλείψουν».

Η παλιότερη ανεύρεση της λέξης που έχω βρει είναι από το 1908, εφημερίδα Αθήναι, σε αρθρίδιο με τίτλο «Βασιβουζουκισμοί ενός δικηγόρου». Αν έχετε απορία, ο δικηγόρος έδειρε δικαστικό κλητηρα που επιχειρούσε να κατάσχει τη σούστα, το κάρο δηλαδή, ενός μανάβη που ήταν πελάτης του δικηγόρου.

Θα ήταν όμως παράλειψη να μην αναφέρω και μιαν άλλη χρήση της λέξης «βασιβουζούκοι» -την περίφημη Ορδή των βασιβουζούκων, όπως ονομάστηκε η πλακατζίδικη παρέα διανοουμένων με επικεφαλής τον Στράτη Μυριβήλη στη Μυτιλήνη την περίοδο 1923-33 περίπου. Αξίζει να αφιερώσω κάποιο κυριακάτικο άρθρο στην Ορδή. Περιορίζομαι να παραθέσω ένα μικρό απόσπασμα από άρθρο του Μυριβήλη που δείχνει γιατί την ονόμασαν έτσι:

Είναι στίφος άγριον, απειθάρχητον, αντιαριστοκρατικόν, αντισαντιμανταλικόν, αντιλογιωτατικόν, αποστρέφεται τα κακά ποιήματα, τα κοιμιστικά διηγήματα και τα χασμουρητικά δράματα, ακόμα και την κακογραμμένην και αγράμματον δημοσιογραφίαν. [σαντιμανταλικόν από το sentimental]

Στα σημερινά λεξικά υπάρχει το λήμμα βασιβουζούκος σε Μπαμπινιώτη και ΛΚΝ, όχι στο Χρηστικό. Ο βασιβουζουκισμός δεν υπάρχει.

Όμως, στη γενιά μου και στις αμέσως επόμενες η λέξη είναι οικεία από άλλο δρόμο: ήταν μια από τις αγαπημένες βρισιές του καπετάνιου Χάντοκ στον Τεν-Τεν. Ομολογώ πως δεν θυμάμαι καλά αν στην ελληνική μετάφραση χρησιμοποιείται ο πιο εξελληνισμένος όρος, βασιβουζούκος, ή ο «μπασιμπουζούκος». Νομίζω το πρώτο, αλλά δεν είμαι βέβαιος. Ούτε θυμάμαι πώς αποδίδεται στα ελληνικά το bachi-bouzouk de tonnerre de Brest -διότι βέβαια στη Βικιπαίδεια υπάρχει πλήρης καταγραφή από τις βρισιές του Χάντοκ.

Έπαιζαν μπουζούκι οι μπασιμπουζούκοι; Δεν αποκλείεται -αλλά έτσι κι αλλιώς οι δυο λέξεις έχουν σχέση ετυμολογική.

Φαίνεται πως το μουσικό όργανο ονομάστηκε bozuk επειδή θεωρήθηκε ότι για να περάσει από το ένα μακάμι στο άλλο έπρεπε να γίνουν αλλαγές στο χόρδισμά του -και από το bozuk düzen, το χαλασμένο/πειραγμένο κούρδισμα πήρε την ονομασία του το όργανο.

Η διατύπωσή μου είναι κάπως επιφυλακτική, επειδή στο ιστολόγιο έχουμε πλειάδα από μελετητές του ρεμπέτικου και της μουσικής, οπότε περιμένω και τα δικά τους σχόλια.

Να σημειώσω πάντως ότι ο χαρακτηρισμός «μπουζούκι» = βλάκας πρέπει να προήλθε αρχικά όχι από το μουσικό όργανο, αλλά από το bozuk = χαλασμένος. Στη συνέχεια βέβαια τα δύο συμφύρθηκαν, όπως και ο μπουζουκοκέφαλος που σήμερα δηλώνει και τον βλάκα αλλά και αυτόν που έχει μεγάλο κεφάλι σαν μπουζούκι.

Και κλείνω με έναν χοντρό ετυμολογικό λάθος, αρχικά του Ανδριώτη που παρέσυρε και τον Μπαμπινιώτη στην πρώτη, κατάφορτη από λάθη, έκδοση του λεξικού του -και οι δυο, όπως και το λεξικό Τεγόπουλου-Φυτράκη, ετυμολόγησαν το μπουζούκι από την τουρκική λέξη büzük, που όμως δεν σημαίνει ‘μπουζούκι’ στα τούρκικα αλλά, α. ζαρωμένος, β. πρωκτός -ακριβέστερα, υποθέτω, ‘σούφρα’. Στον παλιό μου ιστότοπο είχα βάλει ένα σχετικό άρθρο του Γ. Κατσαούνη, φίλου φίλου, ο οποίος, αν και τα λέει κάπως έξω από τα δόντια, έχει δίκιο -όπως αποδεικνύεται από το ότι στις επόμενες εκδόσεις του λεξικού Μπαμπινιώτη το λάθος διορθώθηκε.

Και οι βασιβουζούκοι συνεχίζουν να παίζουν το βουζούκι τους!