εία ή ία; Το φριχτό δίλημμα

Τις προάλλες, στα σαββατιάτικα μεζεδάκια μας, είχα παραθέσει ένα απόσπασμα από κάποιον δημοσιογράφο, και το σχολίαζα. Το απόσπασμα περιείχε τη λέξη «κατασκοπεία», έτσι γραμμένη, ενώ εγώ στον σχολιασμό μου έγραφα «κατασκοπία». Μια φίλη που το είδε, μου έστειλε προσωπικό μήνυμα (στο ίνμποξ, που λέμε στο Φέισμπουκ) για να το διορθώσω. Οπότε, γράφω το σημερινό άρθρο.

Κατασκοπία ή κατασκοπεία;

Ο κανόνας που μαθαίναμε στο σχολείο είναι πως όταν το θηλυκό ουσιαστικό παράγεται από ρήμα σε -εύω, τότε γράφεται με -εία, αλλιώς με -ία: πορεύομαι — πορεία, ερμηνεύω — ερμηνεία αλλά υπουργός — υπουργία (μόνο ο Άδωνης γράφει «επί υπουργείας μου»).

Ρήμα «κατασκοπεύω» υπάρχει, και γι’ αυτό η σχολική ορθογραφία γράφει «κατασκοπεία». Όμως, ο Μπαμπινιώτης υποστηρίζει ότι το ρήμα είναι μεταγενέστερο, και ότι η «κατασκοπία» παράγεται από τον κατάσκοπο, επομένως το γράφει «κατασκοπία».

Η κατασκοπ*α είναι ένα από τα διττογραφούμενα θηλυκά ουσιαστικά στα οποία παρουσιάζεται το φριχτό δίλημμα «-εία ή -ία», ένα από τα πιο μπελαλίδικα θέματα της ορθογραφίας μας και από τα πιο δύσκολο να διδαχτούν, διότι οι μαθητές ή ο δάσκαλος δεν είναι ετυμολόγοι να ξέρουν αν το αυγό έκανε την κότα ή η κότα το αυγό, αν δηλαδή πρώτα εμφανίστηκε το ρήμα κατασκοπεύω και μετά η κατασκοπεία και ο κατάσκοπος ή αν ο κατάσκοπος γέννησε την κατασκοπία.

Ας πούμε, γιατί η εταιρεία γράφεται με -ει- ενώ δεν υπάρχει ρήμα «εταιρεύω»; Διότι, λέει ο Μπαμπινιώτης, παράγεται από το επίθετο «εταιρείος» και όχι απευθείας από τον εταίρο. Οι αρχαίοι την έγραφαν και με ΕΙ και με Ι.

Άλλοτε, υπάρχει ρήμα σε -εύω, αλλά το ουσιαστικό το γράφουμε με -ία, όπως στην αμνηστία (παρόλο που υπάρχει ρήμα «αμνηστεύω»).

Πολλές φορές υπήρχε στα αρχαία ρήμα σε -εύω αλλά δεν υπάρχει σήμερα. Στην περίπτωση αυτή ανήκει η αλαζονεία. Μαθαίνει ο φουκαράς ο δάσκαλος στο παιδί πως όταν το ουσιαστικό παράγεται από ρήμα σε -εύω θέλει -εία (πορεύομαι – πορεία) ενώ όταν παράγεται από ουσιαστικό θέλει -ία (έμπορος – εμπορία). Και γράφει το παιδί «αλαζονία» από τον αλαζόνα και του λέει ο δάσκαλος όχι, είναι «αλαζονεία» από το αλαζονεύομαι· οπότε το παιδί απογοητεύεται και τα γράφει σε γκρίκλις να ξεμπερδεύει. (Φυσικά δεν ήμασταν παρόντες την ώρα που γεννιόταν η λέξη για να ξέρουμε ποιος τη γέννησε και από πού· επειδή οι αρχαίοι την έγραφαν με αλαζονεία κυρίως και πολύ λιγότερο αλαζονία, υποθέτουμε ότι προέρχεται από το αλαζονεύομαι).

Μια άλλη περίπτωση είναι η ομηρία, που το ΛΚΝ τη γράφει με Ι, ομηρία, διότι την παράγει από τον όμηρο. Ο Μπαμπινιώτης τη γράφει ομηρεία, με ΕΙ, διότι την παράγει από το ομηρεύω.

Και το πιο γνωστό διττογραφούμενο είναι βέβαια η εφορία/εφορεία. Το ΛΚΝ δέχεται και τις δύο γραφές, και τείνει να κάνει μια διάκριση, δηλαδή γράφει εφορΙα την υπηρεσία που μαζεύει τους φόρους και εφορΕΙα τη διοικητική αρχή που εποπτεύει μια δραστηριότητα -π.χ. Εφορεία Αρχαιοτήτων. Ο Μπαμπινιώτης τα γράφει όλα με ι, εφορία αλλά αναφέρει και την εναλλακτική γραφή.

Άλλες δυο λέξεις στις οποίες ο Μπαμπινιώτης διαφωνεί με το ΛΚΝ και με τη σχολική ορθογραφία είναι η αντιπροσωπεία (που τη γράφει αντιπροσωπία διότι την παράγει από τον αντιπρόσωπο και όχι από το αντιπροσωπεύω) και η συνοδεία (που τη γράφει συνοδία, διότι την παράγει από τον συνοδό).

Στην περίπτωση της συνοδείας έχουμε μια εκδήλωση του δόγματος Μπαμπινιώτη για απόλυτη πρωτοκαθεδρία της ετυμολογίας, του δόγματος που κάνει κουττά τα αγώρια. Αν γράψεις «συνοδία» αλλά «περιοδεία», με το δίκιο τους οι μαθητές θα αγανακτήσουν. Ωστόσο, δεν είναι οι μπαμπινιώτικες παραξενιές που δημιούργησαν το πρόβλημα, το πρόβλημα είναι υπαρκτότατο και ως τώρα έχουμε φτάσει μόνο στη μέση, έχουμε κι άλλη ανηφόρα.

Διότι, κι αν ακόμα καταλήξουμε ποια τα απλά θηλυκά γράφονται σε -εία, σε πολλές περιπτώσεις η ορθογραφία των σύνθετων ουσιαστικών μεταβάλλεται.

Έτσι, έχουμε

δουλεύω – δουλεία, αλλά εθελοδουλία,
θρησκεύομαι – θρησκεία, αλλά ανεξιθρησκία
καπηλεύομαι – καπηλεία, αλλά αρχαιοκαπηλία, πατριδοκαπηλία.
λατρεύω – λατρεία, αλλά -> αρχαιολατρία, φυσιολατρία
πορεύομαι – πορεία, αλλά -> πρωτοπορία, αεροπορία,

Αυτό επιφανειακά φαίνεται ανακολουθία: η πρώτη μας σκέψη είναι πως, αφού γράφουμε π.χ. λατρεία, πρέπει να γράψουμε και ειδωλο-λατρεία. Η απάντηση εδώ είναι ότι η ειδωλολατρία παράγεται από τον ειδωλολάτρη και όχι από το είδωλο και τη λατρεία -αλλά βέβαια αυτό δεν μπορεί να το ξέρει ή να το βρει κάποιος αμύητος, πρέπει να μάθει έτσι τη λέξη.

Ακόμα και ο μέγιστος Κωστής Παλαμάς είχε παραξενευτεί. Το 1928 κυκλοφόρησε ένα πρωτοποριακό λογοτεχνικό περιοδικό που είχε, ακριβώς, τον τίτλο Πρωτοπορία. Η Πρωτοπορία προπαγάνδιζε την υιοθέτηση του λατινικού αλφαβήτου και της φωνηματικής ορθογραφίας για τη νέα ελληνική γλώσσα -τα αρχαία θα συνέχιζαν να γράφονται με το ελληνικό. Θα το συζητήσουμε ίσως μιαν άλλη φορά αυτό το θέμα, που τότε φαινόταν ελκυστικό επειδή είχε προηγηθεί ο γλωσσικός άθλος του Κεμάλ στην Τουρκία. Πάντως, ο Παλαμάς δεν συμφωνούσε με την πρόταση της Πρωτοπορίας και έστειλε στο περιοδικό ένα γράμμα στο οποίο, αφού πρώτα παίνευε τα σονέτα του Φώτου Γιοφύλλη, του διευθυντή του περιοδικού, εξέφραζε τις διαφωνίες του και διαμαρτυρόταν για το Ι της επωνυμίας -Γιατί ΠρωτοπορΙα; Όλα θα τα απλοποιήσετε πια; Τότε να σας γράφουμε «Γιοφύλη», είπε.

Δεν είχε δίκιο ο Παλαμάς. Η πρωτοπορία έτσι γραφόταν, με Ι, σε όλα τα λεξικά, διότι παράγεται από τον πρωτοπόρο. Ωστόσο είναι εύλογο να παραξενεύεται κανείς με την φαινομενική ασυνέπεια.

Υπαρχουν και χειρότερα. Το ερώτημα, αν η σύνθετη λέξη προέρχεται από το απλό ρήμα ή από σύνθετο ουσιαστικό μερικές φορές είναι εξίσου δύσκολο να απαντηθεί όσο και το ερώτημα αν η κότα έκανε τ’ αυγό ή το αυγό την κότα. Για παράδειγμα, η εθνοκαπηλεία είναι σύνθετο του καπηλεία ή παράγωγο του εθνοκάπηλος; (Το ΛΚΝ και το Αντίστροφο να γράφουν εθνοκαπηλεία, ο Μπαμπινιώτης εθνοκαπηλία).

Τι γίνεται έπειτα με τις λαγνείες; Ο Μπαμπινιώτης έχει πέντε τέτοια σύνθετα και γράφει: κοπρολαγνία, ουρολαγνία αλλά αλγολαγνεία, λεξιλαγνεία, τρομολαγνεία. Η διαφορά δεν εξηγείται ετυμολογικά, προφανώς κάποια από τα παραπάνω είναι προϊόν απροσεξίας αλλά δεν ξέρουμε ποια. Το ΛΚΝ πάλι γράφει «κοπρολαγνΕΙα» -τις άλλες τέσσερις λέξεις δεν τις έχει.

Από την άλλη οι μαντείες (χαρτομαντεία, καφεμαντεία, λεκανομαντεία) γράφονται όλες με ΕΙ, όπως και η απλή λέξη, ίσως επειδή πολλές -μαντείες είχαν οι αρχαίοι και τις έγραφαν με ΕΙ.

Δυο ιδέες έχουν προταθεί για να εξορθολογιστεί κάπως το πρόβλημα.

Η πρώτη ιδέα είναι να πούμε ότι όπως γράφουμε τα απλά θα γράφουμε και τα σύνθετα -δηλαδή πορεία-πρωτοπορεία, λαγνεία-τρομολαγνεία, μαντεία-χαρτομαντεία, καπηλεία-πατριδοκαπηλεία. Καλό ακούγεται εκ πρώτης όψεως, αλλά θα γράψεις τάχα *αεροπορεία, *απορεία, *εμπορεία;

Η δεύτερη ιδέα είναι να πεις ότι όλα τα απλά σε -εία, κάνουν σύνθετα σε -ία. Αυτό καλύπτει βέβαια τις περιπτώσεις της εθελοδουλίας, της πρωτοπορίας και της πατριδοκαπηλίας, αλλά αν γενικευόταν θα μας επέβαλλε να γράφουμε π.χ. *παραπαιδία, *χημειοθεραπία ή *αντιβασιλία.

Οπότε, οι εξαιρέσεις είναι ατίθασες και δεν συμμορφώνονται εκτός αν φέρουμε τον Κεμαλ. Μάλλον θα χρειαστεί να μάθουμε μία προς μία τις περιπτώσεις -και αφού το ΛΚΝ είναι ονλάιν, να το ακολουθούμε όταν έχουμε αμφιβολία.

Ή να περιμένουμε να βγει ονλάιν και το Χρηστικό, διότι αυτό έχει την προπορεία και την οπισθοπορεία (και τις γράφει έτσι, με ΕΙ) που τα προηγούμενα λεξικά δεν τις είχαν. Η οπισθοπορεία είναι λέξη που χρησιμοποιείται και τη δημόσια διοίκηση π.χ. στις δοκιμασίες για την άδεια οδήγησης και παλιότερα την είχα βρει γραμμένη και με ι. Πιο λογικό φαίνεται όμως να γράφεται με ει, όπως άλλωστε και η μοτοπορεία, νεολογισμος για διαδηλώσεις διαμαρτυρίας που γίνονται με μοτοσικλέτες.

Ή πάλι να τα γράφουμε όλα με γκρίκλις να ησυχάσουμε.