Ο Ρένος Αποστολίδης, ο Καζαντζάκης και οι συκοφαντίες

Και σήμερα θα έχουμε άρθρο σχετικό με τον Καζαντζάκη, μετά το προχτεσινό που το αφιερώσαμε στην Οδύσειά του.  Σήμερα, παρόλο που δεν είναι Κυριακή, διότι το θέμα μας δεν είναι φιλολογικό όπως θα δείτε.

Με την πρόσφατη φασαρία για το χαμένο σίγμα της Οδύσειας του Καζαντζάκη, έγιναν στα κοινωνικά μέσα συζητήσεις για τον μεγάλο λογοτέχνη, και σε αυτές είδα να αναπαράγεται, και μάλιστα πάνω από μία φορά, κάτι που το θεωρώ ψευδές, αποτέλεσμα συκοφαντίας. Κι επειδή ένας βασικός σκοπός του ιστολογίου είναι ανασκευάζει μύθους, ψέματα και λαθροχειρίες, γράφω το σημερινό σημείωμα.

Λοιπόν, η άποψη που είδα να διατυπώνεται στις διαδικτυακές αυτές συζητήσεις είναι ότι, όταν έγινε η σοβιετική επέμβαση στην Ουγγαρία το 1956, ο Καζαντζάκης χαιρέτισε τον σοβιετικό στρατό.

Η μοναδική πηγή γι’ αυτόν τον ισχυρισμό είναι μια τηλεοπτική συνέντευξη του Ρένου Αποστολίδη, που θα τη δούμε παρακάτω. Παλιότερα είχα αντέξει να δω αυτη την εκπομπή, που υπάρχει σε συνέχειες στο Γιουτούμπ και ειχα ερευνήσει το θέμα, χωρίς να βρω την παραμικρή τεκμηρίωση για τον ισχυρισμό του Αποστολίδη. Βλέποντας τώρα ότι ο ισχυρισμός έχει γίνει πιστευτός, αφού τον επανέλαβαν δυο ή τρεις διαφορετικοί συνομιλητές μου, αποφάσισα να γράψω το σημερινό άρθρο.

Πρέπει εκ προοιμίου να δηλώσω ότι έχω κάκιστη ιδέα για τον Ρένο Αποστολίδη (1924-2004), σε ηθικό κυρίως επίπεδο. Ο λόγος για τον οποίο έχω αυτή την κάκιστη ιδέα δεν είναι η αφόρητη έπαρσή του, που στάζει από την οθόνη μόλις τον δείτε να μιλάει για λίγο, δεν είναι ότι εισέβαλε στη Βουλή επικεφαλής ακροδεξιών τραμπούκων το 1964 ούτε ότι συνεργάστηκε με τη δικτατορία επιβάλλοντας σε όλες τις εφημερίδες να δημοσιεύουν διηγήματα από την ανθολογία του.

Αυτό που για μένα είναι ασυγχώρητο αμάρτημα είναι ότι το 1996, όταν ήταν αρχηγός της ΝΔ ο Μιλτιάδης Έβερτ, και γινόταν θόρυβος στις εφημερίδες για τα σαρδάμ του και την (υποτιθέμενη ή πραγματική, δεν θα το συζητήσω τώρα) πνευματική του ανεπάρκεια, ο Ρένος Αποστολίδης βγήκε και δήλωσε ότι είχε μαθητή τον 15χρονο Μιλτιάδη Έβερτ στο γυμνάσιο στην Ε’ Οκταταξίου και ότι ο μαθητής του ήταν «κάκιστος, ο χειρότερος που είχα στη ζωή μου», ότι έγραφε την Ιαπωνία «Η Απονία», ότι «δεν ήξερε το αλφάβητο» και ότι «είχε στίγματα ιδιωτείας». (Συνέντευξη του Ρένου στο περιοδικό Γυναίκα τχ. 1126 και τα ίδια στον ραδιοσταθμο Flash, με ευρεία αναδημοσίευση στον Τύπο της εποχής). Αυτά τα θεωρώ απαράδεκτα, όχι επειδή σαράντα χρόνια μετά είναι αδύνατο να αποδειχτούν αλλά διότι διαρρηγνύουν την ιερή σχέση εμπιστοσύνης ανάμεσα στον δάσκαλο και στον μαθητή -το βρίσκω χειρότερο από το να βγει ο ιερωμένος και να σχολιάσει δημόσια κάτι που έμαθε στην εξομολόγηση ή ο γιατρός να κοινολογήσει το ιστορικό του ασθενή του.

Τέλος πάντων, μπορεί να με βρίσκετε υπερβολικόν, αλλά έπρεπε να ξεκαθαρίσω εξαρχής ότι δεν εκτιμώ καθόλου τον Ρένο Αποστολίδη, παρόλο που έχω ακούσει από ανθρώπους που τον συναναστράφηκαν (π.χ. ο Κ. Φέρρης) ότι ήταν σαγηνευτικός συνομιλητής και καλός φίλος, ενώ αναγνωρίζω ότι έχει συμβάλει στα γράμματά μας, και ως λογοτέχνης και ως κριτικός-ανθολόγος. Διαβάζω μάλιστα και τα κείμενά του (έχω σχεδόν όλα τα περιοδικά που έβγαζε κατά καιρούς) και τα βρίσκω ανάγνωσμα ενδιαφέρον, σε ορισμένα σημεία ακόμα και τερπνό, αν μπορέσεις να ξεπεράσεις την πηχτή του έπαρση και την τάση του για συνεχείς παρεκβάσεις.

Αλλά πλατειάζω κι εγώ. Σε μια συνέντευξη λοιπόν του Ρένου Αποστολίδη που δόθηκε στον Β. Καββαθά στην εκπομπή Πρόσωπα της ΕΤ-1 το 1997, ο Ρένος ασχολείται με τον Καζαντζάκη. Η εκπομπή υπάρχει στο Γιουτούμπ αλλά δυστυχώς όχι ενιαία παρά σε έξι δεκάλεπτα αρχεία (παλιότερα το Γιουτούμπ έβαζε τέτοιους ανόητους περιορισμούς). Το απόσπασμα που μας ενδιαφέρει είναι στην αρχή του δεύτερου τμήματος, αν και νομίζω ότι και σε άλλα σημεία αναφέρεται ο Ρένος στον Καζαντζάκη, όταν π.χ. διατυπώνει τον αβάσιμο ισχυρισμό ότι οι πολλές μεταφράσεις έργων του Καζαντζάκη στο εξωτερικό οφείλονται στο ότι είχε διατελέσει πρέσβης στην Ουνέσκο (για μικρό διάστημα, προσθέτω εγώ: ένα χρόνο μόλις, από τα μέσα του 1947 ως τα μέσα του 1948). Όμως αυτό θα το δούμε άλλη φορά, προς το παρόν ας εστιαστούμε στα ουγγρικά. (Ευχαριστώ τον φίλο Jago που εντοπισε το απόσπασμα):

Το βίντεο ξεκινάει με τον Ρένο να λέει ότι το κοινό κακώς δίνει αξία σε συγγραφείς που δεν τους έχει διαβάσει, επειδή ακούγεται ότι είναι μεγάλοι.

«Οι δημόσιες σχέσεις του νεκρού, που λέω εγώ», σχολιάζει ο Β. Καββαθάς.

«Όχι μόνο του νεκρού, του ζωντανού», τον κόβει ο Ρένος και συνεχίζει:

«Όταν μπήκαν 3000 τανκς στη Βουδαπέστη το 1956» [ακολουθεί μακρά παρέκβαση για τους εργάτες της Βούδας], «όταν μπήκαν 3.000 τανκς, ο Καζαντζάκης με παγκόσμια δήλωσή του εχαιρέτισε τον ελευθερωτή σοβιετικό στρατό. Αυτό του εξησφάλισε την κάλυψη και την πάντοτε προβολή από την παγκόσμια Αριστερά, κι ακόμα. Εν τω μεταξύ ο άνθρωπος αυτός ….»

Λέει κι άλλα για τον Καζαντζάκη, στα οποία μπορεί και να έχει κάποιο δίκιο, αλλά θα σταματήσω εδώ. Εδώ διατυπώνεται μια συγκεκριμένη καταγγελία, ότι ο Καζαντζάκης χαιρέτισε τη σοβιετική επέμβαση το 1956 και ότι για τον λόγο αυτό κέρδισε την προβολή του.

Κάποιος που ξέρει απέξω χρονολογίες, θα έχει ήδη διατυπώσει μιαν ένσταση εδώ. Η επέμβαση στην Ουγγαρία έγινε τον Νοέμβριο του 1956, και ο Καζαντζάκης πέθανε ένα χρόνο μετα, τέλη Οκτωβρίου του 1957. Είχε ήδη προταθεί 8 φορές για Νόμπελ, κατά κοινή ομολογία είχε χάσει το βραβείο στις λεπτομέρειες και ύστερα από λυσσώδη προσπάθεια της ελληνικής κυβέρνησης, τα έργα του μεταφράζονταν σε όλες τις γλώσσες και κέρδιζαν κριτικούς και κοινό -θέλω να πω, είχε ήδη πολύ μεγάλη προβολή.

Αλλά έγινε τάχα αυτή η «παγκόσμια» δήλωση; Πού έγινε; Δεν θα πρέπει να αναφέρεται κάτι στα διάφορα βιβλία για τον Καζαντζάκη; Τίποτα δεν έχω υπόψη μου. Επιπλέον, η δήλωση, αν έγινε, θα δημοσιεύτηκε στις εφημερίδες της εποχής. Πού είναι; Εγώ ερεύνησα τις εφημερίδες που υπάρχουν στον ιστότοπο της Εθνικής Βιβλιοθήκης για το διάστημα Οκτωβρίου 1956 έως Ιανουάριο 1957 (η επέμβαση στην Ουγγαρία έγινε στις 23 Οκτωβρίου αρχικά, και στις 3 Νοεμβρίου στη συνέχεια, και τότε έγιναν οι σφοδρές συγκρούσεις, που κράτησαν περίπου 10 μέρες). Δεν βρήκα τίποτε. Μπορείτε κι εσείς να κάνετε την αναζήτηση, εδώ, βάζοντας «Καζαντζάκης» και επιλέγοντας π.χ. την Ελευθερία και ζητώντας το διάστημα π.χ από 1/10/1956 έως 1/12/1956 (ή όποιο άλλο θέλετε). Υπάρχουν αναφορές στον Καζαντζάκη, αλλά καμιά σε σχέση με την Ουγγαρία, και καμιά δήλωση.

Επειδή έχω και προσωπικό αρχείο, έψαξα επίσης στα φύλλα του Βήματος, του Έθνους και της Αυγής για την ίδια περίοδο. Πάλι δεν βρήκα καμιά «παγκόσμια δήλωση» του Καζαντζάκη υπέρ του σοβιετικού στρατού. Οπότε; Πώς μπορείς να αποδείξεις ότι κάτι δεν συνέβη; Με βάση την τυπική λογική, είναι αδύνατο. Μπορείς μονο να αποδείξεις ότι κάτι συνέβη, και γι’ αυτό το βάρος της αποδείξεως το έχει ο κατήγορος. Βέβαια, η κοινή (και όχι η τυπική) λογική μάς λέει ότι αν είχε γίνει «παγκόσμια δήλωση» από τον Καζαντζάκη, και μάλιστα τέτοιας εμβέλειας που να του χαρίσει την αιώνια προβολή, κάπου θα έπρεπε να υπάρχει ίχνος της -και τέτοιο, όπως είδαμε, δεν βρέθηκε πουθενά.

Ευτυχώς όμως, ψάχνοντας βρήκα κάτι άλλο. Υπάρχει πράγματι δήλωση του Καζαντζάκη για την επέμβαση στην Ουγγαρία, μονο που δεν χαιρετίζει τον σοβιετικό στρατό αλλά τον αγώνα του ουγγρικού λαού!

Όπως βλέπετε στο απόκομμα αριστερά (Έθνος, 14.11.1956), Ούγγροι συγγραφείς είχαν στείλει τηλεγράφημα σε κορυφαίους Ευρωπαίους πνευματικούς ανθρώπους, ανάμεσά τους και στον Καζαντζάκη, ζητώντας συμπαράσταση.

Ο Καζαντζάκης είχε απαντήσει με τηλεγράφημα τα εξής:

Σαν Έλληνας που υποφέρω για την αιματηρή κατάπνιξη της ελευθερίας στην Κύπρο, εννοώ καλύτερα τον ηρωικό αγώνα του ουγγρικού λαού.

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

Θυμίζω ότι την εποχή εκείνη είχε ξεσπάσει ο απελευθερωτικός αγώνας της ΕΟΚΑ στην Κύπρο και είχαν ήδη αρχίσει οι εκτελέσεις (πρώτοι ο Καραολής και ο Δημητρίου τον Μάιο του 1956).

Στη δήλωσή του ο Καζαντζάκης επιδέξια αναφέρεται και στον γώνα της Κύπρου και εκφράζει μεν συμπαράσταση αλλά δεν καταδικάζει ρητά τον σοβιετικό στρατό, ίσως και για να τηρήσει ισορροπίες αφού την ίδια εποχή εκτυλισσόταν η επέμβαση των Αγγλογάλλων στο Σουέζ και συζητιόταν στον ΟΗΕ το Κυπριακό.

Πάντως, θα συμφωνήσετε ότι η δηλωση αυτή δεν έχει καμιά σχέση με χαιρετισμό στον «ελευθερωτή σοβιετικό στρατό», όπως ισχυρίστηκε ο Ρένος Αποστολίδης.

(Εδώ το αρχικό άρθρο έχει τροποποιηθεί) Υπάρχει όμως και άλλη μια τοποθέτηση του Καζαντζάκη για την Ουγγαρία, που έγινε μερικούς μήνες αργότερα, τον Ιανουάριο του 1957, όταν το Ίδρυμα Ευρωπαϊκής Κουλτούρας, στο οποίο ήταν μέλος, έστειλε ερωτηματολόγιο σε όλα του τα μέλη, ζητώντας να τοποθετηθούν πάνω στα γεγονότα. Τότε ο Καζαντζάκης απάντησε εκτενέστερα, αν και η απάντηση αυτή άργησε να δημοσιοποιηθεί -στην Ελλάδα έφτασε μόλις τον Απρίλιο, μέσω του λογοτεχνικού περιοδικού Καινούρια Εποχή, και αναδημοσιεύτηκε στην Αυγή:

Λείπει ένα κομμάτι από το τέλος, που ίσως μπορέσω να το βρω αργότερα και να το προσθέσω. Ο Καζαντζάκης τηρεί εδώ μέση στάση. Επικρίνει το καθεστώς και τη «ρωσική κατοχή», θεωρεί απάνθρωπη την επέμβαση του στρατού, αλλά απαραίτητη, γιατί θεωρεί ότι η εξόντωση του κομμουνισμού δεν είναι  προς το συμφέρον της ανθρωπότητας. Ασφαλώς η στάση του διαφέρει από πολλών δυτικών διανοουμένων, μαζί και Ελλήνων, που ήταν απερίφραστοι στην καταδίκη της επέμβασης, αλλά και από τη στάση των κομμουνιστών διανοουμένων, που την υποστήριξαν. Είναι μια μέση στάση, που μπορεί πράγματι να θεωρηθεί ότι εξυπηρετούσε το σοσιαλιστικό στρατόπεδο, αφού δεν προχωρούσε σε απερίφραστη καταδίκη.

Ωστόσο, με βάση τα παραπάνω, και αν δεν παρουσιαστούν άλλα στοιχεία, υποστηρίζω ότι ο ισχυρισμός του Ρένου Αποστολίδη ότι » ο Καζαντζάκης με παγκόσμια δήλωσή του εχαιρέτισε τον ελευθερωτή σοβιετικό στρατό» το 1956 δεν είναι βέβαια κατασκευασμένος από το μηδέν αλλά αποτελεί χονδροειδή διαστρέβλωση της πραγματικότητας, σε σημείο που να γίνεται συκοφαντικός. Η διαστρέβλωση δεν έγκειται τόσο στην ακρίβεια της αποδιδόμενης φράσης (πουθενά δεν μίλησε για ελευθερωτή σοβιετικό στρατό ο Καζ.) όσο στην εντύπωση που δημιουργείται στον θεατή της συνέντευξης του Ρένου, ότι δηλαδή ο Καζαντζάκης έσπευσε να χαιρετίσει την επέμβαση αμέσως, όπως θα έκανε κάποιος αφοσιωμένος προπαγανδιστής του ρωσικού στρατού.

Και βέβαια, για να πάμε και στην ουσία, βρίσκω εντελώς αβάσιμο αυτό που υπονοεί ο Ρένος, ότι ο Καζαντζάκης την προβολή και την υστεροφημία του την οφείλει στη δήθεν επιδοκιμασία του ελευθερωτή σοβιετικού στρατού.

Αν παρακολουθήσετε ολόκληρο το απόσπασμα, θα διαπιστώσετε την έπαρση του Ρένου -χαρακτηριστικά, λέει σε ένα σημείο ότι ήταν λάθος του που επέκρινε συγγραφείς όπως ο Βενέζης ή ο Θεοτοκάς γιατί είναι σαν ο αετός να τα βάζει με τις μύγες. Μόνο ο Αριστοτέλης ήταν μέγεθος που άξιζε να το επικρίνει, συνεχίζει. Έχουμε δυο καταξιωμένους, βραβευμένους και πολυμεταφρασμένους συγγραφείς, που αποτελούσαν βέβαια τμήμα του λογοτεχνικού κατεστημένου, αλλά είχαν συγκινήσει και ακόμα συγκινούν γενιές, αν μη τι άλλο με το Νούμερο 31328 ή την Αιολική γη ο Βενέζης και με τον Λεωνή ή την Αργώ ο Θεοτοκάς -αλήθεια, τι είχε ν’ αντιτάξει ο… αετός; Την Πυραμίδα 67; Δεν βαραίνει και τόσο πολύ στην πλάστιγγα.

Αλλά για κανέναν συγγραφέα δεν έχει τόσο μένος ο Αποστολίδης όσο για τον Καζαντζάκη. Εδώ η εμπάθεια χτυπάει κόκκινο. Δεν ξέρω αν υπήρξαν συγκεκριμένοι προσωπικοί λόγοι που τους αγνοώ, ίσως είναι απλώς ο φθόνος για την παγκόσμια αναγνώριση, μαζί με το αβάσταχτο αίσθημα αδικίας: ο Ρένος πίστευε ότι είναι πολύ μεγάλος ο ίδιος και δεν έχει αναγνωριστεί, οπότε είναι λογικό να φθονούσε τον άλλο που αναγνωρίστηκε «χωρίς να αξίζει». Επιπλέον, ο Καζαντζάκης έχει πολλές αντιφάσεις και πλευρές που προσφέρονται για κριτική, είναι δηλαδή προνομιακός στόχος. Όχι ότι είναι κριτική το «μυαλό κότας» και τα υπόλοιπα του Ρένου.

Αλλά αυτά επιδέχονται εκτίμηση. Εκείνο που κυρίως με νοιάζει στο σημερινό άρθρο είναι να καταλήξουμε ότι ο Καζαντζάκης δεν χαιρέτισε τον σοβιετικό στρατό και ότι ο ισχυρισμός του Ρένου Αποστολίδη αποτελεί διαστρέβλωση της πραγματικότητας σε σημείο να είναι συκοφαντικός.

Προσθέτω εδώ μια ανθολογία δημοσιευμάτων ελληνικών εφημερίδων για τον Καζαντζάκη.