Αφωνία

Τώρα στις γιορτές είχα δυο συνεχόμενες ομιλίες, και μετά την πρώτη η φωνή μου είχε κλείσει, οπότε η κόρη μου με συμβούλεψε «Να κάνεις αφωνία για μερικές ώρες». Πράγματι, συχνά οι γιατροί συνιστούν αφωνία, δηλαδή να αποφεύγει κανεις να μιλάει. Όμως η αφωνία είναι επίσης πάθηση, η προσωρινή ή μόνιμη απώλεια της φωνής.

Λέμε συχνά ότι κάποιος χάνει τη φωνή του από τη μεγάλη έκπληξη. «Έμεινα άφωνος», λέμε, για να δηλώσουμε την κατάπληξη. Λέμε επίσης «έμεινα άναυδος», με τη σημασία αυτού που δεν μπορεί να μιλήσει απο τη μεγάλη έκπληξη. Ετυμολογικά, ο άναυδος είναι συνώνυμο του άφωνου, αφού «αυδή» ειναι πανάρχαιη, ομηρική λέξη για τη φωνή -στην Ιλιάδα ο Όμηρος λέει για τον Νέστορα «τοῦ καὶ ἀπὸ γλώσσης μέλιτος γλυκίων ῥέεν αὐδή«, από το στομα του κυλούσε η φωνή γλυκύτερη απ’ το μέλι.

Έχουμε πολλές λέξεις και εκφράσεις για να δηλώσουμε την κατάπληξη, το ξάφνιασμα, το σάστισμα, το απροσδόκητο και αδιανόητο γεγονός που μας κάνει να μένουμε με το στόμα ανοιχτό, μη μπορώντας να αρθρώσουμε λέξη γι’ αυτό που μόλις συνέβη ή μόλις μάθαμε. Μένει κανεις άναυδος, άφωνος, άλαλος, σύξυλος, εμβρόντητος, κατάπληκτος, αποσβολώνεται, μένει μ’ ανοιχτό το στόμα, σαστίζει, ξαφνιάζεται, τα χάνει, μένει ακίνητος σαν άγαλμα, σαν κεραυνόπληκτος, σαν στήλη άλατος, του έρχεται κεραμίδα, μένει κόκαλο, του κόβεται η μιλιά, μένει με το δάχτυλο στο στόμα, ανοίγει διάπλατα τα μάτια, μένει κάγκελο, μένει μαλάκας, μένει κεχηνώς ή ενεός. Υπάρχουν εκφράσεις για όλα τα γούστα και τα επίπεδα ύφους και είμαι βέβαιος ότι μπορείτε κι εσείς να προσθέσετε κάμποσες, αν και δεν δηλώνουν όλες οι φράσεις ότι μας κόβεται η φωνή -και στο σημερινό άρθρο στην αφωνία εστιάζουμε.

Όταν κάποιος δεν μιλάει, σωπαίνει. Σε πιο επίσημο ύφος, σιωπά. Δεν λεει λέξη -ή, για να το πάμε πιο επίσημα, δεν αρθρώνει λέξη, δεν εκστομίζει λέξη, δεν ανοίγει το στόμα του. Βουβαίνεται, το κλείνει, το ράβει, κυρίως όμως το βουλώνει -το στόμα του βέβαια. Σφράγισε το στόμα του ή τα χείλια του, το έχει σφραγισμένο. Όταν, εκτός από το να σωπάσει, κρύβεται κιόλας, λέμε ότι λουφάζει ή μουλώνει.

Δεν βγάζει λέξη, δεν βγάζει μιλιά, δεν βγάζει άχνα, κιχ, τσιμουδιά. Τσιμουδιά είναι ο ελάχιστος ψίθυρος, λέξη από τις δυσετυμολόγητες της γλώσσας μας -έχει προταθεί το αρχαίο «σιμωδία», το φάλτσο ή άτεχνο τραγούδι, η παράφωνη ωδή.

Μπορούμε να το πούμε και πιο επίσημα. Τηρεί σιγήν ιχθύος, παροιμιώδης φράση από την αρχαιότητα. «Αφωνότερος ιχθύος», έλεγαν οι αρχαίοι -πιο άφωνος και από ψάρι, το λέει κάπου ο Λουκιανός. Και ακόμα πιο βαρυσήμαντα, τηρεί αρποκράτειον σιγήν. Ο Αρποκράτης είναι το ελληνικό όνομα που είχε δοθεί, σε εποχές συγκρητισμού, στον Ώρο, τον Αιγύπτιο θεό -και θεωριόταν θεός της σιωπής. Και μια άλλη παροιμιώδης φράση από τα αρχαία, «Αρεοπαγίτου σιωπηλότερος». Φαίνεται πως οι Αρεοπαγίτες είχαν φήμη λιγόλογων. Εκτός από σιγή ιχθύος υπάρχει και σιγή Σφιγγός. Και για κάποιον που σιωπά αινιγματικά, τον λέμε Σφίγγα.

Όταν θέλουμε να κάνουμε κάποιον να σωπάσει, λέμε: Σιωπή! Σουτ! Πάψε! Σκάσε! Σκασμός! Βγάλε το σκασμό! Βούβα! Μιλιά! Τσιμουδιά! Μόκο! Ούτε λέξη! Να μην ακούσω λέξη! Πιο μάγκικα, «Τουμπεκί! Κάνε τουμπεκί ψιλοκομμένο». Οι Μικρασιάτες έλεγαν «Σους» ενώ ο Χατζηχρήστος στις ταινίες «Ασουπή!»

Αμίλητος σαν ψάρι, λέμε. Πιο συχνά όμως, «ήπιε το αμίλητο νερό», από το έθιμο του Κλήδονα -το περιγράφει ο αξέχαστος πατέρας μου πολύ παραστατικά, στα Εφτά ευτυχισμένα καλοκαίρια. Όταν περιμένουμε να μιλήσει κάποιος, κι αυτός μένει σιωπηλός, του λέμε: Τι έγινε; Ήπιες το αμίλητο νερό; Μουγκάθηκες; Κατάπιες τη γλώσσα σου;

Μούγκα στη στρούγκα, λέμε, για να χαρακτηρίσουμε μειωτικά μια κατάσταση κατά την οποία όλοι σιωπούν ενω ξέρουν πολλά ένοχα μυστικά -ή επειδή συμμορφώνονται με εντολές. Νομίζω πως την έκφραση την έκανε δημοφιλή η Μαλβίνα Κάραλη. Το κανάλι Μέγκα Τσάνελ, την εποχή που υποστήριζε το κυβερνητικό κόμμα, το έλεγαν Μούγκα Τσάνελ όταν σιωπούσε αντί να κάνει κριτική.

Ο μαφιόζικος κώδικας της σιωπής λέγεται Ομερτά. Ή αλλιώς, ο νόμος της σιωπής. Όταν κάτι συγκαλύπτεται, λέμε ότι υπάρχει συνωμοσία σιωπής. Κάποιες φορές λέμε για τείχος σιωπής ή ότι ένα πέπλο σιωπής σκεπάζει τα πράγματα. Κάποιοι λένε και για σιωπή των αμνών, από τη γνωστή ταινία.

Η σιωπή μπορεί να είναι βαθιά, απόλυτη, απέραντη. Άκρα του τάφου σιωπή, έγραψε ο Σολωμός κι έγινε παροιμιώδες. Όμως η σιωπή μπορεί να είναι και αμήχανη, ένοχη, υποκριτική. Μπορεί να είναι και εύγλωττη, όταν δηλώνει πολλά για τα κίνητρα κάποιου. Κι όταν κάποιος δεν πρέπει να μιλήσει, λέμε πως η σιωπή είναι χρυσός.

Έχουμε και σιγή: νεκρική σιγή ή σιγή νεκροταφείου, σιγή ασυρμάτου, αλλά και αιδήμονα σιγή, όταν κάποιος έχει λερωμένη τη φωλιά του και σιωπά ένοχα.

Όταν επιβάλλουμε σιγη σε κάποιον, του κλείνουμε το στόμα, του βουλώνουμε το στόμα, του φράζουμε το στόμα. Πιο χαρακτηριστικά, τον φιμώνουμε. Όταν τον κάνουμε να σωπάσει με τη δύναμη των επιχειρημάτων μας, όμως, τον αποστομώνουμε.

Όταν κάποιος πει κάτι δυσοίωνο, του λέμε «δάγκωσε τη γλώσσα σου» για να μην το συνεχίσει ή να μην το ξαναπεί.

Οι αρχαιοι, όταν ήθελαν να πουν ότι λόγος σοβαρός τους αναγκάζει να μη μιλήσουν, έλεγαν «βόδι πάτησε πάνω στη γλώσσα μου», βους επί γλώσση βέβηκε, ας πούμε στον Αισχύλο: τὰ δ’ ἄλλα σιγῶ· βοῦς ἐπὶ γλώσσῃ μέγας βέβηκεν. Είχε δοθεί η εξήγηση πως εδώ υπονοείται σιωπή λόγω δωροδοκίας, επειδή, λέει, κάποια νομίσματα είχαν επάνω τους εικόνα βοδιού, αλλά αυτό δεν φαίνεται να ευσταθεί.

Κι όταν πάλι θέλουμε να δηλώσουμε ότι προτιμάμε να σιωπήσουμε γιατί αν μιλήσουμε θα αναγκαστούμε να βλαστημήσουμε ή πούμε κάτι κακό / υβριστικό για κάποιον, τότε λέμε «Θου κύριε φυλακήν τω στόματί μου». Αυτό προέρχεται από τους Ψαλμούς (140, 3): «θού κύριε  φυλακήν τω στόματί μου και θύραν περιοχής περί τα χείλη μου», βάλε Θεέ μου φρουρά στο στόμα μου, περίφραξε τα χείλια μου. Συχνά, λέγεται μόνον το «Θού κύριε». Η ακριβής σημασία της φράσης μάλλον δεν είναι καθαρή για όλους εκείνους που τη μεταχειρίζονται.

Κι άλλα πολλά θα μπορούσα να πω για τις πενήντα αποχρώσεις της σιωπής και της αφωνίας, αλλά είμαι βέβαιος ότι θα τις συμπληρώσετε εσείς στα σχόλιά σας. Όμως, γιατί έβαλα αυτή τη φαινομενικά άσχετη φωτογραφία των δύο πρώην πρωθυπουργών, του Κ. Σημίτη και του Γ. Α.Παπανδρέου;

Την έβαλα επειδή, κι εδώ σταματώ να λεξιλογώ και αρχίζω να πολιτικολογώ, θέλω να επικρίνω την αφωνία που τηρούν εδώ και πολύ καιρό αλλά ιδιαίτερα τις τελευταίες μέρες οι δυο πρώην πρωθυπουργοί, όχι γενικά αλλά ειδικά για ένα θέμα, για τη Συμφωνία των Πρεσπών.

Τόσο ο Κ. Σημίτης όσο και ο Γ. Παπανδρέου, βλέπετε, έχουν κατ’ επανάληψη ταχθεί υπέρ μιας σύνθετης ονομασίας της γειτονικής χώρας, ωστόσο, ενώ το θέμα έχει πια έρθει στην πρώτη θέση της επικαιρότητας, αποφεύγουν και οι δυο να τοποθετηθούν υπέρ ή κατά της συμφωνίας, προφανώς για να μην έρθουν σε σύγκρουση με την ακατανόητη θέση της ηγεσίας του κόμματός τους.

Στο σημερινό άρθρο είδαμε πολλους τρόπους για να περιγραφεί η σιωπή. Στη σιωπή των δύο πολιτικών ηγετών, αλλά και πολλών άλλων κεντροαριστερών, μπροστά στη Συμφωνία των Πρεσπών, θαρρώ πως καλύτερα ταιριάζει ο όρος εκκωφαντική σιωπή.