Για την αγάπη της αλβανικής

Πριν από λίγο καιρό, τότε που άφησε τον μάταιο τούτο κόσμο ο φιλόλογος Σαράντος Καργάκος, διάβασα ξανά στα πεταχτά δυο βιβλία του που έχω στη βιβλιοθήκη μου, που τα είχε εκδώσει στη δεκαετία του ’80, την Αλεξία και την Αλαλία (Υπάρχει και τρίτο, η Αφασία, αλλά δεν το έχω).

Όπως δείχνει και ο τιτλος τους, πρόκειται για βιβλία γεμάτα με θρήνους, κοπετούς και κινδυνολογία για την αιωνίως θνήσκουσα ελληνική γλώσσα.

Βεβαια, επειδή ακριβώς από τότε έχουν περάσει 30+ χρόνια, εύκολα διαπιστώνουμε πως ευτυχώς δεν έχουν επιβεβαιωθεί οι προφητείες και οι διαπιστώσεις που περιέχουν τα βιβλία αυτά του Καργάκου, ας πούμε ότι οι νέοι συνεννοούνται με γρυλλισμούς ή ότι «οι μαθητές του αύριο θα θεωρούν τη “μουσική” ως θηλυκό του “μουσακά” [και] θα συγχέουν το έπος με το πέος». Να το έχουμε αυτό κατά νου όταν διαβάζουμε και τωρινές καταστροφολογικές προβλέψεις για τη γλώσσα.

Ωστόσο, πρόσεξα το εξής απόσπασμα στο βιβλίο Αλαλία του Σ. Καργάκου, σε ένα άρθρο του 1985 στο οποίο διεκτραγωδεί την κατάντια της νεολαίας, της κοινωνίας γενικότερα και της γλώσσας:

Κάποτε -πάνε πολλά χρόνια τώρα- λέγαμε με περισσή έπαρση: «Πας μη Έλλην βάρβαρος». Σήμερα αρχίζουμε να λέμε: «Πας Έλλην βάρβαρος». Ο εξαλβανισμός της γλώσσας μας είναι μια ζώσα πραγματικότητα. Σιγά-σιγά αρχίζουν να σπανίζουν οι λέξεις που δηλώνουν συναισθήματα: αγάπη, στοργή, τρυφερότητα.» (Αλαλία, σελ. 31)

Και εδώ έχει υποσημείωση, στην οποία υποστηρίζει ότι:

Η αλβανική είναι η μόνη γλώσσα απ’ό,τι ξέρω, που δεν έχει στο λεξιλόγιό της τη λέξη «αγάπη».

Αυτό φαίνεται εκ πρώτης όψεως εξωφρενικός ισχυρισμός. Αν ψάξουμε περισσότερο, διαπιστώνουμε πως όχι μόνο φαίνεται αλλά και είναι εξωφρενικός ισχυρισμός. Bέβαια, διατυπώθηκε το 1985, που η Αλβανία έκειτο μακράν και ούτε υπήρχε τρόπος να επαληθευτεί ή να διαψευστεί ένας τέτοιος ισχυρισμός. Αν ισχυριζόταν σήμερα σε άρθρο του κάποιος κάτι ανάλογο, θα αρκούσε να πληκτρολογήσουμε τη λέξη στο google translate για να δούμε ότι υπάρχει η αλβανική λέξη dashuri που σημαίνει «αγάπη».

Ίσως ο Καργάκος ήθελε να πει ότι τα αλβανικά δεν έχουν τη διάκριση ανάμεσα σε «αγάπη» και σε «έρωτα» που έχουν τα ελληνικά, εφόσον χρησιμοποιούν την ίδια λέξη για τις δυο έννοιες, αλλά αυτό δεν είναι ιδιαιτερότητα της αλβανικής. Ούτε στα αγγλικά (love) γίνεται η διάκριση, ούτε στα γαλλικά (amour). Θα έλεγα μάλιστα ότι οι περισσότερες γλώσσες δεν έχουν τη διάκριση που έχει η ελληνική.

Αυτά που έλεγε το google translate τα επιβεβαίωσα ρωτώντας και στην ομάδα Υπογλώσσια, όπου συμμετέχουν πολλοί αλβανόφωνοι και αλβανομαθείς. Κι έτσι καταρρίπτεται, δεν ήταν δα και δύσκολο, ο ισχυρισμός ότι η αλβανική δεν έχει λέξη για την αγάπη.

Αλλά δεν θα έγραφα άρθρο μονάχα για το θέμα αυτό. Όμως, από αγκάθι βγαίνει ρόδο -ή μάλλον απο έναν εξωφρενικά αβάσιμο ισχυρισμό μπορούμε να πούμε δυο λόγια για μια έκφραση που έχουμε στα ελληνικά, αν και μάλλον έχει παλιώσει.

Λέγαμε ότι η αγάπη στα αλβανικά είναι dashuri, πώς όμως θα πείτε «σ’ αγαπώ» σε κάποιον Αλβανό ή σε κάποιαν Αλβανίδα; Το γνωστό τραγούδι του Γιάννη Βογιατζή δεν έχει τα αλβανικά στο… λημματολόγιό του

 

Όμως, στην εποχή του Διαδικτύου δεν θα δυσκολευτούμε να βρούμε πως το «σ’αγαπώ» στα αλβανικά είναι të dua. Η ίδια λέξη σημαίνει επίσης «σε θέλω», κάτι που βρίσκουμε και στο ισπανικό te quiero.

Τε ντούα λοιπόν θα πει επίσης «σε θέλω». Και εδώ βρίσκουμε την ομοιότητα με την παλιά ελληνική έκφραση «με το άστε ντούα» ή «με το άστε ντούε», που δεν ξέρω αν την ξέρετε.

Με το άστε ντούε/άστε ντούα θα πει «με το ζόρι», «με το έτσι θέλω». Η έκφραση έχει μεν παλιώσει αλλά ακόμα λέγεται, όπως θα δείτε αν γκουγκλίσετε -για παράδειγμα, σε πολύ πρόσφατη δημοσίευση βρίσκω κάποιον να καταγγέλλει την «επιβολή με το άστε ντούε της φτωχοποίησης των πάντων». Και στο εδώ ιστολόγιο την είχε χρησιμοποιήσει σχετικά πρόσφατα ο φίλος μας ο Νικ Νίκολας.

Το στερεότυπο θέλει τον Αρβανίτη ισχυρογνώμονα, ξεροκέφαλο. Σε εργασία για την κατανομή των αλβανικών/αρβανίτικων στοιχείων στα ελληνικά ιδιώματα βρίσκω τον ισχυρισμό ότι Οι ελληνικές φράσεις
αρβανίτικο κεφάλι, αρβανίτικο γινάτι κτλ. συνυπάρχουν με δάνειες φρ. όπως με το άστε ντούε, με το παΐρι, ντομοσντό / ντομουζντό κτλ., που αποδίδουν την ισχυρογνωμοσύνη του Αλβανού-Αρβανίτη. Εγώ είμαι πολύ δύσπιστος σε κάθε λογής στερεότυπα, οπότε το παραπάνω το μεταφέρω με μεγάλην επιφύλαξη (όχι με μια πρέζα αλάτι, που θα λέγανε οι Άγγλοι, αλλά με ένα κιλό αλάτι μάλλον).

Πάντως, δεν χωράει αμφιβολία πως το «με το άστε ντούε/ντούα» είναι δάνεια φράση από τα αλβανικά. Κάποιοι μάλιστα υποστηρίζουν πως η ελληνική συνώνυμη φράση «με το έτσι θέλω», που έχει δώσει και τα εκ συναρπαγής παράγωγα ετσιθελικός, ετσιθελισμός, είναι μεταφραστικό δάνειο από τα αλβανικά, κάτι που το είχε εκφράσει και σε σχόλιό του εδώ ο Παναγιώτης Πούτος, αλλά δεν είναι ανάγκη να πάμε τόσο μακριά. Υπάρχει και ο ανεξάρτητος σχηματισμός.

Στο αρχείο παροιμιών του Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας βρίσκω το λήμμα «με το άστε ντούα» σε συλλογή από τη Δημητσάνα, με την εξήγηση «βιαίως». Με το ζόρι, θα λέγαμε. Σε κάποια παλιά εφημερίδα βρίσκω ότι υπήρχε προπολεμικά η κωμωδία «Άστε ντούα και με το ζόρι γαμβρός». Στον Κίτρινο φάκελο του Καραγάτση υπάρχει το εξής απόσπασμα:

Ακούστε κι ακολουθήστε τη συμβουλή ενός γεροντότερου συναδέρφου σας. Ο συνάδερφος και κοινός φίλος μας Μάνος Τασάκος δεν θέλησε να την ακούσει, και με το άστε-ντούα-ου παρεβίασε την πόρτα μου. Θα χτυπήσει κάποτε το κεφάλι του…

(Ο Τασάκος, αλτερέγκο του Καραγάτση, πρέπει να ήταν δικηγόρος, αν καλοθυμάμαι).

Ο Καραγάτσης μας δίνει την πληρέστερη, ας πούμε, εκδοχή της φράσης. Δεν είναι ο μόνος. Σε πανηγυρικό ποίημα που έγραψε ο Σουρης όταν βγήκε δήμαρχος Αθηναίων ο Σπύρος Μερκούρης το 1899, διαβάζω:

πάνε τ’ άστε ντούα ού
ζήτω ζήτω του λαού

Πάει δηλαδή η αυθαρεσία, το «έτσι θέλω εγώ».

Ο Πάνος Θεοδωρίδης, ο επιλεγόμενος και Πετεφρής, μάς θυμίζει ότι την έκφραση τη συνήθιζε ο Δημήτριος Βούλγαρης, ο επιλεγόμενος και Τζουμπές, «όταν στέρευαν τα επιχειρήματα«.

Όμως από ποια αλβανική φράση προέρχεται το «άστε ντούα ου»;

Η αρχή βρίσκεται στο αλβανικό ashtu dua u.

Ashtu είναι το έτσι -αν και στα λεξικά πρώτο θα βρείτε το kështu.

Dua είναι, είπαμε, το «θέλω»

Το u είναι παράλληλος τύπος του une=εγώ που κυρίως ακούγεται στη νότια Αλβανία.

Οπότε, ashtu dua u = έτσι θέλω εγώ, με το «εγώ» να μπαίνει για έμφαση, διότι στα αλβανικά, όπως και στα ελληνικά, την αντωνυμία την παραλείπουμε συνήθως (pro-drop το λένε αυτό οι Αγγλοσάξονες).

Βέβαια, τα σημερινά αλβανικά διαφέρουν από τα αρβανίτικα και ίσως αυτό να εξηγεί γιατί στα σημερινά αλβανικά είναι «άστου» και όχι «άστε». Τα αρβανίτικα είναι παλιότερα αλβανικά. Ακριβώς επειδή τα αρβανίτικα ξεκόπηκαν από τα καθαυτό αλβανικά, έμειναν ανεξέλιχτα ή εξελίχτηκαν διαφορετικά, όπως και τα αρμπερέζικα της Ιταλίας, και διατηρούν μια παλαιότερη μορφή της γλώσσας. Το ίδιο συνέβη με πολλές ακόμα γλωσσικές ποικιλίες όπως με τα Αφρικάανς της Νότιας Αφρικής που είναι παλιότερη μορφή της ολλανδικής ή με τα λουξεμβουργιανά της Τρανσυλβανίας που είναι μια παλιότερη μορφή των λουξεμβουργιανών -πάω στοιχημα ότι δεν ξέρατε πως υπάρχουν ομιλητές μιας διαλέκτου πολύ κοντινής με τα λουξεμβουργιανά στο Σιμπίου της Ρουμανίας.

Οπότε, με το άστε ντούε σημαίνει «με το έτσι θέλω».

Ωστόσο, με την πάροδο του χρόνου, καθώς η φράση δεν έχει ετυμολογική διαφάνεια για τον μη αλβανομαθή ομιλητή, έχει παρατηρηθεί και μια δεύτερη σημασία της φράσης «με το άστε ντούε», που εχει φτασει να σημαίνει «αμέσως, στο πι και φι».

Παράδειγμα χρήσης βλέπουμε πχ στο τραγούδι του Βασίλη Νικολαΐδη για τη Μαρία, όπου η Μαρία μετά την εκτέλεση του μαυραγορίτη εραστή της «η Μαρία άστε ντούε βγήκε στην παρανομία».

Προφανώς εδώ σημαίνει «αμέσως, στο πιτς φιτίλι». Δεν είναι περίεργη η μετατόπιση της σημασίας -όταν κάποιος κάνει κάτι «με το ζόρι, με το έτσι θέλω» το κάνει και «αμέσως».

Εσείς έχετε ακούσει τη φράση με τη δεύτερη σημασία;