Όλη νύχτα εδώ (η μαρτυρία του Γιώργου Σορολοπίδη)

17 του Νοέμβρη σήμερα, 46 χρόνια από τη μέρα της φονικής καταστολής της εξέγερσης των φοιτητών στο Πολυτεχνείο. Το ιστολόγιο συνηθίζει να δημοσιεύει τις μέρες αυτές κείμενα σχετικά με «το Πολυτεχνείο», είτε λογοτεχνικά είτε μαρτυρίες. Για παράδειγμα, πρόπερσι είχαμε δημοσιεύσει τη μαρτυρία του φίλου μας Δημήτρη Μαρτίνου, ο οποίος ήταν τότε φοιτητής της σχολής Χημικών Μηχανικών και είχε άμεση συμμετοχή.

Σήμερα θα βάλω μιαν ακόμα μαρτυρία, που περιλαμβάνεται σε ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε πολύ πρόσφατα. Πρόκειται για το «Όλη νύχτα εδώ», που εκδόθηκε από τις εκδόσεις Καστανιώτη σε επιμέλεια του ιστορικού Ιάσονα Χανδρινού και φιλοδοθεί ν’ αποτελέσει, όπως λέει ο υπότιτλος, Μια προφορική ιστορία της Εξέγερσης του Πολυτεχνείου.

Περιλαμβάνει 80 μαρτυρίες ανθρώπων που συμμετείχαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στην εξέγερση (εδώ μπορείτε να δείτε τα ονόματά τους) ενώ προτάσσεται εκτενής εισαγωγή του Χανδρινού.

Ομολογώ πως δεν μου ήταν εύκολο να διαλέξω ποια μαρτυρία να δημοσιεύσω. Κάποια από τα πρόσωπα που καταθέτουν τη μαρτυρία τους είναι γνωστοί μου, κάποιοι φίλοι, ένας είναι και συγγενής’ αποφάσισα να αποφύγω όσους γνωρίζω προσωπικά καθώς και όσους έχουν σήμερα πρωταγωνιστικό πολιτικό ή άλλο ρόλο στη δημόσια ζωή -για να μην εκτραπεί η συζήτηση στο παρόν.

Διάλεξα τη μαρτυρία ενός λιγότερο γνωστού προσώπου, του Γιώργου Σορολοπίδη, που είναι πάντως αρκετά γνωστός στους παροικούντες την εκδοτική Ιερουσαλήμ αφού είναι διευθυντικό στέλεχος των εκδόσεων Καστανιώτη. Τη μαρτυρία αυτή τη διάλεξα επειδή μάς δίνει μια εικόνα από το φοιτητικό-αντιδικτατορικό κίνημα στη Βιομηχανική Πειραιώς (τώρα ΠαΠει), μια ανώτατη σχολή που, λόγω της απόστασης από το κέντρο της Αθήνας (όπου βρίσκονταν τότε όλες οι ανώτατες σχολές) δεν βρέθηκε στον προβολέα της επικαιρότητας.

Ο Χανδρινός πριν από κάθε μαρτυρία προτάσσει σύντομα στοιχεία για το πρόσωπο που τη δίνει και για το πότε πάρθηκε η μαρτυρία.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΟΡΟΛΟΠΙΔΗΣ

1953, Αθήνα, φοιτητής Ανωτάκης Βιομηχανικής, Αντι-ΕΦΕΕ/ΚΝΕ
Αθήνα, 29 Οκτωβρίου 2018 [01:17:11]

Πριν φτάσουμε στην πρώτη μέρα, θέλω να σου πω μερικές πληροφορίες για μας της Βιομηχανικής. Θα καταλάβεις το «γιατί». Εκεί στον Πειραιά ήμασταν αποκομμένοι από το επίκεντρο των γεγονότων, από το τρίγωνο ΑΣΟΕΕ-Πολυτεχνείο-Νομική και από τους τοπικούς φοιτητικούς συλλόγους, που όλοι τους είχαν τα γραφεία τους στο κέντρο της Αθήνας. Η σχολή απείχε εκατό μέτρα περίπου από το κτίριο της Ασφάλειας Πειραιά. Κατά συνέπεια, η παρακολούθησή μας ήταν πολύ πιο εύκολη και πιο στενή. Με το που εμφανιζόμασταν στη σχολή, γινόμασταν αμέσως αντιληπτοί από τους ασφαλίτες που έκαναν συνεχείς βάρδιες πρωί-απόγευμα. Κυκλοφορούσαν στους διαδρόμους και στους ορόφους, άνοιγαν τις πόρτες των αιθουσών, όπου γίνονταν μαθήματα, και κοιτούσαν μην είναι κάποιος από εμάς, ή άραζαν στο ένα από τα δύο καφενεία που ήταν απέναντι από την είσοδο, πιάνοντας πάντα τα τραπεζάκια που ήταν κοντά στις τζαμαρίες. Μόλις έβλεπαν κάποιον ή κάποια από εμάς, μας παρακολουθούσαν προκλητικά. Αρκετές φορές μάς στρίμωχναν σε κάποιον διάδρομο και μας απειλούσαν, μας έλεγαν να φύγουμε, άλλοτε μας έριχναν μουλωχτές ή μας τραβολογούσαν για λίγες ώρες στην Ασφάλεια για «εξακρίβωση» στοιχείων. Έτσι, όποτε ήταν να κατέβουμε στη σχολή για να προετοιμάσουμε και να προπαγανδίσουμε μια συνέλευση, να μπούμε στις αίθουσες για να μιλήσουμε ή να κολλήσουμε μια ανακοίνωση, παίρναμε μέτρα παραπλάνησης, ώστε να τους καθυστερήσουμε. Και η αποχώρησή μας ήταν πάντα δύσκολη γιατί πολλές φορές μάς σταματούσαν αρκετά μέτρα μακριά από τη σχολή, σε κάποιον από τους γύρω δρόμους. Λόγω λοιπόν της «γεωγραφικής» απομόνωσης της σχολής, δεν σκεφτήκαμε ποτέ να κάνουμε κατάληψη. Από την άλλη, η γεωγραφική απομόνωση, σε συνδυασμό με την αυξημένη επικινδυνότητα, συνέβαλε στο να διαμορφώσουμε εμείς της Αντι- ΕΦΕΕ μια πιο πειθαρχημένη σχέση μεταξύ μας, αλλά και με τα άλλα παιδιά που ανήκαν σε άλλες αντιδικτατορικές οργανώσεις μια ενότητα στην πράξη, χωρίς οι αντιπαραθέσεις μας να γίνουν ποτέ ιδιαίτερα οξείες. Ακόμα και μετά την Μεταπολίτευση […].

Από το τελευταίο δεκαήμερο του Οκτωβρίου είχαμε ξεκινήσει τη μεθοδική ανάπτυξη έντονης δραστηριότητας. Από την πρώτη μέχρι τις 14 Νοεμβρίου κάναμε τρεις συνελεύσεις: Το πρωί της 1ης Νοεμβρίου έγινε η πρώτη. Αποβραδίς είχαμε μαζευτεί στο σπίτι του Φιλιππάκη (με τον οποίο ήμασταν τότε γείτονες στην Καλλιθέα – τα σπίτια μας απείχαν δυο τετράγωνα) για να κανονίσουμε τα της συνέλευσης, το ποιοι θα μιλούσαν, τι θα έλεγαν, ποιοι θα προτείνονταν στην Επιτροπή Αγώνα. Αυτά από κοινού με την ΠΠΣΠ. Συμφωνήσαμε να προταθούν ο Στάθης Βλάσσης, ο Κώστας Κατσάμπης, ο Μανώλης Κυριάκης, η Βίκυ Μανώλογου, η Ελένη Παπαδοπούλου, εγώ, ο Διονύσης Τσακνής και ο Γιώργος Φιλιππάκης. Εφτά οργανωμένοι ή επιρροές της Αντι-ΕΦΕΕ και μία της ΠΠΣΠ, η Παπαδοπούλου. Στη συνέλευση, όμως, είχαμε μια έκπληξη. Αυτοπροτάθηκε και ένας ακόμα, κάποιος Χρήστος Ψυχογιός, τον οποίο κανείς δεν τον γνώριζε, ούτε τον είχαμε προσέξει άλλη φορά, και όπως καταλαβαίνεις, παραξενευτήκαμε. Ωστόσο, φερόμενοι δημοκρατικά (γέλια), αποδεχτήκαμε τη συμμετοχή του και δώσαμε το όνομά του στη δημοσιότητα μαζί με τα δικά μας. Φυσικά, στις μεταξύ μας συναντήσεις, που ακολούθησαν, δεν τον φωνάζαμε (γέλια).

Η δεύτερη συνέλευση έγινε στις 5 Νοέμβρη, στις 11:00 το πρωί. Δεν θυμάμαι κάτι ιδιαίτερο για αυτή. Στις 12 του μήνα, το πρωί, πήγαμε, ως Επιτροπή Αγώνα, στον Πειραϊκό Σύνδεσμο, όπου γίνονταν τα μαθήματα του πρώτου έτους, μιλήσαμε στους νεοεισαχθέντες και τους καλέσαμε στη συνέλευση που είχαμε προαναγγείλει για την Τετάρτη 14 Νοέμβρη. Μιλήσαμε και στους δευτεροετείς και μετά πήγαμε στην Κοσμητεία για να ζητήσουμε άδεια για τη συνέλευση, που, έτσι κι αλλιώς, είχαμε αποφασίσει να κάνουμε.

Τετάρτη στις 14 Νοέμβρη, ώρα 17:00, κάναμε τη μαζικότερη και μαχητικότερη συνέλευση από όλες όσες είχαμε κάνει μέχρι τότε. Και μάλιστα, με άδεια της Συγκλήτου και με την παρουσία ενός εντεταλ μένου καθηγητή της. Το μεγάλο αμφιθέατρο της σχολής γέμισε ασφυκτικά, καθώς και το κλιμακοστάσιο. Το ρεπορτάζ του Μηνά του Παπάζογλου στα Νέα, που δημοσιεύτηκε την άλλη μέρα, μιλούσε για περίπου χίλιους όιακόσιους φοιτητές. Εμείς είχαμε δώσει το νούμερο. Λίγο υπερβολικό; Μπορεί (γέλια). Πάντως, η λεπτομερής έκθεση της Ασφάλειας, που αναφέρεται στη συγκέντρωση και βρέθηκε στο φάκελο του Φιλιππάκη, αναφέρει τριακόσια με πεντακόσια άτομα. Σίγουρα ήμασταν παραπάνω. Η εννιαμελής Επιτροπή Αγώνα που εκλέχτηκε την 1η του μηνός διευρύνθηκε με δύο ακόμα μέλη: τον Μηνά Σταυρακάκη και τη Ρούλα Κωστούλα.

Η συνέλευση ολοκληρώθηκε αφού πρώτα, όπως λέει η προαναφερόμενη έκθεση της Ασφάλειας σου το διαβάζω επί λέξει (διαβάζει): «εψάλη ο “Εθνικός Ύμνος” (δύο στροφαί) άνευ του οφειλόμενου σεβασμού (η υπογράμμιση από κάποιον ασφαλίτη) και τα άσματα “Πότε θα κάμει ξαστεριά”, “Μαύρη ζωή που κάνουμε” και “Γιού- πι-για, γιούπι-για, γιούπι-για”, και εν συνεχεία απεχώρησαν της σχολής ησύχως» (γέλια). Καθόλου «ησύχως» δεν αποχωρήσαμε. Προς το τέλος της συγκέντρωσης είχε έλθει η Αγγελική Ξύδη, που έμενε στο Νέο Φάληρο και ήμασταν τότε ζευγάρι, μαζί με τη Βέρα Δαμόφλη, και μας είπαν ότι στο Πολυτεχνείο συγκεντρώνεται κόσμος. Δεν θυμάμαι πώς το είχαν πληροφορηθεί. Χωρίς δεύτερη σκέψη, κάναμε την αναγγελία, και ένα μεγάλο μέρος από όσους συμμετείχαμε στη συνέλευση κατηφορίσαμε συντεταγμένα προς τον Ηλεκτρικό φωνάζοντας συνθήματα. Μπήκαμε στο συρμό χωρίς να βγάλουμε εισιτήριο. Από την Ομόνοια φτάσαμε στο Πολυτεχνείο διαδηλώνοντας, χωρίς να γνωρίζουμε το τι θα βρούμε εκεί. Πρέπει να ήμασταν πολύ πιο πάνω από διακόσια άτομα, που προστεθήκαμε συντεταγμένα σε όσους είχαν ήδη μαζευτεί στο Πολυτεχνείο από τους πολυτεχνίτες και τις άλλες σχολές της Αθήνας. Αποτελέσαμε, δηλαδή, μια επιπλέον κρίσιμη μάζα. Αυτό είναι κάτι που θέλω να επισημάνω, γιατί, στις διάφορες μαρτυρίες για το πως άρχισαν να συγκεντρώνονται φοιτητές στο Πολυτεχνείο την πρώτη μέρα, το γεγονός αυτό δεν αναφέρεται καν.

Αλλοι από εμάς μπήκαν στο προαύλιο, άλλοι μείνανε έξω περιμένοντας τη γραμμή, ε, κι ακολούθησε η γνωστή ταλάντευση. Μένουμε ή φεύγουμε; Η γραμμή «διορθώθηκε» στην πράξη και μείναμε. Από το σημείο αυτό και μετά, όλα έδειχναν σαν να γίνονται και να συντονίζονται από μόνα τους. Δεν υπερβάλλω. Αλλά και δεν είναι εύκολο να το περιγράψει κανείς. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι έπαψαν οι παραταξιακές αντιθέσεις για το περιεχόμενο, τη διάρκεια και την κατάληξη της εξέγερσης. Απλώς, ο καθένας και η καθεμιά, αυτενεργώντας, βρήκε το ρόλο του και εντάχτηκε αυτόβουλα στις οργανωμένες δραστηριότητες μιας κατάληψης αρχικά, που μετεξελίχτηκε σε Εξέγερση με έψιλον κεφαλαίο.

Εμείς ως σχολή εγκατασταθήκαμε στο φαρμακείο του Πολυτεχνείου, που βρισκόταν τότε στο κτήριο Γκίνη, όπως μπαίνεις, στις πρώτες αίθουσες δεξιά. Το είχαμε ως τόπο συγκέντρωσης και ορμητήριο. Εκεί τις επόμενες μέρες συγκεντρώναμε και τα φάρμακα που μας έφερνε ο κόσμος απ’ έξω. Κατεβάζαμε, θυμάμαι, από το παράθυρο της Στουρνάρη ένα κουτί με σκοινάκι και τα ανεβάζαμε πάνω. Στη συνέλευση που κάναμε εκλέξαμε για εκπροσώπους μας στη Συντονιστική τον Γιώργο [Φιλιππάκη] και τον Φίλιππο Καραβά, παλιό μέλος της Αντι-ΕΦΕΕ, αργότερα ΠΓΙΣΠ. Θυμάμαι ότι, δύο φορές που ο Φιλιππάκης πετάχτηκε στο σπίτι του για να κάνει μπάνιο, τον αντικατέστησα εγώ (γέλια). Μετά βολεύτηκε με ένα μπάνιο που βρήκε στο γραφείο ενός καθηγητή. Με τον Φίλιππο χάσαμε την επαφή την ίδια μέρα. Πήγε αλλού, με τους δικούς του.

Το ίδιο βράδυ ο Φιλιππάκης ανέλαβε την οργάνωση της περιφρούρησης από τη Συντονιστική, το να υπάρξει μια στοιχειώδης επίβλεψη στις πύλες και στους άλλους χώρους. Στην αρχή, τα περισσότερα παιδιά ήταν από τη Βιομηχανική, που τα ξέραμε και τους είχαμε εμπιστοσύνη. Στην πορεία, συνέβαλαν και πολλά άλλα παιδιά από τις άλλες σχολές […].

Τη δεύτερη μέρα -είχε νυχτώσει-, εκεί που περιπολούσαμε και μιλούσαμε για διάφορα με τον Φιλιππάκη, τον Σταυρακάκη, τον Βασίλη Καμπά, ίσως και έναν δυο ακόμα συμφοιτητές μας, που δεν θυμάμαι τώρα τα ονόματά τους, περάσαμε έξω από την πόρτα του κυβερνητικού επιτρόπου του Πολυτεχνείου. Όλοι μας κάναμε ταυτόχρονα την ίδια σκέψη. Σπάσαμε την κλειδαριά, μπήκαμε, κλείσαμε πίσω μας την πόρτα και αρχίσαμε να ψαχουλεύουμε. Στις βιβλιοθήκες δεν βρήκαμε τίποτα το ενδιαφέρον. Σπάσαμε τα συρτάρια του γραφείου του, τα αδειάσαμε ένα ένα και ξεδιαλέξαμε όσα έγγραφα μας φαίνονταν ότι είχαν ενδιαφέρον. Εκτός από τα έγγραφα που απαλλοτριώσαμε, με σκοπό να τα βγάλουμε έξω για να τα δώσουμε στην οργάνωση, βρήκαμε: δυο τρία περιοδικά πορνό, ξένα, εισάγωγής, ένα μαστίγιο ιππασίας και έναν μεγάλο στρατιωτικό φακό. Τα δύο πρώτα τα αφήσαμε στη θέση τους. Το φακό τον απαλλοτρίωσε πανευτυχής ο Φιλιππάκης. Εγώ έβαλα τα χαρτιά κάτω από το πουκάμισό μου και βγήκαμε. Συνεννοηθήκαμε με τον Φιλιππάκη να βρει κάποιον από την καθοδήγηση για να τα βγάλουμε τα χαρτιά έξω και συνεχίσαμε να τριγυρίζουμε. Δεν θυμάμαι ποιος σκέφτηκε πρώτος ότι είχαμε γεμίσει τον τόπο με τα αποτυπώματά μας. Το να γυρίσουμε και να αρχίσουμε να σκουπίζουμε όπου είχαμε ακουμπήσει ήταν ανώφελο. Ευτυχώς, έπειτα από καμιά ώρα κάποιοι είδαν την παραβιασμένη πόρτα, μπήκαν κι, αυτοί και σε πολύ λίγο το γραφείο του έγινε λαμπόγυαλο. Μέχρι και την επόμενη μέρα πρέπει να πέρασε από αυτό, τουλάχιστον από μια φορά, η πλειονότητα της κατάληψης.

Με τα χαρτιά τώρα, επειδή χάσαμε στο μεταξύ τον Φιλιππάκη, σκεφτήκαμε -νομίζω εγώ το πρότεινα- να τα βάλουμε σε μια σακούλα και να τα κρύψουμε. Για την ακρίβεια, να τα θάψουμε. Αν θυμάμαι καλά, όντως τα θάψαμε στους θάμνους μεταξύ της κεντρικής πύλης και του κτιρίου της Καλών Τεχνών. Τελικά, κάποια στιγμή ο Φιλιππάκης συνεννοήθηκε με τον Δημήτρη τον Καραγκουλέ, γνωρίζονταν και από το Σύλλογο Χίων Φοιτητών. Τα ξεθάψαμε και του τα δώσαμε. Το αν έφτασαν εκεί που θέλαμε να φτάσουν, δεν το ρώτησα ποτέ. Άλλωστε, ακόμα και μετά την πτώση της Χούντας, για ασαφείς συνωμοτικούς λόγους (γέλια), το ζήτημα αυτό το αφήσαμε να ξεχαστεί, ουδέποτε το δημοσιοποιήσαμε […].

Το απόγευμα της Παρασκευής, δεν θυμάμαι ώρα, η Αριάδνη [Αλαβάνου] και η Αγγελική μού ζήτησαν να πάω μαζί τους για να επισκεφτούμε τους παλαιούς πολιτικούς και τον δημοσιογράφο της Βραδυνής Βασίλη Βασιλείου, που υπέγραφε τα άρθρα του με τα αρχικά ΒΑΣ ΒΑΣ. Στους μεν πολιτικούς για να τους ζητήσουμε να πάρουν θέση και να κατέβουν στο Πολυτεχνείο για συμπαράσταση, στον δε Βασιλείου για να πάρουμε πληροφορίες για τις προθέσεις της Χούντας.

Δεν θυμάμαι το πώς προέκυψε η ιδέα για τους πολιτικούς. Εννοώ αν ήταν μια κατεύθυνση η οποία ήρθε από την καθοδήγηση της Αντί-ΕΦΕΕ, που βρισκόταν απ’ έξω, και πέρασε ως γραμμή της Συντονιστικής ή κάποιος δικός μας στη Συντονιστική πήρε τη γραμμή και ανέθεσε την «αποστολή» στην Αγγελική. Ρωτώντας πρόσφατα τον Θανάση τον Σκαμνάκη, μου είπε ότι κάποια στιγμή ο Κώστας Τζιαντζής, γραμματέας Σπουδάζουσας της ΚΝΕ τότε, πρότεινε να τεθεί το θέμα στη Συντονιστική Επιτροπή. Ο Θανάσης το είπε στον Αρτέμη τον Ψαρομηλιγκάκη, τον σύνδεσμο που μετέφερε τη γραμμή στα δικά μας μέλη της Συντονιστικής. Κανείς δεν θυμάται να τέθηκε η πρόταση στη Συντονιστική, είναι όμως πολύ πιθανό η «αποστολή» να ανατέθηκε στην Αγγελική, χωρίς η ίδια να μας πει λεπτομέρειες. Όπως είναι πιθανό -υπόθεση κάνω- να πήγαν και άλλοι να τους βρουν, όπως μου λες ότι σου ’χουν πει κι άλλοι. Το τι συνέβη στη συνάντηση, το θυμάται καλύτερα η Αριάδνη. Εγώ, μόλις και μετά βίας θυμήθηκα το γεγονός, μιλώντας μαζί της ενόψει της κουβέντας μας. Αργότερα, στη δίκη για το Πολυτεχνείο, ο Κανελλόπουλος και ο Μαύρος είπαν ότι το βράδυ της Παρασκευής, την ώρα που κι εμείς βγήκαμε από το Πολυτεχνείο για να πάμε να τους βρούμε, βρίσκονταν στα γραφεία της Επιτροπής Αγώνα για την Αποκατάσταση της Δημοκρατικής Νομιμότητας, που βρίσκονταν στην οδό Ομήρου 52. Σε αυτά τα γραφεία πρέπει να πήγαμε με τα πόδια. Δεν θυμάμαι, στις συνθήκες κιόλας που επικρατούσαν ήδη στους δρόμους, να μετακινηθήκαμε με μεταφορικό μέσο. Το διά της εις άτοπον απαγωγής συμπέρασμά μου ενισχύεται και από το ότι ο Κανελλόπουλος κατέθεσε στη δίκη ότι μετά τις 22:00 το βράδυ πήγε στο σπίτι του, στην οδό Ξενοκράτους 15. Μαζί με τον Μαύρο και τον Έβερτ. Εμείς, μετά και τη δεύτερη επίσκεψη, είχαμε γυρίσει στο Πολυτεχνείο αρκετά νωρίτερα.

Όπου τέλος πάντων και να τους είδαμε, η Αριάδνη θυμάται ότι ήταν εκεί και ο Δημήτρης Παπασπύρου, ο γνωστός και ως Παλάντζας. Η απάντηση του Παλάντζα, ότι αυτοί συμπαραστέκονται μεν, αλλά δεν κατεβαίνουν στο «πεζοδρόμιο», είναι μια από τις πιο χαρακτηριστικές ίσως αποδείξεις της καιροσκοπικής και κατά βάθος φοβικής στάσης των προδικτατορικών πολιτικών απέναντι στο φοιτητικό κίνημα. Και μάλιστα, σε μια κορυφαία στιγμή του. Ήθελαν το φοιτητικό κίνημα ως έναν ελεγχόμενο μοχλό για να αντλούν αφορμές και να κάνουν δηλώσεις περί ανάγκης ελεγχόμενης επανόδου στη «δημοκρατική ομαλότητα», στην ουσία, σε μια προδικτατορικού τύπου «δημοκρατία», ολίγον -αναγκαστικά- πιο φιλελεύθερη, στην οποία θα έκαναν και πάλι κουμάντο οι ίδιοι. Το φρεσκαρισμένο παλιό πολιτικό σύστημα, που, με την όλη αντικομμουνιστική μετεμφυλιακή στάση του, οδήγησε στην επιβολή της Χούντας. Νομίζω ότι δεν έχει διερευνηθεί και δεν έχει μελετηθεί επαρκώς η στάση των προδικτατορικών πολιτικών απέναντι στο αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα, ούτε ο ρόλος του συγκροτήματος Λαμπράκη στη διαμόρφωση της «βελούδινης αποκατάστασης της δημοκρατίας».

Τέλος πάντων, φύγαμε για τη δεύτερη επίσκεψη, στον Βασιλείου, για να μάθουμε τι ξέρει για την επικείμενη καταστολή της εξέγερσης. Το σπίτι του βρισκόταν στην αρχή της Βαλαωρίτου, στο νούμερο 1, αν δεν κάνω λάθος. Όροφο δεν θυμάμαι. Όταν μπήκαμε, πέσαμε πάνω στην κόρη του, που έφευγε με μια φίλη της για να πάνε σάντουιτς και φρούτα στο Πολυτεχνείο. Τις αποτρέψαμε, γιατί ήδη στους γύρω δρόμους μύριζε μπαρούτι. Ο Βασιλείου μάς πέρασε στο σαλόνι. Θυμάμαι ότι -άχρηστη η πληροφορία, αλλά θα την πω, γιατί δεν είχα ξαναδεί κάτι ανάλογο- φoρoύσε μια μακριά ρομπ ντε σαμπρ, σκούρα βυσσινί, από αυτές με τα χρυσά κορδόνια (γέλια). Εκεί, λοιπόν, μας είπε ότι έμαθε -από τη βρετανική πρεσβεία νομίζω- ότι θα χτυπούσαν από ώρα σε ώρα και ότι οι Ευέλπιδες, που στρατωνίζονταν τότε στην Ευελπίδων, είχαν ήδη διαταχτεί να ζώσουν το Πολυτεχνείο σε σχηματισμό βεντάλιας. Μπροστά μας μάλιστα τηλεφώνησε στον εκδότη της Βραδυνής, τον Αθανασιάδη, και εκείνος τού επιβεβαίωσε ότι ετοιμάζονταν να εισβάλουν μέσα στις επόμενες ώρες.

Φύγαμε από εκεί και, δεν θυμάμαι από ποιους δρόμους, φτάσαμε στην πύλη της Στουρνάρη. Η ώρα πρέπει να ήταν μεταξύ 20:00 και 21:00 το βράδυ, είχαν αρχίσει να πέφτουν δακρυγόνα και να ακούγονται πυροβολισμοί. Η πύλη ήταν κλειστή και οχυρωμένη όπως και οι άλλες, η κεντρική και της Τοσίτσα. Ούτε να βγεις ούτε να μπεις μπορούσες. Αποφασίσαμε τότε να μπω εγώ, πηδώντας τα κάγκελα, για να μεταφέρω τα καθέκαστα. Η Αριάδνη και η Αγγελική έμειναν απ’ έξω μέχρι που εμφανίστηκαν τα τανκ. Έψαξα τον Φιλιππάκη, αλλά δεν τον βρήκα. Έχω την εντύπωση ότι εκείνες τις τελευταίες ώρες η Συντονιστική είχε πάψει να συνεδριάζει, να λειτουργεί συλλογικά […].

Δεν έχουμε ακόμα φτάσει στη μέση και σ’ έχω ταράξει στα «δεν θυμάμαι» (γέλια). Και να φανταστείς ότι προσπάθησα τις τελευταίες μέρες να συμμαζέψω αυτά που θυμάμαι, να τα βάλω σε μια τάξη, για να μη σου πετάγομαι από το ένα στο άλλο. Έχω παρατηρήσει, πάντως, ότι σ’ αυτές τις ενθυμήσεις, που πρέπει να βάλεις τη μνήμη και την κρίση σου σε μια τάξη, δεν ξέρεις από πού να αρχίσεις και πού να τελειώσεις. Ή όλα όσα θυμάσαι θα σου έρθουν μεμιάς και θα τα πεις νεράκι, ή θα μπλοκάρεις, νομίζοντας ότι δεν θυμάσαι τίποτα. Στις παλιές συντροφικές παρέες, όποτε ξαναβρισκόμαστε, πού και πού, χωρίς την παρουσία ξένου ακροατή, όπως εσύ καλή ώρα (γέλια), είναι αλλιώς. Η κουβέντα για τα παλιά μπορεί να ξεκινήσει από ένα πείραγμα ή από μια ερώτηση, «τι κάνει ο τάδε;» ας πούμε. Και εκεί θα δεις ότι το ίδιο γεγονός, στο οποίο όλοι μας ήμασταν παρόντες και συμβάλαμε, στο μέτρο των δυνατοτήτων και του ρόλου που παίξαμε ο καθένας στο να συμβεί, δεν το θυμόμαστε με τον ίδιο τρόπο. Καμιά φορά έχουν διαγραφεί από τη μνήμη μας ακόμα και βασικές παράμετροί του. Και έτσι, ο καθένας αφηγείται πλευρές του γεγονότος και εμμένει σε λεπτομέρειες που καμιά φορά οι. υπόλοιποι δεν τις θυμούνται καθόλου, λες και δεν ήτανε κι αυτοί εκεί. Είναι κάπως σαν το σύνδρομο Ρασομόν-την έχεις δει τη ταινία του Κουροσάβα; Ο καθένας, σκόπιμα ή μη, θυμάται και αφηγείται με βάση τη δική του, στενά προσωπική, για να μην πω ιδιοτελή αντίληψη των γεγονότων, τη δική του πρόσληψη της Ιστορίας, που λέτε κι, εσείς οι ιστορικοί πιο κομψά […].

Είχαμε μείνει στην επιστροφή από τους πολιτικούς. Δεν είχα πού να πω τις πληροφορίες που κόμιζα, αλλά, έτσι κι αλλιώς, ήταν πια άχρηστες. Η προετοιμασία της εισβολής του τανκ, δακρυγόνα και πυροβολισμοί στο ψαχνό από ελεύθερους σκοπευτές, βρίσκονταν πια σε κλιμακούμενη εξέλιξη. Κάποια στιγμή πήγα στην έδρα μας, στο φαρμακείο. Οι περισσότερες και οι περισσότεροι, κατάκοποι, είχαν γλαρώσει… Ύστερα από λίγη ώρα ακούσαμε μια βουή, μαζί με κάτι που έφερνε σε ποδοβολητό. Άνοιξα την πόρτα και κόντεψα να πέσω πάνω σε έναν ΛΟΚατζή, που έτρεχε προς το αμφιθέατρο του Γκίνη φωνάζοντας: «Βγείτε έξω!» Αυτό που συγκρότησα ήταν η αναψοκοκκινισμένη μούρη του και η έντονη ακμή στο πρόσωπό του. Τότε διαπίστωσα ότι είχε αρχίσει ήδη η έξοδος. Όσες και όσοι κατέβαιναν από τον πάνω όροφο ή έβγαιναν από το αμφιθέατρο του Γκίνη, κρατιόνταν μεταξύ τους, σε αλυσίδα. Ειδοποίησα τα παιδιά και όλοι μαζί μπήκαμε στο ανθρώπινο ποτάμι που έβγαινε από την πύλη της οδού Στουρνάρη.

Πολύ γρήγορα χωρίσαμε. Αλλοι ακολούθησαν το ρεύμα που πήγαινε προς την πλατεία Εξαρχείων, άλλοι πρόλαβαν και μπήκαν σε πολυκατοικίες επί της Στουρνάρη, απέναντι από το Πολυτεχνείο, και άλλοι, όπως εγώ, ο Διονύσης [Τσακνής], ο Μηνάς [Σταυρακάκης], η Βίκυ [Μανώλογλου] και η Άννα [Μάρκου] περάσαμε απέναντι στην οδό Τζωρτζ. Λίγα μέτρα μετά, στο αριστερό μας χέρι, είδαμε σπασμένη την είσοδο της πολυκατοικίας που βρίσκεται στο νούμερο 34 και κόσμο να μπαίνει μέσα. Μπήκαμε και εμείς. Ανεβήκαμε από τις σκάλες μέχρι τον τελευταίο όροφο, χτυπώντας μαζί με αυτούς που προηγήθηκαν, αλλά και αυτούς που συνέχιζαν να μπαίνουν, τα κουδούνια. Καμία πόρτα δεν άνοιξε. Εκ των υστέρων, διαπίστωσα ότι ήταν κτίριο κυρίως γραφείων. Προσπαθήσαμε να σπάσουμε την πόρτα της ταράτσας, αλλά δεν τα καταφέραμε. Μείναμε για κάμποσα λεπτά στα σκαλιά μην ξέροντας τι να κάνουμε. Κάποια στιγμή πρότεινα να φύγουμε, να προσπαθήσουμε να απομακρυνθούμε εκμεταλλευόμενοι το ότι η έξοδος συνεχιζόταν. Έτσι όπως έμπαιναν συνεχώς και άλλοι, αναζητώντας μια θέση στις σκάλες, φοβόμουνα ότι θα αυτοπαγιδευτούμε. Ο Διονύσης και ο Μηνάς δεν συμφώνησαν. Η Βίκυ, η Άννα κι εγώ αποφασίσαμε, τελικά, να φύγουμε. Βγήκαμε από την πολυκατοικία και χωθήκαμε στο ρεύμα που κατευθύνονταν προς την πλατεία Εξαρχείων. Και από τα δεξιά και από τα αριστερά υπήρχαν ΛΟΚατζήδες, ΕΣΑτζήδες με πολιτικά, αστυνομικοί που κρατούσαν κλομπ, λυσσασμένοι ασφαλίτες και πράκτορες από το παρακείμενο κολαστήριο της Μπουμπουλίνας, αλλά και τεταρταυγουστιανοί παρακρατικοί του Πλεύρη. Οι περισσότεροι από αυτούς κρατούσαν καδρόνια. Έβριζαν και βαρούσαν στα τυφλά. Όποιον αναγνώριζαν ή δεν τους άρεσε η φάτσα του, τον τραβούσαν έξω.

Ανοίγω εδώ μια παρένθεση: Λίγη ώρα μετά, έξω από την πολυκατοικία σταμάτησε μια κλούβα και τους μάζεψε όλους, ανάμεσά τους τον Διονύση και τον Μηνά, και τους πήγαν στην Ασφάλεια. Κλείνω την παρένθεση.

Στο ύψος της Νοταρά είδαμε κάτι συμπαγείς σκιές προς την πλατεία, φοβηθήκαμε και στρίψαμε αριστερά. Τρέχοντας στα τυφλά, γωνία με την Τοσίτσα, νομίζω, πέσαμε πάνω σε έναν μανάβη που έφευγε με το φορτηγάκι του για τη λαχαναγορά του Ρέντη. Ήταν σκεπαστό, με μουσαμάδες. Τον παρακαλέσαμε να μας βγάλει από την επικίνδυνη ζώνη. Έπειτα από μια μικρή ταλάντευση, ο άνθρωπος ανταποκρίθηκε. Και μας είπε να ανέβουμε. Σκαρφαλώσαμε στην καρότσα και καθίσαμε στο βάθος. Ξεκίνησε και ύστερα από λίγες στροφές βγήκε στη Μετσόβου, έστριψε δεξιά για να βγει στην Μπουμπουλίνας, κι εκεί μπροστά από τον Άγιο Βασίλειο κοκκάλωσε. Σήκωσε το μουσαμά που τον χώριζε από την καρότσα και έντρομος μας είπε να κατέβουμε. Μπροστά του, επί της Αλεξάνδρας, ήταν μια μικρή ομάδα ΛΟΚατζήδων γύρω από ένα τεθωρακισμένο που έκλεινε κάθετα το δρόμο. Το είδαμε κι εμείς. Μες την απελπισία μας, τον παρακαλέσαμε να κάνει πίσω και να πάει από άλλο δρόμο. Αρνήθηκε. Μας είπε ότι τον είχαν δει και κοιτούσαν προς το μέρος του. Ήταν κι αυτός πανικόβλητος. Εμείς επιμείναμε, επέμενε κι αυτός και στο τέλος μάς είπε ότι, αν δεν κατεβαίναμε, θα τους φώναζε.

Τι να κάνουμε, πηδήξαμε από την καρότσα και τρέξαμε για να μπούμε στον Αγιο Βασίλειο. Όλες οι πόρτες του θεόκλειστες. Αρχίσαμε πάλι να τρέχουμε και από τη Μετσόβου μπήκαμε στα στενά των Εξαρχείων. Ύστερα από λίγο, δεν θυμάμαι σε ποιον δρόμο ακριβώς (Ζάίμη; Νοταρά;), πάντως δεν είχαμε απομακρυνθεί πολύ, ακούσαμε ένα σιγανό «παιδιά, από δω, ελάτε». Η φωνή είχε έλθει από τη μισάνοιχτη είσοδο μιας πολυκατοικίας. Ήταν μια γυναίκα, στην τωρινή ηλικία μου, αυτή μάς φώναξε, μ’ ένα άλλο ζευγάρι ενοίκων – θολά θυμάμαι τον άντρα που ήταν κοντόχοντρος και καραφλός. Μπήκαμε χωρίς δεύτερη σκέψη και, χωρίς να τους κοιτάξουμε καν, αρχίσαμε να ανεβαίνουμε τρέχοντας τις σκάλες. Φτάσαμε ξέπνοοι στον τελευταίο όροφο και βγήκαμε στην ταράτσα. Πήγαμε κατευθείαν στο πλυσταριό, αλλά ήταν κλειδωμένο. Σωριαστήκαμε τότε χάμω, με την πλάτη στον τοίχο του πλυσταριού. Για όσο μείναμε εκεί, λιγότερο από μισή ώρα, αυτά που ακούσαμε, μυρίσαμε και είδαμε από ψηλά χαράχτηκαν στη μνήμη μου για πάντα. Από την πλευρά του Πολυτεχνείου έφτανε μια ακαθόριστη βοή. Καπνοί, μυρωδιά από αποκαΐδια και δακρυγόνα, σποραδικοί πυροβολισμοί, λάμψεις και κρότοι φωτοβολίδων, ερπύστριες να στριγγλίζουν, παραγγέλματα και παρελάσεις διμοιριών των ΛΟΚ που φώναζαν: «Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών» και «Ζήτω ο Παπαδόπουλος». Ήταν κι ο ουρανός φοβιστικός, καταλαβαίνεις…

Κάποια στιγμή, η ηλικιωμένη γυναίκα που μας είχε φωνάξει ανέβηκε και μας κάλεσε να κατεβούμε στο σπίτι της. Δεν θυμάμαι τον όροφο. Έμενε μόνη της, πάντως. Η μοναδική ανάμνηση που έχω από το πρόσωπό της είναι η καλοσυνάτη καθησυχαστική της έκφραση. Αλλα χαρακτηριστικά της δεν θυμάμαι, ούτε το όνομά της. Μας φίλεψε και μας έβαλε να κοιμηθούμε στο σαλόνι. Την άλλη μέρα το πρωί μάς είπε ότι μπορούσαμε να μείνουμε όσο θέλουμε, μέχρι να ησυχάσουν τα πράγματα. Αρνηθήκαμε. Εκεί χωρίσαμε με τη Βίκυ και την Άννα. Πρέπει να σου πω πόσο έχω μετανιώσει που δεν έψαξα να τη βρω αυτή τη γυναίκα μετά την πτώση της Χούντας.

Ξεμαλλιασμένος, με τσαλακωμένα ρούχα κι όπως ήμουνα με μαλλιά και γένια, πέρασα βλακωδώς μπροστά από τον φρουρό, έναν ασφαλίτη με πολιτικά, που ήταν στο φυλάκιο του κολαστηρίου της Μπουμπουλίνας, αυτό που βρισκόταν επί της οδού Ζάίμη. Τη στιγμή που κοιταχθήκαμε, είπα μέσα μου: Τι βλακεία έκανα! (γέλια) Έφτασα, δεν θυμάμαι πώς, στη Νεάπολη των Εξαρχείων και κάνοντας κύκλους κατέληξα στην πλατεία Αμερικής. Εκεί ήταν το σπίτι όπου θα κρυβόμουν. Ένα παλιό τρίπατο του Μεσοπολέμου, όπου νοικιάζαμε με τον φίλο και σύντροφο Νίκο Αρμελίνο ένα δωμάτιο. Έπρεπε να γίνει το Πολυτεχνείο, για να διαπιστώσουμε ότι μερικές εκατοντάδες μέτρα πιο κάτω ήταν το Αστυνομικό [Τμήμα] της Αχαρνών (γέλια). Μου το επιβεβαίωσε εκείνη τη μέρα και ένας ηλικιωμένος ένοικος του ορόφου μας, με τον οποίο είχαμε τυπικές συμπάθειες, όταν τον ρώτησα γιατί πετάει συνέχεια από πάνω ένα ελικόπτερο. Ήξερε γιατί ήτανε -τότε μου το είπε- συνταξιούχος αστυνομικός (γέλια). Στο δωμάτιο αυτό έμειναν για λίγες μέρες και άλλοι συμφοιτητές και σύντροφοι, ο Μανώλης ο Κυριάκης και ο Κώστας ο Κατσάμπης σίγουρα.

Προς το μεσημέρι, και ενώ οι συγκρούσεις συνεχίζονταν, βγήκα να τηλεφωνήσω στη μάνα μου. Σε έναν κάθετο της Μηθύμνης, μάλλον στην Ιεροσολύμων, όπως μπαίνεις από τη Μηθύμνης αριστερά, στο ισόγειο μιας πολυκατοικίας ήταν ένα ψιλικατζίδικο. Δεν χρειαζόταν να μπεις μέσα για να ψωνίσεις. Είχε ένα παράθυρο από όπου σε εξυπηρετούσε και από το πεζοδρόμιο. Σε ένα φαρδύ πρεβάζι είχε και το τηλέφωνο. Ήταν από αυτά τα κόκκινα, αν τα πρόλαβες. Δεν είχα δυο τρία λεπτά που μιλούσα με τη μάνα μου. Εκεί που προσπαθούσα να την καθησυχάσω ότι είμαι καλά κι ότι δεν έχω πάθει τίποτα, ένα λευκό συμβατικό αυτοκίνητο της Ασφάλειας, με τέσσερις μέσα, σταμάτησε στα πέντε μέτρα από εκεί που στεκόμουν. Το πίσω από τον οδηγό παράθυρο άνοιξε, πρόβαλε η κάννη ενός μακρύκαννου όπλου και ακούστηκε ένας πυροβολισμός. Η σφαίρα βρήκε στη γωνία ενός μπαλκονιού στον τρίτο όροφο. Ακούστηκε μια στριγκλιά, κάποια γυναίκα σε πιο πάνω όροφο άπλωνε ρούχα, σοβάδες και κομμάτια μάρμαρο έπεσαν στο πεζοδρόμιο. Σαν να μην είχε συμβεί τίποτα, ο ασφαλίτης έκλεισε το παράθυρο και το αυτοκίνητο εξαφανίστηκε.

Εγώ είχα μείνει ακίνητος και άφωνος. Η μάνα μου, έντρομη, μου φώναζε τι ήταν αυτό που ακούστηκε, εγώ να της λέω: «τίποτα, η εξάτμιση από ένα μηχανάκι», αυτή να βάζει πάλι τις φωνές ανάκατες με παρακάλια, ρώταγε πού ήμουν για να ’ρθει να με πάρει, καταλαβαίνεις. Για να την ησυχάσω, της είπα ότι το βράδυ θα πέρναγα από το σπίτι. Δεν πήγα γιατί, έτσι κι αλλιώς, είχε κηρυχθεί στρατιωτικός νόμος που απαγόρευε την κυκλοφορία μετά τις 16:00 το απόγευμα.

Όταν ξαναβγήκα στη Μηθύμνης, είδα επί της Πατησίων κόσμο μαζεμένο να κοιτάζει προς το Πολυτεχνείο. Γίνονταν ακόμα σποραδικές διαδηλώσεις. Πήγα να δω και έπεσα πάνω στον Ψαριανό… Ναι, τον γνωστό. Ήμασταν συμφοιτητές, αλλά δεν γνωριζόμασταν και καλά. Αυτός ήταν τότε με τον Ρήγα Φεραίο, δεν ξέρω αν ήταν οργανωμένος… Πιάσαμε την κουβέντα και σε πολύ λίγο βρεθήκαμε καθισμένοι στα κάγκελα που περιέκλειαν τα παρτέρια της πλατείας Αμερικής να τσακωνόμαστε για τη διάσπαση του ’68. Μέχρι που ξαφνικά ο κόσμος άρχισε να τρέχει κυνηγημένος από ένα μικρό τεθωρακισμένο που έτρεχε σαν δαιμονισμένο. Αυτή η εικόνα μού έχει μείνει. Όταν έστριψε με όλη του την ταχύτητα στη Μηθύμνης, πήρε μαζί του τη γωνία του πεζοδρόμιου. Εκεί το βάλαμε κι εμείς στα πόδια και πήγε ο καθένας εκεί που πήγε […].

Τι άλλο να σου πω; Δεν ξέρω. Ίσως δυο τρεις γενικές παρατηρήσεις.

Έχω τη γνώμη ότι, όταν μιλάς για αυτό το ανεπανάληπτο μέχρι στιγμής γεγονός, οφείλεις να αποστασιοποιηθείς από το σήμερα και τις εμπειρίες και τη δυνατότητα κρίσης που απέκτησες μεγαλώνοντας και ωριμάζοντας μέσα στη ζωή, και να παραμείνεις στα γεγονότα όπως θυμάσαι ότι τα έζησες τότε, κάτω από τη σημαία υπό την οποία ήσουν στρατευμένος τότε. Άσχετα αν αργότερα διαφώνησες από τα αριστερά ή τα δεξιά. Αν έφυγες ή διαγράφηκες, αν εντάχτηκες κάτω από άλλη σημαία, ή ιδιώτευσες. Άσχετα, αν θέλεις, από το πώς διαχειρίστηκες μετέπειτα τις απογοητεύσεις ή τις φιλοδοξίες σου. Διαφορετικά, γίνεσαι πλαστογράφος της ίδιας σου της ιστορίας και άρα ανυπόληπτος.

Το Πολυτεχνείο ήταν μια εξέγερση που κατάφερε να συνδυάσει το αυθόρμητο με την αυτοοργάνωσή της στην πράξη. Από τη στιγμή που επέβαλε την ύπαρξή της, η ενθουσιώδης δυναμική της ήταν τέτοια που κανείς δεν σκεφτόταν το τι θα γινόταν μετά.

Από την άλλη, πάντως, είναι άξιο βαθύτερης μελέτης και ερμηνείας το πόσο γρήγορα, μετά την πτώση της Χούντας, ξεχάσαμε το ουσιώδες διαρκές μήνυμα της Εξέγερσης. Όλα τα κόμματα και οι οργανώσεις που συνέβαλαν στην πραγματοποίησή της, ανεξάρτητα από την πρόσκαιρη αρχική τους θέση, επιδόθηκαν σε μια σφοδρή, ανελέητη θα έλεγα, αντιπαράθεση για το ποιος ήθελε ή δεν ήθελε από την αρχή να γίνει ή για το κάτω από ποιες συνθήκες προέκυψε το λάθος της Πανσπουδαστικής No 8. Και μάλιστα, ανάγοντάς τα όλα αυτά στην ιδεολογικοπολιτική πολεμική που κυριαρχούσε τότε ανάμεσα στις κύριες εκδοχές του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος: τη σοβιετική, την κινεζική, την τροτσκιστική… Και όμως, παρά τις ανούσιες, όπως αποδείχτηκε στα επόμενα χρόνια, μηχανιστικές αντιπαραθέσεις, πάρα τις προσπάθειες όλων των κυβερνήσεων της Μεταπολίτευσης να μετατραπεί η Εξέγερση του Πολυτεχνείου σε μια άνευρη σχολική γιορτή, με γενικόλογο περί ελευθερίας και δημοκρατίας περιεχόμενο, τα εξεγερτικά μηνύματά του εξακολουθούν να εί-ναι επίκαιρα γιατί, απλούστατα, παρέμειναν ανεκπλήρωτα.

Να σου πω και κάτι άλλο; Είναι τυχαίο, νομίζεις, ότι, όποτε πάει το μυαλό σου σε εκείνες τις μέρες, με την όποια αφορμή, ο ενδιάμεσος χρόνος εκμηδενίζεται; Αυτό που σου λέω δεν είναι μόνο δική μου ιδέα, το ’χω συζητήσει και με άλλους. Τα συναισθήματα, με όλη την αντιφατικότητα και πολυπλοκότητά τους, που ένιωσες τότε, σε καταλαμβάνουν στο φτερό. Δεν ξέρω πώς αλλιώς να σ’ το πω. Νομίζεις πως ήταν μόλις χθες, κι ας μη θυμάσαι τα πάντα στις λεπτομέρειές τους. Το γεγονός ότι υπήρξες μια μονάδα αυτής της ανεπανάληπτης -μέχρι στιγμής- εξέγερσης αρκεί για να σου ανασύρει μεμιάς στη μνήμη σου όλους τους συμβιβασμούς που έκανες, από ανάγκη ή συνειδητή επιλογή, στη μετέπειτα ζωή σου. Δεν θέλω να ακουστώ βαρύγδουπος, σε καμία περίπτωση, αλλά για μένα το Πολυτεχνείο παραμένει ένας ανυπότακτος εξεγερμένος που προσπαθούν να τον θάψουν ζωντανό, αλλά αυτός, με κάθε αφορμή, τα καταφέρνει και δραπετεύει από το μαυσωλείο του και τους χαλάει τη βεβαιότητα με την οποία μάς δηλητηριάζουν με όλα τα μέσα που διαθέτουν: ότι, πέρα από αυτή την άθλια πραγματικότητα που ζούμε, δεν υπάρχει άλλη εναλλακτική.