Ιταάξι, μια ανύπαρκτη λέξη

Το σημερινό μικροφιλολογικό μας θέμα δεν θα ενδιαφέρει πολλούς, και δεν θα σας κρατήσω κακία αν μου το πείτε κατάμουτρα -όμως ενδιαφέρει εμένα, όπως ενδιαφέρει και το ιστολόγιο, που έχει κι άλλες φορές ασχοληθεί με ανύπαρκτες λέξεις που είδαν το φως εξαιτίας τυπογραφικού λάθους -ένα ευρέως γνωστό παράδειγμα είναι το dord, ένα άλλο είναι η ιόμπα του Βιζυηνού, όπως παλιότερα είχε γράψει σε ένα άρθρο στο ιστολόγιο ο Πίτερ Μάκριτζ. (Και βεβαια μια ειδική περίπτωση είναι η μυρτοφοβία/myrtophobia που πολύ μας απασχόλησε πρόσφατα)

Στο αξιόλογο και πολυδιαβασμένο βιβλίο του Κωστή Παπαγιώργη Τα καπάκια υπάρχει μια ενδιαφέρουσα παράγραφος σχετικά με τη διαδικασία διορισμού του αρματολού επί Τουρκοκρατίας.

Ο αρματολός εντασσόταν στον μηχανισμό της οθωμανικής εξουσίας με το μασαλά, καπετάν σιν μπιζίμισιν (είσαι δικός μας). Ο Κουτσονίκας συνοψίζει σε μια παράγραφο το πέρασμα του κλέφτη από την παρανομία στην αναγνώριση. «Των οθωμανών λοιπόν αποκαμνόντων από των τοιούτων κακώσεων, συνεκαλείτο το τζεμαέτι (ο λαός ή οι πρόκριτοι) εις τον μεκχεμέ (δικαστήριον) παρόντων του τε καδή και του μουσελίμη, προειδοποιείτο δε και ο καπιτάνος διά τινος μεσίτου να εμφανισθή εις τον καδήν διά να κάμη το ιταάξι (υποταγήν) και να λάβη τον μουρασελέ, απόφασιν ή συναίνεσιν της καπιτανίας.... (σελ. 88-89· μεταφέρω πιστά, αλλά μονοτονίζω και μαυρίζω την επίμαχη λέξη).

Ο Παπαγιώργης δίνει σε υποσημείωση παραπομπή στο βιβλίο του Λάμπρου Κουτσονίκα «Γενική ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως», εκδ. Βεργίνα, τόμος α’, σελ. 11.

Επειδή έχω τελευταία διαβάσει πολλά κειμενα της εποχής εκείνης, αμέσως συνειδητοποίησα ότι η λέξη «ιταάξι» πρέπει να είναι λάθος. Τούρκικα δυστυχώς δεν ξέρω, ξέρω όμως ότι οι καταλήξεις τουρκικών δανείων είναι -άτι και -έτι (πχ αμανάτι, ζαναχάτι, σαλτανάτι, μερχαμέτι, βιλαέτι) ενώ δεν υπάρχουν τουρκικά δάνεια σε -άξι ή -άχσι. Ήξερα ακόμα πως υπάρχει στα ελληνικά της εποχής λέξη «ιταάτι» ή «ιταέτι», τουρκικό δάνειο που σημαίνει την υποταγή.

Κατά σύμπτωση μάλιστα, σε ένα πρόσφατο άρθρο στο ιστολόγιο, όπου είχαμε δει μια επιστολή του Κολοκοτρώνη στην οποία επιχειρούσε να καταπτοήσει τον (πολιορκημένο στην Τριπολιτσά) Κεχαγιάμπεη αφηγούμενός του διάφορα φανταστικά κατορθώματα των Ελλήνων, υπήρχε, ακριβώς, το ιταέτι:

εμείς έχομεν προσταγήν από τον Πρίγκιπα, όχι τους Τούρκους μόνον, οπού δεν κάνουν ιταέτι, να πολεμήσομεν, αλλά και όσους Ρωμαίους τουρκοφρονούν.

Οπότε, δεν χωράει αμφιβολία πως το «ιταάξι» του Παπαγιώργη είναι τυπογραφικό λάθος. Η τουρκική λέξη είναι itaat, και έχει αποδοθεί στα ελληνικά ιταάτι και ιταέτι. Ο Κολοκοτρώνης έγραψε ιταέτι, ο Κουτσονίκας υποθέτουμε πως έγραψε ιταάτι που διαβάστηκε ιταάξι.

Και λοιπόν; θα πει με το δίκιο του ο αναγνώστης. Πρώτο και τελευταίο τυπογραφικό λάθος είναι; Θα γράψεις δηλαδή άρθρο για κάθε τυπογραφικό λάθος που βρίσκεις στα διαβάσματά σου;

Θα είχε δίκιο ο υποθετικός αναγνώστης να απορήσει ή και να ενοχληθεί αν τα πράγματα περιορίζονταν εδώ. Άλλωστε το βιβλίο του Παπαγιώργη, ενώ είναι αξιόλογο, βρίθει πραγματικά από τυπογραφικά και γλωσσικά λαθάκια, κάτι που δείχνει πως δεν το έχει κοιτάξει επιμελητής -έχω βρει πολλά τέτοια λάθη, σε σημείο που σκέφτομαι να γράψω ειδικό άρθρο και να το κάνω δώρο στον Καστανιώτη, που το εκδίδει, να τα διορθώσει επιτέλους.

Οπότε, δεν θα ήταν παράξενο αν ο Παπαγιώργης έκανε λάθος στο ιταάξι. Σε ένα άλλο σημείο (σελ. 74), παραθέτει Βλαχογιάννη και γράφει «Κάθε κλέφτης επικίντυνος ραγιαζόταν (έμπαινε με μιστό στην υπηρεσία) στ ‘ αρματολίκι, με άλλους λόγους προσκυνούσε». Αλλά «ραγιάζομαι» δεν υπάρχει -ο Βλαχογιάννης γράφει «ρογιαζόταν», που το εξηγεί άλλωστε. Το έλεγξα κιόλας. Όμως το να μπερδέψεις το άγνωστο «ρογιαζόταν» (άγνωστο, αν δεν ξέρεις ότι ρόγα είναι ο μισθός) και να το κάνεις «ραγιαζόταν» που σου είναι οικείο επειδή ξέρεις τον ραγιά, ειναι κάτι πολύ εύκολο. Στην περίπτωση του «ιταάτι» που έγινε «ιταάξι» είναι πιο δύσκολο να γίνει το λάθος.

Oπότε, ανέτρεξα στην πηγή, στον Κουτσονίκα. Όπως και πολλά άλλα από τα έργα της εποχής, υπάρχει σκαναρισμένος στην Ανέμη. Και εκεί είδα ότι το λαθεμένο «ιταάξι» το έχει ο ίδιος ο Κουτσονίκας!

Λες να έκανα λάθος και να λεγόταν και έτσι στα τουρκικά; Να υπήρχε κάποιος παράλληλος τύπος της εποχής; Ρώτησα τον φίλο μας τον Δύτη που μου είπε πως δεν μπορεί να φανταστεί τέτοιον τύπο στα τουρκικά, αντίθετα στα κείμενα του πρώτου μισού του 19ου αιώνα υπάρχει ένα συγκεκριμένο καλλιγραφικό ταυ, που εύκολα το παίρνεις για ξ.

Άρα το λάθος το έκανε ο τυπογραφος του Κουτσονίκα, αυτός είναι που γέννησε την ανύπαρκτη λέξη «ιταάξι». Και επειδή το βιβλίο του Κουτσονίκα είναι γνωστό και η συγκεκριμένη παράγραφος είναι αρκετά ενδιαφέρουσα, αν γκουγκλίσετε το «ιταάξι» θα το βρείτε όχι μόνο σε καναδυό ιστολόγια αλλά και σε σοβαρές πηγές.

Για παράδειγμα, ο Απόστολος Βακαλόπουλος στο άρθρο του για τον αρματολό Μεϊντάνη (περιοδικό Ελληνικά, τόμ. 13) στη σελ. 161, αντλώντας κατευθείαν από τον Κουτσονίκα, αναφέρει: «να κάμη το ιταάξι, όπως έλεγαν».

Αλλά και ο Γιάνης Κορδάτος στην Ιστορία της Νεότερης Ελλαδας, τόμ. 9, σελ. 178 ξεσηκώνει την παράγραφο από τον Κουτσονίκα, μαζί και το λαθεμένο ιταάξι:

(Mάλιστα ο Κορδάτος εισάγει κι άλλο λαθακι, γράφοντας «ο μουσελίνης» αντί για «ο μουσελίμης». Μουσελίνα είναι ύφασμα!)

Μέσω google books βρισκω το ανύπαρκτο «ιταάξι» και σε άλλο ένα βιβλίο (Νίκος Κοταρίδης, Παραδοσιακή επανάσταση και Εικοσιένα), ενώ φυσικά δεν αποκλείω να έχει αναπαραχθεί και αλλού.

Οπότε, δεν θα ψέξουμε τον Παπαγιώργη, όταν πριν από αυτόν δύο από τους επιφανέστερους ιστορικούς μας επίσης αναπάραξαν (σικ) το λαθεμένο «ιταάξι» από τον Κουτσονίκα χωρίς να υποψιαστούν ότι είναι λανθασμένο. Αφενός είναι μια παρωνυχίδα και αφετέρου η τουρκομάθεια των ιστορικών μας ήταν τα παλιότερα χρόνια δυστυχώς σχεδόν ανύπαρκτη.

Το κατακλείδι (που έλεγε και κάποιος) είναι πως λέξη «ιταάξι» δεν υπάρχει και πρέπει να προστεθεί μαζί με την «ιόμπα» (και τη μυρτοφοβία, ενδεχομένως) στον νομανσλανδιανό κατάλογο των λέξεων που γεννήθηκαν από τον δαίμονα του τυπογραφείου. Κι εγώ έγραψα κοντά χίλιες λέξεις για μια νομανσλανδιανή παρωνυχίδα!