Έχει άραγε 6 εκατομμύρια λέξεις η ελληνική γλώσσα;

Γινόταν στο Τουίτερ τις προάλλες μια συζήτηση για γλώσσες και λέξεις, και κάποια σχολιάστρια υποστήριξε:

Σκεφτείτε όμως ότι μια αγγλική λέξη έχει πολλές έννοιες (είναι πολύ φτωχή γλώσσα), αφού έχει 40.000 λήμματα ενώ η δική μας 6.000.000

Το ότι υπάρχουν λέξεις της αγγλικής (όπως και όλων των άλλων γλωσσών) που έχουν αποκτήσει πολλές σημασίες, για κάποιο λόγο θεωρείται σημάδι φτώχειας της γλώσσας, όπως βλέπετε. Το ίδιο πράγμα το είχε γράψει ειρωνικά ο φίλος Νίκος Λίγγρης, πριν από πολλά χρόνια, τότε που ο ακαδημαϊκός Κουνάδης είχε μιλήσει κι αυτός για 5 εκατομμύρια ελληνικές λέξεις (και οι δυο αριθμοί, 5 και 6 εκατομμύρια παίζουν στο ελληναράδικο στερέωμα). Έλεγε τότε ο Λίγγρης:

Επειδή νιώθω συντριβή, μήπως νομίσει κανείς ότι είμαι ένας από εκείνους που «δήθεν» ενδιαφέρονται για την ελληνική γλώσσα, για να αποδείξω το πραγματικό μου ενδιαφέρον είμαι διατεθειμένος να προσφέρω το καλύτερο επιχείρημα υπέρ του γνήσιου πλούτου της ελληνικής γλώσσας έναντι της αγγλικής (και όχι μόνο). Ορίστε, κύριοι, ανοίξτε ένα οποιοδήποτε αγγλοελληνικό λεξικό. Σε οποιαδήποτε αγγλική λέξη θέλετε. Κοιτάξτε πόσες ελληνικές λέξεις ακολουθούν τη μία αγγλική λέξη: Μία; Δύο; Συνήθως πολλές. Πάρτε, ας πούμε, την αγγλική λέξη flat. Πόσες ελληνικές λέξεις αντιστοιχούν στη μία αγγλική; Πάμπολλες.

ομαλός και επίπεδος, αναπεπταμένος, αβαθής, χθαμαλός, ρηχός, ξεφούσκωτος, ανιαρός, μονότονος, άτονος, υποτονικός, ενιαίος, αμετάβλητος, ξεθυμασμένος, σαφής, κατηγορηματικός, απερίφραστος, αποφορτισμένος, αλαμπής, άτοκος, διαμέρισμα, πεδιάδα, πλάτωμα, σιάδι, υπόδημα χωρίς τακούνι, ύφεση, εκτάδην, κατηγορηματικά, απερίφραστα, ξεκάθαρα κ.ά.​

Έχουμε όλες αυτές τις λέξεις όταν οι Άγγλοι προσπαθούν να κάνουν τη δουλειά τους με μία. Χωρίς να υπολογίσουμε τους κλιτικούς τύπους, οι οποίοι ασκούν τον νου των νέων και τους κάνουν εξυπνότερους από τα παιδιά άλλων λαών από τα πρώτα κιόλας ψελλίσματα.

Ο Λίγγρης κορόιδευε αλλά η φίλη του Τουίτερ χρησιμοποιεί την πολυσημία των λέξεων για να τεκμηριώσει την άποψη ότι η αγγλική είναι φτωχιά γλώσσα με 40.000 μόνο λήμματα ενώ η ελληνική έχει εκατομμύρια.

Οπότε, δεν είναι ίσως περιττό να παραθέσω το σχετικό κεφάλαιο από το βιβλίο μου «Μύθοι και πλάνες για την ελληνική γλώσσα», ένα κεφάλαιο που δεν το έχω δημοσιεύσει στο ιστολόγιο, αν και πολλές φορές έχουμε συζητήσει το θέμα του πλήθους των ελληνικών λέξεων.

Έχει άραγε 5 εκατομμύρια λέξεις η ελληνική γλώσσα;

Συχνά-πυκνά, ακούμε να λένε για την ελληνική γλώσσα (την αρχαία, συνήθως) ότι είναι η πλουσιότερη απ’ όλες τις γλώσσες του κόσμου –και ως μέτρο του πλούτου αναφέρεται ο αριθμός των λέξεων της γλώσσας. Πόσες λέξεις έχει άραγε η ελληνική γλώσσα;

Σε ομιλία που έδωσε σε δημόσια συνεδρία της Ακαδημίας Αθηνών στις 31.3.2009, ο Αντώνης Κουνάδης, ακαδημαϊκός, υποστήριξε, όπως έγραψαν οι εφημερίδες[1], ότι: Από την άλλη πλευρά, στο Βιβλίο Γκίνες η ελληνική γλώσσα αναφέρεται ως η πλουσιότερη του κόσμου, με 5.000.000 λέξεις, όταν η αγγλική έχει μόνο 490.000, και 70.000.000 λεκτικούς τύπους. (…) Ο Μπιλ Γκέιτς ομολογεί ότι η ελληνική, με τη μαθηματική δομή της, είναι η γλώσσα της πληροφορικής και της νέας γενιάς των εξελιγμένων υπολογιστών, γιατί μόνο σ’ αυτήν δεν υπάρχουν όρια. Τέλος, στο πρόγραμμα ηλεκτρονικής αποθησαύρισης του πλούτου της ελληνικής γλώσσας, που έχει αναλάβει το Πανεπιστήμιο Ιρβάιν της Καλιφόρνιας με την ονομασία «Ίβυκος», οι υπεύθυνοι υπολογίζουν ότι οι ελληνικοί λεκτικοί τύποι θα φτάσουν τον εκπληκτικό αριθμό των 90 εκατομμυρίων. Κι εμείς τι;»

Η αλήθεια είναι ότι, ύστερα από τη δημόσια κατακραυγή που ξεσηκώθηκε στο Διαδίκτυο από τον εξωφρενικό αυτόν ισχυρισμό, η ομιλία του κ. Κουνάδη τυπώθηκε στον τόμο με τα πρακτικά των εργασιών της Ακαδημίας[2] με σαφώς μετριοπαθέστερες διατυπώσεις αλλά με τους ίδιους αριθμούς. Έτσι, τώρα διαβάζουμε για “δήλωση αποδιδόμενη στον … Μπιλ Γκέιτς” ενώ αναφέρεται ότι “η ελληνική γλώσσα … αξίζει να καταγραφεί στο βιβλίο Γκίνες ως η πλουσιότερξη του (δυτικού) κόσμου με 5.000.000 λέξεις και 90.000.000 λεκτικούς τύπους”. Ο κ. Κουνάδης αναφέρει ότι οι αριθμοί αυτοί αποτελούν δική του εκτίμηση ύστερα από αλληλογραφία με τον καθηγητή Adrados και την καθηγήτρια Μαρία Παντελιά.

Οι εξωφρενικοί αυτοί αριθμοί περί 5 εκατ. λέξεων και 90 εκατ. λεκτικών τύπων, σε αντιδιαστολή με την… πτωχή αγγλική δεν είναι τυχαίοι. Σχεδόν ίδιοι περιέχονται όχι βέβαια στο βιβλίο Γκίνες, αλλά σε βιβλίο του Γεωργίου Γεωργαλά, του διανοούμενου που συνεργάστηκε με το δικτατορικό καθεστώς της 21ης Απριλίου[3].

Το πανεπιστήμιο Irving [διάβαζε: Irvine –σημ. Ν.Σ.] της Καλιφόρνιας επιμελήθηκε την κατασκευή του υπολογιστού Ίβυκος όπου περιέχονται 6.000.000 λέξεις και 71.000.000 λεκτικοί τύποι της Ελληνικής. Για σύγκρισι, η Αγγλική έχει 490.000 λέξεις και 300.000 τεχνικούς όρους.

Οι περισσότεροι μύθοι έχουν μέσα τους κάποιον κόκκο αλήθειας, το ίδιο και ο προκείμενος. Αλλά πρώτα να ξεκαθαρίσουμε τι εννοούμε λέγοντας λέξεις και λεκτικούς τύπους.

Λέξεις εν προκειμένω είναι τα λήμματα του λεξικού. Παράδειγμα η λέξη «άνθρωπος». Σε κάθε λέξη-λήμμα αντιστοιχούν ένας ή (συνήθως) περισσότεροι λεκτικοί τύποι. Έτσι, η λέξη άνθρωπος (ένα λήμμα) έχει στην αρχαία γλώσσα κάπου δώδεκα λεκτικούς τύπους (πέντε πτώσεις στον ενικό, τέσσερις στον πληθυντικό, αφού η κλητική ταυτίζεται με την ονομαστική, ο δυϊκός αριθμός συν κάποιοι εναλλακτικοί τύποι της δοτικής). Αν η λέξη είναι ρήμα έχει ίσως πάνω από εκατό λεκτικούς τύπους, μια και έχουμε τόσους χρόνους και τόσες εγκλίσεις, που πρέπει να πολλαπλασιαστούν επί έξι, αφού τόσα είναι τα πρόσωπα, και ίσως να διπλασιαστούν αν υπάρχει και μέση φωνή. Στο άλλο άκρο, αν η λέξη-λήμμα είναι επίρρημα ή άλλη άκλιτη λέξη (π.χ. το ‘και’), θα έχει μόνο έναν λεκτικό τύπο.

To TLG

Το TLG είναι ένα μεγαλόπνοο εγχείρημα για τη συγκέντρωση όλων των κειμένων αρχικά της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, στο πανεπιστήμιο Ιρβάιν (Irvine) της Καλιφόρνιας.

Ξεκίνησε το 1972 με δωρεά της ελληνίστριας Μαριάν ΜακΝτόναλντ. Αρχικά, η καταγραφή και επεξεργασία των κειμένων γινόταν σε έναν ειδικό μεγάλο υπολογιστή, που είχε ονομαστεί Ίβυκος, και θα δείτε να αναφέρεται σε διάφορα κείμενα το όνομά του. Αργότερα, τα συγκεντρωμένα κείμενα κυκλοφορούσαν σε συνδρομητές σε ένα CD-ROM. Σκεφτείτε ότι όλα τα κείμενα που είχαν αποθησαυριστεί έως τότε, από τον Όμηρο έως την Άλωση, καταλάμβαναν χώρο περίπου 615 ΜΒ και χωρούσαν σε έναν ψηφιακό δίσκο!

Τα τελευταία χρόνια, στο TLG άρχισαν να προστίθενται και συγγραφείς μετά την Άλωση, έως και τον 19ο αιώνα. Ταυτόχρονα, το υλικό έχει μεταφερθεί σε ειδικό ιστότοπο, stephanus.tlg.uci.edu, ο οποίος είναι ελεύθερα προσπελάσιμος κατά το ένα μέρος του και συνδρομητικός κατά ένα άλλο μέρος. Το έργο TLG διευθύνεται από τη Μαρία Παντελιά, κλασική φιλόλογο.

Λοιπόν, κάποια έκδοση (σε ψηφιακό δίσκο) του TLG περιλάμβανε κείμενα που ανέρχονταν σε συνολικό αριθμό λέξεων γύρω στα 80 εκατομμύρια, με τον ίδιο τρόπο που μια σελίδα ενός βιβλίου που έχει συνολικά κάπου 300 λέξεις.

Τότε, ο Γεωργαλάς και οι συν αυτώ έκαναν μια ελαφρώς χοντροκομμένη παρανόηση -ή λαθροχειρία: θεώρησαν ότι ο αριθμός «80.000.000» αφορά τον αριθμό των λεκτικών τύπων της ελληνικής –και επειδή σε κάθε λέξη-λήμμα αντιστοιχούν κατά μέσο όρο περίπου 12-15 λεκτικοί τύποι, με μια απλή μπακάλικη διαίρεση προκύπτει ότι ο αριθμός λέξεων (λημμάτων) της αρχαίας είναι 5-6.000.000, πολύ μεγαλύτερος απ’ ό,τι της… πτωχής αγγλικής.

Φυσικά, υπάρχει τεράστια διαφορά ανάμεσα σε συνολικό αριθμό λέξεων και σε συνολικό αριθμό λημμάτων. Αυτή τη στιγμή, το TLG, που έχει προχωρήσει και στον 19ο αιώνα, αριθμεί[4]:

117.930.531 λέξεις συνολικά
265.595 λήμματα
1.802.837 λεκτικούς τύπους

Να σημειωθεί ότι ο αριθμός αυτός περιλαμβάνει και πολλά νεότερα κείμενα.

Πάντως, για την ιστορία, ο Γεώργιος Γεωργαλάς, ο διανοούμενος της χούντας, είχε τουλάχιστον την εξυπνάδα να αναγνωρίσει ότι ο αριθμός των 6 εκατ. λέξεων που έδωσε για την αρχαία ελληνική γλώσσα ήταν λάθος, και αποτέλεσμα παρανόησης, αλλά οι επίγονοί του έχουν κολλήσει σε παρόμοια νούμερα, άλλοτε 5 και άλλοτε 6 εκατομμύρια.

Με βάση υπολογισμούς του Νίκου Νικολάου, οι λέξεις της αρχαίας ελληνικής είναι λίγο περισσότερες από 200.000 (και εδώ περιλαμβάνονται και τα κύρια ονόματα), πολύ λιγότερες από τις λέξεις της αγγλικής, αλλά και από τις λέξεις της νέας ελληνικής. Και είναι βεβαίως άδικο να συγκρίνουμε μια αρχαία γλώσσα, έστω και ικανοποιητικά παραδομένη, όπως η αρχαία ελληνική, με μια νέα που εμπλουτίζεται διαρκώς από την ακένωτη δεξαμενή των νεολογισμών και των δανείων.

Για τη νέα ελληνική γλώσσα, ο καθηγητής Χαραλαμπάκης, σε συνεντεύξεις που έδωσε το 2014 με την ευκαιρία της έκδοσης του Χρηστικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνων (το οποίο περιλαμβάνει 75.000 λήμματα) έχει κάνει την εκτίμηση των 700.000 λέξεων, που προσωπικά τη βρίσκω γενναιόδωρη αλλά όχι υπερβολική. Ο καθηγητής Γ. Ξυδόπουλος, πιο συντηρητικά, έχει μιλήσει για 350.000 λέξεις και 4.000.000 ορθά σχηματισμένους λεκτικούς τύπους.

Αυτή η προσπάθεια για διόγκωση του αριθμού των λέξεων της ελληνικής γλώσσας δεν γίνεται μόνο για τόνωση του εθνικού φρονήματος (εμείς έχουμε το πλουσιότερο λεξιλόγιο) αλλά κατατείνει στο να υποβάλει την ιδέα ότι αποκλείεται μια τόσο «πλούσια» γλώσσα όπως η ελληνική να προήλθε από κάποιαν άλλη –και ιδίως από την πτωχή πρωτοϊνδοευρωπαϊκή.

Αλλά αυτό είναι αντικείμενο ενός άλλου μύθου, έστω και συναφούς, ότι η ελληνική γλώσσα είναι η μητέρα όλων των γλωσσών.

[1] Εφημερίδα “Παρόν της Κυριακής”, 5.4.2009. Πιο συνοπτικά και σε άλλες εφημερίδες, π.χ. “5.000.000 λέξεις για χάσιμο”, Ελευθεροτυπία 15.4.2009.

[2] Ακαδημία Αθηνών, Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών. Έτος 2009: τόμος 84ος. Τεύχος πρώτον, τάξις των θετικών επιστημών, σελ. 169-187.

[3] Ινδοευρωπαίοι ή Αιγαίοι; (εκδ. Τότε, 1996, σελ. 70)

[4] http://stephanus.tlg.uci.edu/Iris/indiv/stat.jsp, τωρινό.