Ο κουρνάζος δεν κουρνιάζει

Στοιχηματίζω πως τη λέξη του τίτλου πολλοί την ξέρουν αλλά ελάχιστοι τη χρησιμοποιούν ενεργητικά. Την ξέρουν, επειδή ακούγεται σε δυο πασίγνωστα τραγούδια, αλλά αυτό δεν αρκεί για να τη χρησιμοποιούν ενεργητικά (αν κάνω λάθος, διορθώστε με).

(Κατά σύμπτωση χτες ο Κουραφέλκυθρος ξεκίνησε στη σελίδα του στο Φέισμπουκ μια συζήτηση με λέξεις που τις ξέρουμε μόνο από τραγούδια ή από τίτλους βιβλίων, χωρίς ενεργητική χρήση. Θα δω μήπως τα πορίσματα της συζήτησης δίνουν υλικό για άρθρο).

Άλλωστε κανένα από τα μεγάλα γενικά λεξικά μας, αν δεν σφάλλω, δεν την λημματογραφεί -και δεν νομίζω ότι πρέπει να το θεωρήσουμε παράλειψη των λεξικών. Είναι λέξη που έχει παλιώσει, που ίσως θα είχε τη θέση της σε ένα λεξικό του μεσοπολέμου ή σε ένα λεξικό της αργκό -και πράγματι τη βρίσκουμε π.χ. στο Λεξικό της Λαϊκής του Δαγκίτση ή στο Λεξικό της Πιάτσας του Καπετανάκη. Τη βρίσκουμε και στο slang.gr.

Κουρνάζος είναι ο έξυπνος, ο ανοιχτομάτης, ο παμπόνηρος· από το τουρκικό kurnaz, που σημαίνει τον πονηρό· νομίζω πως υπάρχει μια μετατόπιση του νοήματος, αφού στα ελληνικά η λέξη έχει πιο θετική απόχρωση. Όπως λέει ο Καπετανάκης: Κουρνάζος είναι ο παμπόνηρος· ο έξυπνος επί καλώ· ο μπερμπάντης (άλλη μια λέξη για την οποία θα μπορούσαμε να γράψουμε άρθρο.

Στο βιβλίο μου Λέξεις που χάνονται (2011) είχα χαρακτηρίσει τη λέξη κουρνάζος «ζωντανή και πασίγνωστη» -ίσως έπρεπε να μετριάσω κατά ένα κλικ την εκτίμησή μου αυτή, και στα δύο σκέλη. Αλλά αυτό θα μου το πείτε κι εσείς.

Όπως είπα πιο πριν, ο κουρνάζος περιλαμβάνεται σε δυο πολύ γνωστά τραγούδια. Πρώτο χρονολογικά είναι ο , «Αραμπατζής» του Μάρκου Βαμβακάρη, τραγούδι προπολεμικό, του 1934, που μου αρέσει πολύ.

Πάντα σε συλλογίζουμαι, ντερβίση αμαξά μου
είσαι κουρνάζος, μάγκα μου, σ’ έβαλα στην καρδιά μου.

Κι έπειτα, έχουμε το γνωστότερο και πολύ μεταγενέστερο Βαπόρι απ’ την Περσία του Τσιτσάνη, με τη ρητορική ερώτηση «Βρε κουρνάζε μου τελώνη, τη ζημιά ποιος την πληρώνει;».

(Τι τραγούδι είναι το Βαπόρι απ’ την Περσία; Λαϊκό ή ρεμπέτικο; Για μένα ρεμπέτικο αλλά ξέρω ότι πολλοί διαφωνούν κατηγορηματικά).

Και από τα δυο παραπάνω παραθέματα επιβεβαιώνεται αυτό που είπαμε στην αρχή, ότι η λέξη «κουρνάζος» έχει θετική χροιά.

Το ίδιο συμβαίνει και με ένα ακόμα τραγούδι του Μάρκου, όπου επίσης ακούγεται ο κουρνάζος, το «Πρέπει να ξέρεις μηχανή».

Εκεί λοιπόν, ανάμεσα στις προδιαγραφές που πρέπει να έχει ο μάγκας για να κόψει μαύρα μάτια, είναι και:

Να’σαι κουρνάζος κι έξυπνος κι όλο με ζοριλίκι
για μαύρα μάτια ζόρικα να’χεις το νταηλίκι

Και πάλι, βλέπουμε πως θεωρείται προσόν να είσαι κουρνάζος. Κατά σύμπτωση, τον στίχο αυτό τον έχει αποδελτιώσει ο Γ. Κάτος, στο Λεξικό της λαϊκής και περιθωριακής γλώσσας, στο λήμμα «ζόρικος» -αλλά δεν έχει λήμμα «κουρνάζος» στο λεξικό του (οπότε είναι απορίας άξιο από πού θα πληροφορηθεί ο αναγνώστης τη σημασία της λέξης, αν υποθέσουμε πως την αγνοεί).

Αν ο κουρνάζος έμπαινε στα γενικά λεξικά, θα βρισκόταν αμέσως πριν από το λήμμα «κουρνιάζω». Το ρήμα «κουρνιάζω» και το ουσιαστικό «κούρνια» ίσως έχουν σλαβική ετυμολογία, ίσως τουρκική, πάντως δεν έχουν ετυμολογική συνάφεια με τον κουρνάζο. Κι επειδή ο κουρνάζος είναι ο ανοιχτομάτης, που δεν κοιμάται, ο τίτλος του άρθρου μας επιβεβαιώνεται διπλά: ο κουρνάζος δεν κουρνιάζει.

Αλλά υπήρχε και Κουρνάζος, και μάλιστα όχι τυχαίος. Όπως δεν ξέρουν πολλοί έξω από τους φίλους του ρεμπέτικου, ο μεγάλος τραγουδιστής Νίκος Γούναρης είχε γράψει και καθαρά ρεμπέτικα τραγούδια, τα οποία όμως τα δισκογραφούσε με το ψευδώνυμο «Νίκος Κουρνάζος».

Θα κλείσω το άρθρο με ένα από αυτά, το Μπρος στον Άγιο Σπυρίδωνα (1940), με την Ιωάννα Γεωργακοπουλου και τον Στελλάκη Περπινιάδη σε δεύτερη φωνή (το Γιουτούμπ γράφει τον Κερομύτη, αλλά αν προσέξετε είναι ο Στελλάκης) και τον Τσιτσάνη στο μπουζούκι.

Ο δίσκος αναφέρει συνθέτη τον Ν. Κουρνάζο και στιχουργό τον Β. Ταμβάκη, που είναι ψευδώνυμο του Μπάμπη Βασιλειάδη ή Τσάντα όπως ήταν το πολύ γνωστότερο μεταγενέστερο ψευδώνυμό του. Τόσο συνθέτης όσο και στιχουργός με ψευδώνυμα δηλαδή. Πολύ καλός αυτός ο Κουρνάζος!