Στάχτη και μπούρμπερη, πομπή και γάνα και άλλα τέτοια ζευγάρια

Στο κυριακάτικο άρθρο μας για την άγνωστη συλλογή δημοτικών τραγουδιών του Ανδρ. Λασκαράτου, είχα κάνει παρεμπιπτόντως λόγο για τη στερεότυπη έκφραση «πομπή και γάνα», όπου έχουμε δύο περίπου συνώνυμες λέξεις, αφού «πομπή» είναι η διαπόμπευση και κατ’ επέκταση ο άνθρωπος που αξίζει τη διαπόμπευση, αλλά και γάνα είναι η σκουριά των χάλκινων σκευών, είναι όμως και η μουτζούρα και, συνεκδοχικά, η διαπόμπευση, διότι αυτούς που διαπόμπευαν τους αποσβόλωναν, τους πασάλειβαν τα μούτρα με καπνιά. Κατ’ επέκταση, και πάλι, γάνα είναι ο άξιος διαπομπεύσεως.

Τη στερεότυπη αυτή εκφραση, που βέβαια είναι σπάνια στις μέρες μας, τη βρίσκουμε σε παροιμίες όπου δηλώνει κάτι που είναι άξιο καταφρονήσεως, παράδειγμα «ψηλός άντρας σαν άγγελος, κοντός πομπή και γάνα».

Να προσεχτεί ότι το δεύτερο ουσιαστικό δεν έρχεται να προσθέσει κάτι στο νόημα, αφού οι δυο λέξεις είναι περίπου συνώνυμες, αλλά λειτουργεί επιτατικά, πολλαπλασιάζει μπορούμε να πούμε τη δύναμη και την εκφραστικότητα που θα είχε η φράση αν λεγόταν μόνο με το πρώτο ουσιαστικό.

Αυτό το βλέπουμε πιο καθαρά σε μια παρεμφερή έκφραση, που την ανέφερε ο φίλος μας ο Παναγιώτης στα σχόλια. Στην Ήπειρο, μας λέει, λένε «Ντροπήηη! Ντροπή και γάνα!». Σαν να μην έφτανε μόνη της η ντροπή, η (περίπου συνώνυμη) γάνα έρχεται να επισφραγίσει τη φράση και να ενισχύσει τη βαρύτητά της. Να σημειώσω ότι την παραλλαγή «ντροπή και γάνα» τη βρίσκω κάμποσες φορές στο γκουγκλ σε σημερινά κείμενα, αλλά και στ’ Απομνημονεύματα του Κασομούλη.

Κάμποσες τέτοιες φράσεις έχουμε στον λαϊκό λόγο και σε αυτές θα αφιερώσω το σημερινό μου σημείωμα. Δεν ξέρω αν κάποιος μελετητής έχει γράψει γι’ αυτό το φαινόμενο, και θα σας χρωστώ χάρη αν ξέρετε κάτι και με πληροφορήσετε ή αν προσθέσετε κι εσείς φράσεις στον κατάλογο που θα φτιάξουμε.

Το μόνο που έχω σημειώσει σχετικά με μια θεωρητική, ας πούμε, διερεύνηση του φαινομένου, αφορά μιαν άλλη φράση της ίδιας οικογένειας, την πολύ πιο διαδεδομένη «στάχτη και μπούλμπερη», στην οποία έχω αφιερώσει και άρθρο. Σε ένα καλό άρθρο του, που είχε αρχικά δημοσιευτεί στο skai.gr (αλλά τώρα δεν το βρίσκω στον ιστότοπο, ίσως το βγάλανε επειδή δεν βρίζει τον ΣΥΡΙΖΑ) ο Κώστας Ράπτης θυμάται κάτι που έλεγε, για την έκφραση «στάχτη και μπούρμπερη», ο αείμνηστος Τάσος Χρηστίδης:

Μελετώντας τις οριακές καταστάσεις της γλώσσας (λ.χ. τις μαγικές φόρμουλες), στις οποίες η κυριαρχία της συγκίνησης καταλύει την προτασιακή δόμηση και τις σαφώς οριοθετημένες σημασίες, ο αξέχαστος καθηγητής της Γλωσσολογίας στο ΑΠΘ Τάσος Χριστίδης συνήθιζε να φέρνει το παράδειγμα της γνωστής έκφρασης «στάχτη και μπούρμπερη». Άγνωστη κατά τα λοιπά στην ελληνική γλώσσα, η λέξη «μπούρμπερη» (ή, κατ’ άλλους, «μπούλβερη»), που ετυμολογείται από το ιταλικό polvere, μοιάζει χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της «καταφυγής στην ακατανοησία», αφού αναδιπλασιάζει τρόπον τινά την αίσθηση του πύρινου ολέθρου, συμπαραθέτοντας τη «στάχτη» με το, ασαφές για τον μέσο ομιλητή, ξενικό αντίστοιχό της.

Θα δεχτώ ότι για τον μέσο σημερινό ομιλητή της νεοελληνικής η λέξη «μπούρμπερη» είναι ακατανόητη ή τέλος πάντων όχι εντελώς διαυγής, και πράγματι σε κάποιες από τις εκφράσεις που θα δούμε πιο κάτω η δεύτερη λέξη του ζευγαριού είναι λιγότερο κατανοητή από την πρώτη (κάτι που άλλωστε ισχύει και για την ‘ντροπή και γάνα’), αλλά σε πολλές άλλες περιπτωσεις τούτο δεν ισχύει, οπότε δεν νομίζω πως είναι η «καταφυγή στην ακατανοησία» το ειδοποιό χαρακτηριστικό των εκφράσεων αυτών.

Θα έλεγα ότι εκείνο που χαρακτηρίζει κατεξοχήν τις εκφράσεις αυτές είναι πως αποτελούν ένα παγιωμένο ζευγάρι από οιονεί συνώνυμες λέξεις, συνήθως ουσιαστικά. Η οιονεί συνωνυμία, το ζευγάρωμα των δύο λέξεων, επιτείνει την ένταση της εικόνας.

Παραδείγματα (προσθέστε και τα δικά σας, παρακαλώ)

• χαΐρι και προκοπή. Το χαΐρι, βεβαίως, είναι επίσης η προκοπή, τουρκικό δάνειο. Η έκφρ. λέγεται θετικά (π.χ. «έκανε χαΐρι και προκοπή»), κυρίως όμως αρνητικά («τόσα χρόνια στο μεροκάματο, δεν είδα/έκανα χαΐρι και προκοπή») αλλά και ως κατάρα: χαΐρι και προκοπή να μη δεις. Εδώ έχουμε την ξενική/σπανιότερη λέξη να προηγείται στη φράση, σε αντίθεση με το σχήμα του Χρηστίδη. Να τονίσουμε επίσης ότι στις εκφράσεις που θα δούμε σπάνια αλλάζει η σειρά με την οποία παρατίθενται οι δυο (περίπου συνώνυμες) λέξεις -δεν έχω ακούσει να λέγεται ποτέ «προκοπή και χαΐρι να μη δεις», αν και δεν το αποκλείω.
• έγινε μέγας και τρανός / μέγας και πολύς. Πρόκοψε στη ζωή, έγινε σπουδαίος, ισχυρός. Και πάλι, η παράθεση των οιονεί συνωνύμων λειτουργεί επιτατικά.
• έγινε πυρ και μανία. Συνώνυμες δεν είναι οι λέξεις, αλλά οπωσδήποτε δίνουν συγγενικές εικόνες.
• είναι φωτιά και λάβρα. Το λέμε για τον καύσωνα, το λέμε για τον μεγάλο θυμό ή άλλα έντονα συναισθήματα, μπορεί να το πούμε και για τις πολύ τσουχτερές τιμές στα καταστήματα. Η λάβρα (από το αρχαίο επίθετο λάβρος) δεν είναι βέβαια ακατανόητη λέξη αλλά πάντως λιγότερο οικεία από την πασίγνωστη φωτιά.
• χρόνια και ζαμάνια: πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα, ιδίως στη φράση «έχω να τον δω χρόνια και ζαμάνια». Η λέξη ζαμάνι από το τουρκ. zaman, που σημαίνει «χρόνος, εποχή». Εδώ το σχήμα του Χρηστίδη επαληθεύεται, αφού η δεύτερη λέξη είναι σαφώς λιγότερο κατανοητή -και μάλιστα απαντά κυρίως σε αυτή τη στερεότυπη φράση και σπανιότατα μόνη της. Υπάρχει και παραλλαγή «καιρούς και ζαμάνια«.
• χρόνο-καιρό. Κατ’ εξαίρεση χωρίς το «και». Φράση ιδιωματική της Μυτιλήνης, αγνοώ αν λέγεται αλλού, που σημαίνει «διαρκώς, ολοχρονίς». Παρεμφερής έκφραση το χρόνο-χρονικής του Παπαδιαμάντη.
• την ώρα και τη στιγμή π.χ. σε φράσεις όπως «βλαστήμησα την ώρα και τη στιγμή που…» όταν κάποιος μετανιώνει πικρά για κάτι, ιδίως όταν μετανιώνει που μπλέχτηκε σε μιαν υπόθεση. Και σαν απειλή «θα βλαστημήσεις την ώρα και τη στιγμή». Να αναφέρουμε εδώ, με τις ίδιες λέξεις, την έκφρ. κάθε ώρα και στιγμή, συνεχώς, αδιάκοπα.
• απορώ κι εξίσταμαι: Φράση από την εκκλησιαστική γλώσσα (από ένα θεοτόκιο). Δηλώνει μεγάλη απορία και έκπληξη. Η παράθεση των (νοουμένων ως) συνωνύμων επιτείνει την έννοια.
• ούτε φωνή ούτε ακρόαση. Η φράση από την Παλαιά Διαθήκη («και ουκ ην φωνή και ουκ ην ακρόασις -Βασιλειών Γ’ 18.26), λέγεται όταν κάποιος δεν βρήκε καμιά ανταπόκριση σε κάτι που είπε ή ζήτησε -ή όταν έχουμε χάσει τα ίχνη κάποιου και δεν έχουμε καθόλου νέα του.
• βρόμα και δυσωδία. Αφόρητη βρόμα -λέγεται και μεταφορικά για ανήθικη κατάσταση. Από το ιδιόμελο της νεκρώσιμης ακολουθίας, «ότι γυμνά οστέα ο άνθρωπος, σκωλήκων βρώμα και δυσωδία», όπου το «σκωλήκων βρώμα» (τροφή των σκουληκιών) παρερμηνεύτηκε λόγω της γειτνίασης με τη δυσωδία και θεωρήθηκε πως σημαίνει «κακοσμία». Σήμερα οι φράσεις λειτουργούν σαν οιονεί συνώνυμες, επιτατικά.
• έγινε μπούρμπερη και κουρνιαχτός. Εξαφανίστηκε. Μπούρμπερη, που την είδαμε και παραπάνω, είναι η σκόνη και ειδικά το μπαρούτι, ενώ κουρνιαχτός (από τον κονιορτό) είναι πάλι η σκόνη.
• ξερός και ρέκαλος. Την έκφραση αυτή τη χρησιμοποιούσε η μακαρίτισσα η πεθερά μου -και, εκτός από τη γυναίκα μου και άλλα μέλη της οικογένειάς της, δεν την έχω ακούσει από κανέναν άλλον ούτε έχω συναντήσει άνθρωπο να την ξέρει (πρέπει να την έχω ξαναγράψει εδώ). Ωστόσο, μπορεί να μην είναι ιδιωτική έκφραση. Τη λέξη ‘ρέκαλος’ επίσης δεν την έχω συναντήσει πουθενά. Η πεθερά μου χρησιμοποιούσε την έκφραση για το φαγητό, π.χ. ξερό και ρέκαλο θα το φας το παστίτσιο; να σου κόψω μια σαλάτα.
• σημεία και τέρατα. Πράγματα απίστευτα. Η φράση συχνή στην Καινή Διαθήκη για δήλωση υπερφυσικών φαινομένων και θαυμάτων. Τέρας ήταν στη γλώσσα της εποχής κάθε εκπληκτικό ουράνιο φαινόμενο. Σήμερα, που η σημασία της λέξης έχει αλλάξει, η φράση έχει πάρει σαφώς αρνητική χροιά, λέγεται επικριτικά. Κατ’ εξαίρεση, η φράση αυτή ακούγεται και με τη σειρά αντιστραμμένη: τέρατα και σημεία.
• Σόδομα και Γόμορρα. Συνήθως  με το ρήμα «γίνομαι» (γίναμε, θα γίνουμε), φράση στιγματισμού της έκλυσης των ηθών. Τα Σόδομα και η Γόμορρα ήταν οι δυο πόλεις της Παλαιστίνης που κατέκαυσε ο Θεός επειδή οι κάτοικοί τους ήταν ακόλαστοι -θυμάστε την ιστορία με τον Λωτ και τη γυναίκα του.

Η τελευταία αυτή φράση κάπως διαφέρει αφού έχουμε κύρια ονόματα. Θα σταματήσω εδώ την απαρίθμηση περιμένοντας τη δική σας συμβολή.

Να πω πάντως ότι δεν μας ενδιαφέρει κάθε έκφραση με δύο λέξεις που συνδέονται με το «και», παρά μόνο αν είναι «οιονεί συνώνυμες» και η παράθεσή τους λειτουργεί επιτατικά. Δηλαδή, δεν μας ενδιαφέρει η έκφραση π.χ. «είναι κώλος και βρακί» (ή «κρέας και νύχι») όπου χρειάζονται και οι δύο λέξεις αφού δείχνουμε τη σχέση των δύο προσώπων.

Ιδιαίτερη κατηγορία, που δεν θα μας απασχολήσει, είναι όταν έχουμε εκφράσεις με δυο ρήματα που συνδέονται με το «και» αλλά είναι όχι συνώνυμα παρά αντίθετα: λύνει και δένει, κόβει και ράβει, δίνει και παίρνει κτλ.

Αντίθετα, μπορεί να ανήκουν εδώ οι «αγενείς απαντήσεις», φράσεις που λέμε σε κάποιον που λέει κάτι που δεν μας αρέσει, και που παρηχούν τη λέξη που είπε ο συνομιλητής μας, ένα θέμα που του έχω αφιερώσει ειδικό άρθρο.

Φράσεις όπως μόρα και κασίδα (να σε πιάσει) ή οχιά κι αστρίτης (να σε φάει) ασφαλώς ανήκουν στα «ζευγάρια οιονεί συνωνύμων», με τη συνωνυμία να λειτουργεί επιτατικά, έστω κι αν λέγονται σαν απάντηση, αντίστοιχα, στο «μωρέ» και στο «όχι» του συνομιλητή μας.

Αλλά πολλά είπα, ο λόγος σε σας.