Έξι και ένα ποιήματα του Ν. Λαπαθιώτη για το φθινόπωρο

Σκίτσο από το περιοδικό Μούσα (1921)

Το θέλουμε ή όχι, από μεθαύριο μπαίνουμε και τυπικά στο φθινόπωρο, όσο κι αν ο καιρός έξω δείχνει να διαφωνεί και οι θερμοκρασίες κάνουν πολλούς να λένε για 51 Αυγούστου. Να το υποδεχτούμε λοιπόν το φθινόπωρο λογοτεχνικά, ποιητικά.

Αμέτρητα ποιήματα έχουν γραφτεί για το φθινόπωρο, στα οποία πρωταγωνιστούν μελαγχολικές εικόνες όπως τα φύλλα που πέφτουν, οι πρώτες βροχές, καθώς και ο φόβος του επερχόμενου χειμώνα. Θα παρουσιάσω σήμερα έξι και ένα ποιήματα ενός κατεξοχην μελαγχολικού ποιητή, του αγαπημένου μου Ναπολέοντα Λαπαθιώτη.

Το γνωστότερο ίσως είναι το «Τραγούδι το φθινόπωρο». Γράφτηκε στις 17 Σεπτεμβρίου 1922 και δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Μούσα στο τεύχος Απριλίου 1923 (και στη συνέχεια αναδημοσιεύτηκε στο Μπουκέτο και αλλού) ενώ συμπεριλήφθηκε στη μοναδική συλλογή ποιημάτων που εξέδωσε όσο ζούσε ο Λαπαθιώτης, το 1939:

ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΟ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ

Φθινόπωρο σ’ αγάπησα, την ώρα που τα φύλλα
πέφτουν, κι αφήνουν τα κλαριά γυμνά για το χειμώνα,
που βιάζονται τα δειλινά, κι είναι τα ρόδα μήλα,
– κι είναι τα βράδια μόνα…

Και τώρα στέκω και ρωτώ: Ποια μοίρα, και ποια μπόρα,
καθώς τραβούσα, μοναχός, το δρόμο της αβύσσου,
παράξενα κι ανέλπιστα, να μ’ έχει φέρει, τώρα,
ζητιάνο στην αυλή σου;…

Κι όταν το γιόμα χάνεται, κι η νύχτα κατεβαίνει,
και σιωπηλά, σαν τα βιβλία, το φως της μέρας κλείνει,
να ’ρχομαι, πάλι, να ζητώ μιαν ησυχία χαμένη,
σαν μιαν ελεημοσύνη!

Σ’ αγάπησα φθινόπωρο, την ώρα που τα φύλλα
πέφτουν, κι αφήνουν τα κλαριά, κι είναι τα βράδια μόνα…
Μ’ αλήθεια να σ’ αγάπησα, – ή μην είν’ η ανατριχίλα
του ερχόμενου χειμώνα;…

Έχει μελοποιηθεί και μάλιστα δύο φορές, μία από τη Στέλλα Γαδέδη:

και μία από τον Δημήτρη Μαραμή, σε ερμηνεία Θοδωρή Βουτσικάκη:

Το δεύτερο φθινοπωρινό ποίημα του Λαπαθιώτη, «Οι κύκνοι το φθινόπωρο», είναι μικρό, μόλις 7 στίχοι, οργανωμένοι σε δύο τρίστιχα με έναν μεσαίο συνδετικό στίχο.

Φθινοπωρινό

Το γκουγκλ μάς πληροφορεί (αν βάλετε «φθινόπωρο») ότι στο Βόρειο Ημισφαίριο το φθινόπωρο αρχίζει στις 23 Σεπτεμβρίου 2019, δηλαδή σήμερα, ενώ από άλλους ιστοτόπους μαθαίνουμε ειδικότερα πως στην Ελλάδα το φθινόπωρο αρχίζει στις 10.51 το πρωί (ώρα Ελλάδος).

Επομένως, το σημερινό άρθρο κάποιοι θα αρχίσουν να το διαβάζουν καλοκαίρι αλλά… θα το τελειώσουν φθινόπωρο (μα τόσο αργά διαβάζουν;) Και βέβαια, αφού είναι τέτοια η μέρα, δεν θα παραξενευτείτε αν αφιερώσουμε το άρθρο στο φθινόπωρο που αρχίζει. Θα έλεγα μάλιστα πως το παράξενο είναι που ως τώρα δεν είχαμε βάλει άρθρο για το φθινόπωρο, αφού το φετινό είναι το δέκατο ιστολογικό μας φθινόπωρο.

Το φθινόπωρο είναι η τρίτη εποχή του χρόνου, η εποχή ανάμεσα στο καλοκαίρι και στον χειμώνα: η γέφυρα που οδηγεί από το καλοκαίρι προς τον χειμώνα, θα ελεγε κανείς.

Θ’ ακούσετε συχνά να λένε ότι «έτσι οπως κατάντησε το κλίμα, δεν υπάρχουν πια τέσσερις εποχές αλλά δύο: χειμώνας και καλοκαίρι». Είναι κοινός τόπος της συζήτησης ότι τα τελευταία χρόνια έχουν χαθεί οι ενδιάμεσες εποχές, η άνοιξη και το φθινόπωρο.

Νομίζω όμως ότι οι ενδιάμεσες εποχές ανέκαθεν βρίσκονταν σε υποδεέστερη θέση ως προς το χειμώνα και το καλοκαίρι. Η παροιμία τι λέει; Από Μάρτη καλοκαίρι και από Αύγουστο χειμώνα -παναπεί, η λαϊκή ψυχολογία έχει μια τάση να παραβλέπει τις αποχρώσεις: εστιάζει στο βασικό. Δυο είναι οι εποχές, από αυτή την οπτική γωνία: η καλή και η κακή. Με λίγη καλή θέληση τους ενδιάμεσους μήνες τους βολεύουμε στο ένα ή στο άλλο άκρο.

Εμείς ομως εδώ λεξιλογούμε και δεν αναφερθήκαμε ακόμα στη λέξη φθινόπωρο. Η λέξη είναι αρχαία, από τον 5ο κιόλας αιώνα π.Χ. Θα αναγνωρίσατε τα συνθετικά της, φθίνω (λιγοστεύω, ελαττώνομαι) και οπώρα. Οπώρα είναι σήμερα το φρούτο, το οπωρικό, και οπωρικά εμφανίζονται ολοχρονίς, οπότε χρειάζεται κάποια εξήγηση.

Σήμερα ächi thálassa (του Χανς Αιντενάιερ)

Ο καθηγητής Χανς Αϊντενάιερ (Eideneier) και η γυναίκα του η Νίκη είναι εδώ και πολλές δεκαετίες ίσως οι καλύτεροι πρεσβευτές της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού στη Γερμανία. Στον Χανς οφείλουμε πολλά σημαντικά βιβλία, όπως τις Όψεις της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας ή εκδόσεις βυζαντινών κειμένων (Πτωχοπρόδρομος, Πουλολόγος, Παιδιόφραστος διήγησις, Σπανός).

Έχουμε μια αλληλογραφία και ανταλλαγή βιβλίων, και μου έστειλε πριν από λίγο καιρό ένα πρόσφατο βιβλίο του, το Ärmellos in Griechenland, στο οποίο συγκεντρώνει άρθρα του γραμμένα στα γερμανικά, δημοσιευμένα στην εφημεριδα Griechenland Zeitung, γερμανόφωνη εφημερίδα που εκδίδεται στην Αθήνα. Πρόκειται για γλωσσικά άρθρα που αρκετά από αυτά μοιάζουν πάρα πολύ με τα άρθρα του ιστολογίου, καθώς εξερευνούν την ιστορία και την ετυμολογία λέξεων και τις ελληνογερμανικές γλωσσικές ανταλλαγές. Ο τίτλος του βιβλίου (και ενός άρθρου) σημαίνει κατα λέξη «αμάνικος στην Ελλάδα» (μάλλον παίζει με το αγγλικό φραστικό μοτίβο X-less in Y) ο δε υπότιτλος προσδιορίζει το περιεχόμενο: δείγματα ελληνογερμανικής γλωσσικής επινοητικότητας. Το βιβλίο είναι αφιερωμένο στους Ελληνορωμιογερμανούς και κοσμείται με γελοιογραφίες του Κώστα Μητρόπουλου.

Από το βιβλίο αυτό διάλεξα να μεταφράσω (πολύ ελεύθερα διότι είναι γραμμένο σε γλώσσα ξένη) και να παρουσιάσω εδώ ένα άρθρο που από μια άποψη θα μπορουσε να θεωρηθεί επίκαιρο, αφού αντικείμενό του είναι οι εποχές, και ειδικότερα ο χειμώνας και η κακοκαιρία.

Επειδή το άρθρο απευθύνεται κυρίως σε γερμανόφωνο κοινό που ζει στην Ελλάδα και που έχει επαφή με την ελληνική γλώσσα, ο συγγραφέας παραθέτει πολλές ελληνικές λέξεις είτε γραμμένες στα ελληνικά είτε στο λατινικό αλφάβητο. Αυτό στη μετάφραση βάζει κάποια προβλήματα οπότε άλλοτε κράτησα τη μεταγραφή του κι άλλοτε μετέφρασα.