Γορίλας, ο συκοφαντημένος

Πριν από μερικές μέρες είδαμε και ακούσαμε τους «εφτά γορίλες», δηλαδή εφτά μεταφράσεις του Le gorille του Μπρασένς. Γράφοντας το κείμενο, πρόσεξα ότι στον δίσκο του Θηβαίου η λέξη γράφεται με δύο λάμδα, γορίλλας, ενώ στο βιβλίο του Βαρβέρη (εκδόσεις Ύψιλον 1983) με ένα, γορίλας. Το ορθογραφικό λεξικό Μπαμπινιώτη λημματογραφεί τη λέξη απλουστευμένα, γορίλας, αλλά σε σημείωμα επισημαίνει πως «κανονικά, θα έπρεπε» να γράφεται γορίλλας, όμως η σχολική ορθογραφία απλοποιεί τα ελληνιστικά δάνεια.

Αν όμως η λέξη είναι ελληνιστικό δάνειο, καλά θα κάνουμε να εξετάσουμε την ιστορία της λέξης. Και δεν είναι μικρή. Η λέξη γορίλλας, ή πιο σωστά η λέξη αι Γόριλλαι, απαντά μία και μοναδική φορά στην αρχαία ελληνική γραμματεία, στην ελληνική μετάφραση του Περίπλου του Άννωνα. Κατά σύμπτωση, για το θέμα αυτό έχει γράψει και ο πατέρας μου, Δημήτρης Σαραντάκος, στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του «Η συνάντηση του παλιού με τον νέο κόσμο», το οποίο δεν μπορείτε δυστυχώς να το βρείτε πουθενά γιατί προς το παρόν παραμένει ανέκδοτο. Παραθέτω το σχετικό απόσπασμα:

Ο Άννων το 470 π.Χ. ξεκινώντας από την Καρχηδόνα πέρασε τις Στήλες, βγήκε στον Ατλαντικό, περιέπλευσε τις ακτές της Αφρικής και έφτασε ως τον μυχό του κόλπου της Γουινέας. Αποβιβάστηκε σε ένα νησί (πολλοί πιστεύουν πως πρόκειται για το νησί Φερνάντο Πο, που βρίσκεται και αυτό στον μυχό του κόλπου της Γουινέας), στο κέντρο του οποίου υπήρχε λίμνη. Στο νησί δεν κατοικούσαν άνθρωποι αλλά γορίλες, οι οποίοι μάλιστα προβάλανε σθεναρή άμυνα στους Καρχηδόνιους, πετροβολώντας τους συνεχώς. Τελικά ο Άννων έφυγε από το νησί, παίρνοντας μαζί του τρεις θηλυκούς γορίλες, οι οποίοι όμως έγιναν τόσο ανυπόφοροι στο πλήρωμα του πλοίου, που τους σκότωσαν και τους έγδαραν. Ακολουθώντας τον ίδιο επέστρεψε μερικούς μήνες αργότερα στην Καρχηδόνα. Εκεί αφιέρωσε τα δέρματα των γοριλών στο ναό της Τανάτ ενώ τα αποτελέσματα της εξερεύνησής του τα κατέγραψε σε χάλκινη πινακίδα, που εντοίχισε στο ναό του Βάαλ στην Καρχηδόνα. Ένας Έλληνας που επισκέφθηκε το ναό, μεταξύ 1ου και 2ου καρχηδονιακού πολέμου, αντέγραψε και μετάφρασε στα ελληνικά την επιγραφή, που έτσι έφτασε ως εμάς.

Το ελληνικό κείμενο έχει τον μακροσκελή τίτλο: Άννωνος Καρχηδονίων βασιλέως περίπλους των υπέρ τας Ηρακλέους στήλας λιβυκών της γης μερών. Το ίδιο το κείμενο όμως είναι μάλλον σύντομο, λίγο παραπάνω από 600 λέξεις (πόσο δα να χωρέσει σε μια στήλη;) σε 18 στίχους. Ο 18ος και τελευταίος στίχος έχει ως εξής:

Ἐν δὲ τῷ μυχῷ νῆσος ἦν͵ ἐοικυῖα τῇ πρώτῃ͵ λίμνην ἔχουσα· καὶ ἐν ταύτῃ νῆσος ἦν ἑτέρα͵ μεστὴ ἀνθρώπων ἀγρίων. Πολὺ δὲ πλείους ἦσαν γυναῖκες͵ δασεῖαι τοῖς σώμασιν· ἃς οἱ ἑρμηνέες ἐκάλουν Γορίλλας. Διώκοντες δὲ ἄνδρας μὲν συλλαβεῖν οὐκ ἠδυνήθημεν͵ ἀλλὰ πάντες (μὲν) ἐξέφυγον͵ κρημνοβάται ὄντες καὶ τοῖς πέτροις ἀμυνόμενοι͵ γυναῖκας δὲ τρεῖς͵ αἳ δάκνουσαί τε καὶ σπαράττουσαι τοὺς ἄγοντας οὐκ ἤθελον ἕπεσθαι. Ἀποκτείναντες μέντοι αὐτὰς ἐξεδείραμεν καὶ τὰς δορὰς ἐκομίσαμεν εἰς Καρχηδόνα. Οὐ γὰρ ἔτι ἐπλεύσαμεν προσωτέρω͵ τῶν σίτων ἡμᾶς ἐπιλιπόντων.

Δεν χρειάζεται μετάφραση, το κείμενο είναι μάλλον απλό. Βρήκαν λοιπόν κάποια δασύτριχη φυλή, όπου πλειοψηφούσαν κατά πολύ οι γυναίκες· αρσενικούς δεν κατόρθωσαν να συλλάβουν γιατί περπατούσαν με επιδεξιότητα σε απόκρημνα μέρη και ήταν καλοί στον πετροπόλεμο, αλλά έπιασαν τρεις γυναίκες που όμως τούς τάραξαν στις δαγκωνιές κι έτσι τις σκότωσαν, τις έγδαραν και τις προβιές τις έφεραν στην Καρχηδόνα. Παρακάτω δεν προχώρησαν, επειδή τους τελείωσαν οι προμήθειες. Μάλιστα, σαν μπήκαν οι Ρωμαίοι στην Καρχηδόνα βρήκαν στο ναό της θεάς Τανάτ τις προβιές που είχε αφιερώσει, τρεις αιώνες νωρίτερα, ο Άννωνας. Βρήκαν επίσης στο ναό του Βάαλ τη στήλη του Άννωνα και, ενώ ισοπέδωσαν την υπόλοιπη πόλη με τόση αμείλικτη ευσυνειδησία που σήμερα οι αρχαιολόγοι δυσκολεύονται να βρουν τα ίχνη της, φαίνεται πως αισθάνθηκαν κάποιο δέος αντικρίζοντας τη στήλη του Άννωνα κι έτσι έφτασε σε μας η ελληνική μετάφραση που αποκλείεται να έγινε την εποχή του Άννωνα μια και το στυλ της είναι σαφώς της ελληνιστικής εποχής.

Λοιπόν, διαβάζουμε ότι ο Άννων βρήκε κάποιες δασύτριχες γυναίκες τις οποίες οι διερμηνείς που είχε μαζί του τις αποκαλούσαν «Γορίλλας» -άρα ο τύπος στην ονομαστική είναι «αι Γόριλλαι». Τώρα, αν αυτές οι γυναίκες ήταν ανθρώπινα όντα, γορίλλες, άλλοι ανθρωποειδείς πίθηκοι ή πλάσματα της φαντασίας του Άννωνα, αυτό δεν μπορούμε να το ξέρουμε. Ούτε μπορούμε να ξέρουμε αν ο τύπος «(τας) Γορίλλας» έχει μεταφερθεί σωστά από τους αντιγραφείς ή αν είναι πιστή μεταγραφή του χαμένου πρωτότυπου. Πάντως, η ρίζα γκορ-, κορ- ή γκουρ- υπάρχει και σήμερα σε γλώσσες της περιοχής του κάτω Σενεγάλη και σημαίνει ‘άνθρωπος’.

Ο Περίπλους του Άννωνα, στην ελληνική βέβαια μετάφραση, εκδόθηκε στη Δύση κατά την Αναγέννηση και μετά μεταφράστηκε στις κυριότερες ευρωπαϊκές γλώσσες. Το 1847, ο αμερικανός ιεραπόστολος T.S.Savage (1804-1880), που βρισκόταν στη Δυτική Αφρική, δέχτηκε από έναν άλλον ιεραπόστολο και από τους ιθαγενείς της περιοχής, τα κρανία και τα οστά δυο ή τριών ανθρωποειδών πιθήκων για δώρο. Καθώς είχε μαζί του την αγγλική μετάφραση του Άννωνα, δημοσίευσε το εύρημά του στο Boston Journal of Natural History, ονομάζοντας «γορίλα» το νέο είδος και δηλώνοντας ότι πήρε τον όρο από το κείμενο του Άννωνα.

Η αγγλική λέξη gorilla γρήγορα διεθνοποιήθηκε και ύστερα από μερικά χρόνια έφτασε και στα ελληνικά, ως γορίλλας, με δύο λάμδα γιατί έτσι μεταγράφονταν τότε τα δάνεια (προτάθηκε επίσης ο τύπος ‘ο γόριλλος’, που δεν επέζησε). Ο Κουμανούδης στη Συναγωγή των νέων λέξεων, στα τέλη του αιώνα, επισημαίνει ότι η λέξη αρχικά (στη μετάφραση του Άννωνα) ήταν γένους θηλυκού. Στα σημερινά ελληνικά, ο γορίλλας επομένως θεωρείται αντιδάνειο.

Το ειρωνικό είναι ότι ο ιεραπόστολος ονομαζόταν ο ίδιος «άγριος» (Savage) και συνδέοντας τους «αγριανθρώπους» του Άννωνα με τον πίθηκο που λέμε σήμερα ‘γορίλα’ κατάφερε να κολλήσει στο ζώο αυτό τη ρετσινιά της αγριάδας, που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Αργότερα ήρθαν άλλοι εντυπωσιοθήρες συγγραφείς που περιέγραψαν κι αυτοί άγριους γορίλες και ήρθε και η ταινία του Κινγκ Κονγκ για να σφραγίσει πια ανεξίτηλα τον μύθο του «άγριου» γορίλα. Ο οποίος γορίλας, να προσθέσουμε, εκτός του ότι είναι, με εξαίρεση τους χιμπατζήδες, το πιο κοντινό σε μας πρωτεύον, είναι και χορτοφάγος. Έχει βέβαια μεγάλους κυνόδοντες και του αρέσει να τους δείχνει απειλητικά, οπότε ενισχύει τη φήμη του νταή.

Έτσι, ήταν πολύ φυσικό να ονομαστεί μεταφορικά γορίλας ο μεγαλόσωμος και άσχημος άντρας και αργότερα να χρησιμοποιηθεί η λέξη ειδικά για τους (μεγαλόσωμους και αυστηρούς) σωματοφύλακες πολιτικών και άλλων διάσημων προσώπων. Στο ελληνικό λεξιλόγιο, η μεταφορική  αυτή σημασία φαίνεται να μπήκε με την επίσημη επίσκεψη του Σαρλ ντε Γκωλ τον Μάιο του 1963 (στα γαλλικά υπάρχει από το 1954). Ο ντε Γκωλ την εποχή εκείνη ήταν στόχος των ακροδεξιών του OAS, είχε ήδη γλιτώσει από απόπειρες δολοφονίας, και γι’ αυτό σε κάθε του επίσημη μετακίνηση συνοδευόταν από σωματοφύλακες. Έτσι, στο ρεπορτάζ του αθηναϊκού τύπου για την επίσημη εκείνη επίσκεψη διαβάζουμε ότι τριάντα «Γορίλλες» με τέσσερα αυτόματα περίστροφα στην τσέπη ο καθένας σχημάτισαν προστατευτικό ‘ανθρώπινο τείχος’ γύρω από τον στρατηγό. Υπάρχει και γελοιογραφία του Κ. Μητρόπουλου στον Ταχυδρόμο, αλλά δεν μπόρεσα να τη βρω. Να σημειωθεί πάντως ότι μετά την αποτυχημένη απόπειρα του Πετί Κλαμάρ τον Αύγουστο του 1962, ο ντε Γκωλ είχε δηλώσει ότι «αυτοί που με προστατεύουν είναι εξίσου ανίκανοι με εκείνους που θέλουν να με σκοτώσουν». Ωστόσο νομίζω πως τώρα ο όρος ‘γορίλας = σωματοφύλακας’ έχει κάπως παλιώσει και περισσότερο ακούω τον όρο ‘φουσκωτός’ ή σεκιουριτάς, ανάλογα αν η παρουσία του σωματοφύλακα είναι νόμιμη ή όχι.

Μιαν άλλη σημασία για τον γορίλα βρίσκουμε στη νεότερη παροιμιώδη φράση «Πίσω γορίλα!», η οποία, σύμφωνα με τον ορισμό του slang.gr, λέγεται για να αποκρούσουμε ή να ξορκίσουμε κάποιον ή κάτι που μας απειλεί ή στρέφεται εναντίον μας.  Η έκφραση ασφαλώς υπάρχει αλλά δεν βάζω το χέρι μου στη φωτιά για την προέλευσή της. Πάντως, κι εδώ βλέπουμε ότι στο ωραίο ζώο έχει αμετάκλητα ίσως κολλήσει η ρετσινιά του άγριου και του απωθητικού.

Κάναμε τον κύκλο, από την εποχή μας στον Άννωνα πριν από 25 αιώνες, κι ύστερα μέσω Σάβατζ επιστρέψαμε στα καθ’ ημάς, και ακόμα δεν έχουμε απαντήσει στο… φλέγον ερώτημα, ποια γραφή είναι προτιμότερη, με ένα ή με δύο λάμδα. Σχεδόν όλα τα λεξικά που έχω πρόχειρα (μεγάλο Μπαμπινιώτη, Τριανταφυλλίδη, Σταματάκου και Κριαρά) γράφουν τη λέξη με δύο λάμδα· μόνο του Τεγόπουλου-Φυτράκη λημματογραφεί τον γορίλα με ένα λάμδα, καθώς και το Ορθογραφικό του Μπαμπινιώτη που όμως όπως είπαμε αναιρεί τρόπον τινά την ψήφο του αφού στο σχόλιό του θεωρεί ορθή τη γραφή με δύο λάμδα.  Ωστόσο, στην καθημερινή χρήση, ο απλοποιημένος τύπος είναι πολύ συχνότερος, όπως δείχνει και το γκουγκλ.

Χωρίς να έχω κατηγορηματική άποψη, θα προτιμούσα την απλοποιημένη γραφή, επειδή η λέξη είναι ξένο δάνειο, διπλό μάλιστα, και επειδή ποτέ δεν πέρασε σε πρωτότυπο ελληνικό κείμενο παρά μόνο περιορίστηκε ως λέξη άπαξ σε μια μετάφραση. Αλλά, είπαμε: η ορθογραφία μικρή σημασία έχει. Είτε με ένα είτε με δύο λάμδα, ο γορίλας θα εξακολουθεί να είναι ένα υπέροχο δημιούργημα της φύσης. Κι αν είστε δικαστής με τήβεννο… προσοχή στον γορίλα!

Ενημέρωση, 17.11 Βάζω εδώ μια συνέντευξη του Μπρελ για τον Μπρασένς που αναφέρθηκε στα σχόλια.