Ο Γολγοθάς και η Οδύσσεια

Μια και μπήκαμε στη Μεγάλη βδομάδα (κάποιοι θα έλεγαν ότι έχουμε μπει εδώ κι ένα χρόνο τουλάχιστον) ταιριάζει να βάλουμε κι ένα άρθρο με γλωσσικό-πασχαλινό θέμα. Κι επειδή τις μέρες γύρω από το Πάσχα θα είμαι στην Κέρκυρα και μάλλον δεν θα έχω σύνδεση, το άρθρο μπαίνει σήμερα. Βέβαια, τις περισσότερες πασχαλινές λέξεις τις έχουμε ήδη συζητήσει σε περσινό άρθρο (που επαναλαμβάνεται εδώ), ενώ σε άλλο άρθρο έχουμε αναφερθεί στα ημερολογιακά του Πάσχα. Μένει όμως τουλάχιστον μια πασχαλινή λέξη, η οποία κατά σύμπτωση φαίνεται αρκετά ταιριαστή με τη γενικότερη κατάσταση που περνάει η χώρα μας, και σ’ αυτήν θ’ αφιερώσω το άρθρο: ο Γολγοθάς.

Γολγοθάς είναι ο λόφος της Ιερουσαλήμ όπου σταυρώθηκε, σύμφωνα με τους ευαγγελιστές, ο Ιησούς. Το όνομα παραδίδεται και στα τέσσερα Ευαγγέλια, π.χ. στον Ιωάννη (και συγνώμη για το πολυτονικό): Παρέλαβον οὖν τὸν Ἰησοῦν·  καὶ βαστάζων αὑτῷ τὸν σταυρὸν ἐξῆλθεν εἰς τὸν λεγόμενον Κρανίου Τόπον, ὃ λέγεται Ἑβραϊστὶ Γολγοθᾶ, ὅπου αὐτὸν ἐσταύρωσαν, καὶ μετ’ αὐτοῦ ἄλλους δύο ἐντεῦθεν καὶ ἐντεῦθεν, μέσον δὲ τὸν Ἰησοῦν. ἔγραψεν δὲ καὶ τίτλον ὁ Πιλᾶτος καὶ ἔθηκεν ἐπὶ τοῦ σταυροῦ· ἦν δὲ γεγραμμένον, Ἰησοῦς ὁ Ναζωραῖος ὁ βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων.

Όπως μάς λέει ο Ιωάννης, Γολγοθά στα εβραϊκά σημαίνει «Κρανίου τόπος». Πράγματι, στα αραμαϊκά Gulgulthā είναι το κρανίο. Στην αρχή το γένος του Γολγοθά επαμφοτερίζει στα ελληνικά, π.χ. εδώ είναι θηλυκό, αλλά τελικά σταθεροποιήθηκε στο αρσενικό: ο Γολγοθάς. Κάποιοι λένε ότι η ονομασία «Κρανίου τόπος» οφείλεται στο ότι ο Γολγοθάς ήταν ο «συνήθης τόπος εκτελέσεων», άλλοι ότι ο λόφος ονομάστηκε έτσι απλώς επειδή είχε σχήμα κρανίου· αυτή η δεύτερη εκδοχή ακούγεται συχνότερα. Η κάποια φωνητική ομοιότητα μεταξύ Γολγοθά και Γολιάθ γέννησε τον γλωσσικό μύθο ότι ο λόφος ονομάστηκε έτσι επειδή ο Δαβίδ έθαψε εκεί το κρανίο του Γολιάθ. Μύθος είναι. Επειδή τα θρησκευτικά δεν είναι το φόρτε μου, περισσότερα για τον καθαυτό Γολγοθά δεν θα πω και θα σας παραπέμψω στη Βικιπαίδεια.

Στα ελληνικά, έχει μείνει και η έκφραση «κρανίου τόπος», που τη λέμε για ένα εξαιρετικά ξερό και αφιλόξενο μέρος, χωρίς απαραίτητα να τη συνδέουμε στο μυαλό μας με τον Γολγοθά και το μαρτύριο του Ιησού. Λέμε επίσης κρανίου τόπο ένα μέρος που έχει υποστεί ολοκληρωτική καταστροφή και ερήμωση· συχνά το χρησιμοποιούμε για περιπτώσεις πυρκαγιάς (π.χ. κρανίου τόπος το φοινικόδασος της Πρέβελης), αλλά και πιο μεταφορικά, π.χ. ότι η ελληνική διαφημιστική αγορά είναι κρανίου τόπος λόγω της κρίσης. Πρόσφατα γράφτηκε στις εφημερίδες ότι η Φουκουσίμα θα είναι κρανίου τόπος για τα επόμενα χρόνια.

Η βιβλική αναφορά μεταφράστηκε Calvariae Locus στα λατινικά, που έδωσε το αγγλικό calvary και το γαλλικό calvaire, που επίσης σημαίνουν όχι μόνο τον Γολγοθά καθαυτόν αλλά και μια μεγάλη ταλαιπωρία, δοκιμασία –έναν γολγοθά μεταφορικά.

Φυσικά και στα ελληνικά χρησιμοποιούμε το κύριο όνομα σαν ουσιαστικό, δηλ. τον Γολγοθά μεταφορικά, σαν μια σειρά από ταλαιπωρίες και βάσανα που περνάει κάποιος, μια μακρά πορεία πόνου και ταπεινώσεων. Βέβαια, με τον γλωσσικό πληθωρισμό που επικρατεί σε ορισμένους δημοσιογραφικούς κύκλους, διαβάζεις ότι κάποια σταρ περνάει Γολγοθά και δεν ξέρεις αν χαροπαλεύει ή αν απλώς πήρε δυο κιλά που δεν μπορεί να τα χάσει (και όλα τα ενδιάμεσα στάδια), ωστόσο γενικά ο Γολγοθάς δείχνει μια επώδυνη και μακρόχρονη διαδικασία.

Μια άλλη ειδικότερη σημασία του Γολγοθά είναι η καθοριστική, κρίσιμη, μοναδική δοκιμασία που καλείται να περάσει κάποιος στη ζωή του. Στο δρόμο της ζωής του καθενός, πότε κρυφά και πότε φανερά, υπάρχει, κάπου, κι ένας Γολγοθάς, –ένας μοιραίος Γολ­γοθάς, που πρέπει ν’ ανεβεί. (Ν. Λαπαθιώτης, Κάπου περνούσε μια φωνή), ή Κάθε άνθρωπος άξιος να λέγεται γιος του ανθρώπου σηκώνει το σταυρό του κι ανεβαίνει το Γολγοθά του (Ν. Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο).

Εδώ πλάι στον Γολγοθά έχουμε την εικόνα του σταυρού, πολύ εύλογα. Βέβαια, η εικόνα του σταυρού υπάρχει τις περισσότερες φορές και μόνη της, στη στερεότυπη φράση «σηκώνει κι αυτός το σταυρό του», δηλ. περνάει τη δική του δοκιμασία, τα δικά του βάσανα. Ο Γολγοθάς πάντως συχνά οδηγεί στη Σταύρωση, όπως σε ένα ποίημα του Λαπαθιώτη (Ο ποιητής), απ’ το οποίο παραθέτω τα τελευταία δίστιχα:

… Κι αφού, σαν τα μικρά παιδάκια, παίξεις,
τόσον καιρό, με ρίμες και με λέξεις,

κι όλες σου τις ελπίδες αφανίσεις,
χαμένος, όλος, μες στις αναμνήσεις,

μόλις φανούν οι πρώτες μαύρες τύψεις,
κι έρθ’ η στιγμή να σκύψεις, να μη σκύψεις,

μα παίρνοντας, μαζί, το θησαυρό σου,
το Γολγοθά σου ανέβα, και σταυρώσου!…

Πιο αισιόδοξα, ο Τσαρούχης είχε πει ότι Το πείσμα μου να γίνω καλός ζωγράφος (πλήρης Γολγοθάς), με έκανε να αποφύγω τον άλλο Γολγοθά, αυτό που είναι το αληθινό θέατρο. Εδώ η λέξη σημαίνει τη σκληρή και μακρόχρονη δοκιμασία –αλλά με αίσιο τέλος.

Με τη μεταφορική σημασία, βέβαια, ο Γολγοθάς έχει και πληθυντικό· λέμε «οι Γολγοθάδες». Αν υπάρχει λόγιος πληθυντικός, δεν τον βρήκα.

Πότε χρησιμοποιήθηκε μεταφορικά ο Γολγοθάς με τη σημερινή μεταφορική σημασία, δεν ξέρω. Πάντως, σε πατριωτικά ποιήματα του 19ου αιώνα βρίσκονται αναφορές στον Γολγοθά του έθνους. Σε χρονογράφημά του το 1902, γραμμένο τον Αύγουστο, ο Κονδυλάκης θεωρεί ειρωνεία ότι η Αθήνα έχει οδό Πανδρόσου και δεν έχει οδό Γολγοθά και προτείνει να μετονομαστεί έτσι η οδός Λυκαβηττού ή η παράλληλή της. Σε άρθρο του 1901 καταγγέλλεται ο κανιβαλισμός του Τύπου που έσπευσε να ανεβάσει «εις τον Γολγοθάν» τους επώνυμους εμπλεκόμενους σε έναν πολύκροτο φόνο.

Ο ελληνικός κινηματογράφος χρησιμοποίησε τον Γολγοθά σε τίτλους του καταρχάς κυριολεκτικά, αφού μια από τις πρώτες ελληνικές ταινίες ήταν Ο ανήφορος του Γολγοθά, το 1917, αλλά και μεταφορικά, σε ταινίες όπως Ο Γολγοθάς μιας ορφανής (1954) και Ο Γολγοθάς μιας αθώας (1961). Η αθώα ήταν η Γκέλη Μαυροπούλου, και εδώ μπορείτε να δείτε το πρώτο μέρος (και μετά τα υπόλοιπα):

Δεν έχω δει την ταινία και αγνοώ αν έχει, παρά τον τίτλο, χάπι εντ.

Το θέμα του Γολγοθά χρησιμοποιήθηκε πρόσφατα και σε παραστάσεις του Θεάτρου Σκιών Κεντρικής Μακεδονίας, αν κρίνω από τις δηλώσεις του Παν. Ψωμιάδη: «Εγώ περνάω το δικό μου Γολγοθά. Ο Χριστός σταυρώθηκε και αναστήθηκε. Να είστε βέβαιος και εγώ θα αναστηθώ».

Ακόμα και τώρα που ετοιμάζω αυτό το άρθρο, η κυριακάτικη Καθημερινή βλέπει «Γολγοθά 40 ημερών» για την κυβέρνηση.

Βέβαια, το ελληνοπρεπές αντίστοιχο του Γολγοθά είναι η Οδύσσεια, που ίσως δίνει κάπως μεγαλύτερη έμφαση στις περιπέτειες και τις περιπλανήσεις παρά στα βάσανα· πάντως υπάρχει και εδώ η μακρά διάρκεια και η ταλαιπωρία. Η διαφορά είναι το σίγουρο αίσιο τέλος της Οδύσσειας. Ίσως γι’ αυτό, ίσως επειδή το έκρινε ελληνοπρεπέστερο, ο Χέρμαν βαν Ρόμπεϊ, που πρόσφατα μας επισκέφτηκε, ανέφερε ότι η έξοδος της Ελλάδας από την κρίση «θα είναι Οδύσσεια».

Όμως, όποιοι έχουν διαβάσει την Οδύσσεια ξέρουν ότι στο τέλος ο νοικοκύρης του σπιτιού παίρνει στα χέρια του την κατάσταση και εξολοθρεύει τα παράσιτα και τα αρπαχτικά. Έτσι μάλιστα.