Χτες έριξε καρεκλοπόδαρα

Χτες έριξε βροχή, έριξε μπόρα, έριξε καρεκλοπόδαρα. Απ’ ό,τι λένε, και σήμερα θα βρέξει, αλλά εμείς εδώ δεν μετεωρολογούμε· λεξιλογούμε, οπότε δεν θα ασχοληθώ με προβλέψεις και με καιρικά φαινόμενα, ακραία ή μη· θα συζητήσουμε σήμερα για τα γλωσσικά, ή μάλλον, για να το προσδιορίσω ακριβέστερα, για τα φρασεολογικά της ραγδαίας βροχής, της δυνατής μπόρας.

Όπως είπα στον τίτλο, «χτες έριξε καρεκλοπόδαρα». «Ρίχνει καρεκλοπόδαρα» είναι η πιο συνηθισμένη έκφραση της γλώσσας μας για τη ραγδαία βροχή. Καμιά φορά, το συντομεύουμε σε «ρίχνει καρέκλες», παραλλαγή που νόμιζα ότι είναι πατέντα της οικογένειάς μου, αλλά βλέπω ότι (φυσικά!) είναι αρκετά διαδεδομένη. Η άλλη πολύ διαδεδομένη έκφραση που έχουμε για τη δυνατή βροχή, είναι ότι «βρέχει με το τουλούμι». Το τουλούμι (από το τουρκ. tulum) είναι το ασκί, κυρίως από κατσικίσιο δέρμα.

Γιατί λέμε ότι ρίχνει καρεκλοπόδαρα όταν βρέχει πολύ; Κατά πάσα πιθανότητα, θέλουμε να πούμε ότι είναι τόσο μεγάλη η ένταση της βροχής, που είναι σαν να μην πέφτουν μεμονωμένες σταγόνες αλλά συνεχή υδάτινα ραβδιά -μακριά και σχετικά παχιά, σαν τα πόδια της καρέκλας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η πρωτοτυπία της εικόνας βοήθησε στη διαιώνιση της έκφρασης. Υπάρχει άλλωστε και μια παραλλαγή, «βρέχει καλαπόδια» που δίνει περίπου την ίδια εικόνα, μια και τα καλαπόδια είναι κι αυτά ραβδόμορφα. Άλλωστε, παρόμοια εικόνα έχουν κι οι Γάλλοι, που λένε «il tombe des hallebardes», παναπεί «ρίχνει λόγχες» -όχι ακριβώς λόγχες, hallebarde είναι ο μεσαιωνικός λογχοπέλεκυς, η αλαβάρδα, αλλά ας μην επεκταθούμε εκεί, πάντως έχουμε πάλι ένα μακρύ και συμπαγές αντικείμενο. Και στα ολλανδικά λένε het regnet pijpenstelen, παναπεί ρίχνει λαβές από πίπες, πάλι ένα μακρύ πράγμα.  Και μια άλλη γαλλική έκφραση είναι il tombe des cordes, ρίχνει σκοινιά, που δίνει πάλι την έννοια της συνεχούς νερένιας στήλης που πέφτει από τον ουρανό.

Υπάρχει και στη γλώσσα μας μια παρόμοια έκφραση, έστω και σε διαλέκτους. Στη Μυτιλήνη και στη Χίο λένε «βρέχει σιτζίμι», όπου σιτζίμι είναι το λεπτό γερό σκοινί, λέξη τουρκική· άλλωστε και στα τούρκικα υπάρχει απαράλλαχτη έκφραση, sicim gibi yağmur. Κατ’ επέκταση, «σιτζίμι» λέγεται η μπόρα, π.χ. Με το σιτζίμι βγήκες όξω, λωλός είσαι; Ίσως το λένε και στην Κρήτη, διότι στον Κρητικό του Πρεβελάκη βρίσκω: Ο ουρανός έριχνε τώρα σιτζίμι το νερό.

Η άλλη έκφραση που ανέφερα παραπάνω, «βρέχει με το τουλούμι», εξηγείται πανεύκολα: εδώ η έμφαση δίνεται στη μεγάλη ποσότητα του νερού που πέφτει, σαν να το ρίχνει κάποιος με το ασκί. Υπάρχουν κάμποσες τοπικές ή λιγότερο συνηθισμένες παραλλαγές που βασίζονται στην ίδια εικόνα: βρέχει/ρίχνει με το ασκί, βρέχει με το δερμάτι [είδος ασκιού], ρίχνει τουλούμια και μπαρδάκια [σταμνιά], ρίχνει με την τρόμπα (την αντλία). Η εικόνα αυτή, του δοχείου, υπάρχει σε κάμποσες άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες, πράγμα διόλου παράδοξο, άνθρωποι είναι και οι ξένοι. Στα γερμανικά, μεταξύ άλλων, λένε es regnet wie aus Eimern (δηλ. βρέχει (σαν από) κουβάδες), στα γαλλικά il pleut à seaux (πάλι κουβάδες), στα ιταλικά piove a catinelle (λεκάνες), στα ισπανικά està lloviendo a cántaros (σταμνιά). Παρόμοια εικόνα και στα βουλγάρικα, όπου λένε вали като из ведро (κουβάς, ίδια έκφραση και στα ρώσικα) και αυτό το βέντρο είναι ίδια λέξη με τη δική μας βεδούρα ή βεδούρι, ξύλινο κυλινδρικό δοχείο που έχουν οι τσοπάνηδες, περίπου συνώνυμο της καρδάρας. Και στα αγγλικά λένε it’s raining buckets, ρίχνει κουβάδες, αν και δεν είναι αυτή η γνωστότερη αγγλική έκφραση για τη ραγδαία βροχή. Ελληνική έκφραση «ρίχνει κουβάδες» δεν ξέρω να έχουμε και δεν βρήκα τίποτα γκουγκλίζοντας.

Βέβαια, η γνωστότερη (τουλάχιστον εδώ σ’ εμάς) αγγλική έκφραση για τη δυνατή βροχή είναι άλλη, είναι η it’s raining cats and dogs, ρίχνει γάτες και σκύλους, ή γατόσκυλα που λένε πολλοί. Η προέλευση της αγγλικής φράσης έχει προβληματίσει πολύ τους Αγγλοσάξονες συναδέλφους και δεν έχουν καταλήξει σε οριστική εξήγηση. Σύνοψη των θεωριών μπορείτε να βρείτε στον υπέροχο ιστότοπο του Michael Quinion. Η συνηθέστερη εξήγηση είναι ότι τα παλιά χρόνια με τις αχυροσκεπές, οι μπόρες παρασέρναν οτιδήποτε βρισκόταν πάνω στη σκεπή, μεταξύ των οποίων σκύλους και γάτες. Ο Κουίνιον βρίσκει πειστικότερη τη συμβολική εξήγηση, όπου οι γάτες συμβολίζουν τη βροχή και τα σκυλιά τον άνεμο. Υπάρχουν κι άλλες θεωρίες: μια φίλη που ζει στην Αγγλία είχε ακούσει ότι το cats and dogs είναι οξφορδιανή παραφθορά του ελληνικού «καταρρακτωδώς», που το βρίσκω απίθανο. Πάντως, υπάρχουν κι άλλες παρόμοιες περίεργες εκφράσεις, σε διάφορες γλώσσες, όπου βρέχει ζώα ή και ανθρώπους. Έτσι, στα γαλλικά λένε il pleut des grenouilles, ρίχνει βατράχια, μια έκφραση που υπάρχει και στα ελληνικά, αν και δεν ακούγεται πολύ. Πιο περίεργη είναι η γερμανική έκφραση es regnet Schusterjungen, που καταλέξη σημαίνει «ρίχνει παραγιούς τσαγκάρηδων» -και περιέργως ολόιδια έκφραση υπάρχει και στα δανέζικα.

Αναφέραμε πιο πάνω το «βρέχει καταρρακτωδώς», που είναι μια λόγια φράση για όποιον δεν θέλει να λερώσει τα χέρια του με τουλούμια και καρεκλοπόδαρα. Λόγιο κλισέ είναι και το «άνοιξαν οι καταρράκτες του ουρανού», που είναι επιβίωση του βιβλικού «οι καταρράκται του ουρανού ηνεώχθησαν» από τη Γένεση της Παλαιάς Διαθήκης, εκεί που μιλάει για τον κατακλυσμό του Νώε. Και λέμε βέβαια ότι «έκανε κατακλυσμό» ή μιλάμε για «κατακλυσμιαία βροχή», όπως λέμε και το λίγο λαϊκότερο «άνοιξαν οι ουρανοί». Θα υπάρχουν και άλλες εκφράσεις, αλλά τώρα μου διαφεύγουν.

Πάντως, και ευτυχώς, νομίζω ότι η χτεσινή νεροποντή δεν προκάλεσε πολλές ζημιές, μόνο κάμποσα υπόγεια πλημμύρισε και τους οδηγούς ταλαιπώρησε. Ιστορική θα μείνει η νεροποντή του 1994 που την απαθανάτισε ο Ρασούλης, φροντίζοντας μάλιστα να τονίσει το παράδοξο, ότι ανάμεσα στους πνιγμένους εκείνης της φοβερής βραδιάς ήταν κι ένας εφοπλιστής. Κατ΄ εξαίρεση βέβαια: οι πλημμύρες, όπως και οι περισσότερες φυσικές καταστροφές, τις φτωχογειτονιές χτυπάνε συνήθως και τους φουκαράδες. Πιο παλιά, φονική ήταν η πλημμύρα του 1977 (ή αρχές 78;) που έπνιξε τις δυτικές συνοικίες -είχα μια περιπέτεια σχετική με την πλημμύρα εκείνο το βράδυ, αλλά δεν είναι δημοσιεύσιμη. Την αθανασία έχει κερδίσει και μια πλημμύρα του 1933 ή 1934, αφού την έκανε τραγούδι ο Μάρκος Βαμβακάρης:

Δεν πρόλαβα να ψάξω τις παλιές εφημερίδες και να ταυτοποιήσω την πλημμύρα που έπνιξε Καμίνια και Αγιασωτήρα, Περιστέρι και Μοσχάτο, αν και αμυδρά θυμάμαι κάτι να έχω διαβάσει για το θέμα. Όποιος ξέρει, συμπληρώνει -αλλά με τον Μάρκο κλείνει ταιριαστά το άρθρο μας το σημερινό.