Μπράβο του βάρβαρου!

Το σημερινό σημείωμα είναι κατά κάποιο τρόπο συνέχεια του προχτεσινού μας άρθρου. Προχτές είχαμε εξετάσει την ιστορία του ρητού «Πας μη Έλλην βάρβαρος» και μαζί την ιστορία της λέξης «βάρβαρος». Σε σχόλιο που έγινε στο προχτεσινό άρθρο αναφέρθηκε και το κυπριακό ρήμα «βαρβατσιάζω», το οποίο όμως κατά πάσα πιθανότητα δεν προέρχεται από τη λ. βάρβαρος, αλλ΄από τη λέξη βαρβάτος και, κάνοντας ένα ετυμολογικό λογοπαίγνιο είπα ότι «ο βάρβαρος δεν είναι βαρβάτος», εννοώντας ότι οι δυο λέξεις δεν έχουν την ίδια ρίζα, παρά την ομοιότητά τους.

Ο βαρβάτος είναι μεσαιωνικό δάνειο από το λατινικό barbatus «γενειοφόρος» (όπου η τριχοφυία θεωρείται ένδειξη κανονικής λειτουργίας των γεννητικών αδένων) και ανήκει στη μεγάλη οικογένεια δανείων λέξεων που ξεκινάνε από το λατινικό barba, τα γένια: μπάρμπας, μπαρμπέρης, μπαρμπούνι. Αλλά αυτά τα έχουμε γράψει σε περσινό άρθρο, οπότε δεν θα τα επαναλάβω εδώ.

Υπάρχει όμως μια άλλη λέξη, ή μάλλον δύο, που κατά πάσα πιθανότητα ανάγονται στη λέξη «βάρβαρος» αν και όχι απευθείας αλλά ως αντιδάνεια. Σε αυτές τις λέξεις θα αφιερωθεί το σημερινό μας σημείωμα.

Η λέξη ‘βάρβαρος’ λοιπόν, πέρασε στα λατινικά ως barbarus, με τη σημασία των μη Ελλήνων και μη Ρωμαίων, λέξη που στη συνέχεια πέρασε σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες. Κατά πάσα πιθανότητα, από το λατινικό barbarus προέρχεται και μια λέξη διεθνής, που έχει επιστρέψει και στα ελληνικά σαν επιφώνημα –και όχι μόνο. Χάνω την ευκαιρία για το κουίζ γιατί είχα την απρονοησία να τη βάλω στον τίτλο του άρθρου. Πρόκειται φυσικά για τη λέξη ‘μπράβο’. Η λέξη είναι δάνειο από το ιταλ. bravo, που σημαίνει «γενναίος, περήφανος, καλός». Πώς έφτασαν σε τέτοια μεγαλεία οι βάρβαροι;

Σύμφωνα με τις περισσότερες πηγές, το barbarus, πέρα από την κυριολεξία, χρησιμοποιόταν και για τα ζώα (άλογα, ταύρους) που δεν έχουν εξημερωθεί, για τα περήφανα και άγρια ζώα ή τα άγρια φυτά ή τα ακαλλιέργητα εδάφη. Ξεχώρισε δηλαδή η έννοια του αδάμαστου, του μη τιθασευμένου, και από εκεί εξελίχτηκε στη σημασία του άγριου και μετά του περήφανου. Δεν είναι τυχαίο ότι το προβηγκιανό brau, που μαρτυρείται από τον 12ο αιώνα, σημαίνει και «άγριος» και «ταύρος». Η σημασιολογική εξέλιξη είναι απολύτως φυσική –η φωνητική βάζει κάπως περισσότερα προβλήματα διότι προϋποθέτει κάμποσους αμάρτυρους τύπους (barbarus > *barbru > *babru > *brabu) αλλά δεν είναι απίθανη κι έτσι τα περισσότερα σημερινά ετυμολογικά λεξικά έχουν δεχτεί, ορισμένα με επιφυλάξεις, την εκδοχή αυτή.

Αφού χάθηκε η ετυμολογική διαφάνεια της λέξης, ήταν εύκολο να ξεχαστούν οι αρνητικές σημασίες και να μείνουν μόνο οι θετικές –κι έτσι από τον άγριο και τον περήφανο φτάσαμε στον γενναίο και τον καλό, σημασίες που τις έχει τόσο το ιταλ. bravo όσο και το γαλλ. brave. Και το ιταλικό επίθετο έγινε και επιφώνημα (bravo!) με το οποίο επευφημούμε κάποιον, έφτασε και στα ελληνικά ως μπράβο και καθιερώθηκε και ρίζωσε.

Βέβαια, αν έχετε πάει τον τελευταίο καιρό σε παράσταση όπερας, ιδίως ιταλικής, θα έχετε προσέξει μερικούς εξυπνάκηδες που θέλουν να κάνουν φιγούρα ότι και καλά ξέρουν ιταλικά, κι έτσι στο τέλος της κάθε άριας δεν επευφημούν τους σολίστες μόνο φωνάζοντας μπράβο! παρά και αναφωνώντας μπράβα! (αν πρόκειται για τραγουδίστρια) λες και ζητάνε μουστάρδα ή μπράβι! (αν τραγουδούν πολλοί) λες και βλέπουν τίποτα φουσκωτούς. Από την πολλή τους τη φούρια, βλέπετε, να δείξουν ότι μόνο αυτοί ξέρουν να κλίνουν τα ιταλικά επίθετα λησμονούν ότι στο Ελλάντα τα επιφωνήματα είναι άκλιτα.

Ακουμπήσαμε έτσι και την άλλη λέξη της ίδιας οικογένειας, τον μπράβο. Μπράβος είναι ο σωματοφύλακας κάποιου ισχυρού, αλλά η λέξη χρησιμοποιείται σαφώς μειωτικά -δεν λέγεται, ας πούμε, για τους σωματοφύλακες που συνοδεύουν τον πρωθυπουργό αλλά για τους φουσκωτούς που βρίσκονται πλάι σε επιχειρηματίες με ύποπτες δραστηριότητες.

Η λέξη υπάρχει στα ελληνικά από τα μεσαιωνικά χρόνια, ως δάνειο από τα ιταλικά, και μάλιστα αρχικά είχε τόσο θετικές όσο και αρνητικές σημασίες, αφού μπράβος, ως επίθετο, ήταν ο γενναίος και ανδρείος, ενώ ως ουσιαστικό ήταν ο ακόλουθος, ο σωματοφύλακας του άρχοντα, ο ψευτογενναίος και παλικαράς. Στο μεσαιωνικό λεξικό του Κριαρά καταγράφεται τόσο το (θετικό) ουσιαστικό «μπραβοσύνη» με τη σημασία «ανδρεία» (Τη μπραβοσύνη έχασα, διατί ηύραν με τα γέρα), όσο και το (αρνητικό) ρήμα «μπραβάρω» με τη σημασία «καυχησιολογώ, περιαυτολογώ, κάνω τον καμπόσο» (Ετούτος διακονίζεται και πάλι μου μπραβάρει! στον Κατζούρμπο).

Σιγά-σιγά έμεινε μόνο το ουσιαστικό και μόνο με την αρνητική σημασία. Οπότε ακόμα κι αν πούμε μπράβο του βάρβαρου, στον μπράβο δεν θα πούμε μπράβο!