Βρετός Βενιζέλος

Όχι, δεν σχολιάζω τον ανασχηματισμό -άλλωστε ο κ. Ευ. Βενιζέλος ήταν από τους αμετακίνητους. Συζητήσαμε όμως τις προάλλες, σε κάποιο παλιό νήμα που απρόσμενα αναστήθηκε (δείτε τα σχόλια από 104 και πέρα), για κάποια ασυνήθιστα βαφτιστικά ονόματα, που στη συνέχεια έγιναν και επώνυμα, και που είχαν ξορκιστικό χαρακτήρα, όπως τα Βρετός, Αγοραστός, Πουλημένος. Υποσχέθηκα να γράψω κάτι για τα ονόματα γενικώς, αλλά χτες στο αεροπλάνο πήρα μαζί μου ένα βιβλίο που δεν το είχα διαβάσει και εκεί βρήκα μια αναφορά στο θέμα μας, οπότε μου φάνηκε ταιριαστό να κάνω ξεχωριστό άρθρο.

Το βιβλίο είναι το «Νεοελληνικά επώνυμα με ιατρική προέλευση» του λόγιου γιατρού Γεράσιμου Ρηγάτου, ο οποίος συνεχίζει την παλιά παράδοση των ιατροφιλοσόφων: έχει γράψει, πέρα από λογοτεχνικά έργα, πάρα πολλά βιβλία λαογραφικά και γλωσσικά, πάντα από ιατρική σκοπιά’ δείγμα από το τεράστιο έργο του μπορείτε να πάρετε στον ιστότοπό του. Το συγκεκριμένο βιβλίο εξετάζει όλα τα νεοελληνικά επώνυμα που έχουν έστω και μακρινή σχέση με την ιατρική, δηλαδή όχι μόνο τα δηλωτικά ιατρικού  επαγγέλματος (Γιατράκης, Δετοράκης, Βατσινάς, Φλεμοτόμος κτλ.) που δεν είναι και πολλά, αλλά και τα πολύ περισσότερα επώνυμα που δηλώνουν σωματικά γνωρίσματα (Μαυροφρύδης, Μυταράς, Αυτιάς, Μουστακλής, Κοντός κτλ.) ή παθήσεις. Κοντά σ’ αυτά, και τα ονόματα που μας ενδιαφέρουν.

Αντιγράφω: Μητέρα της οποίας, από κακή τύχη, πέθαιναν τα παιδιά σε βρεφική ηλικία, έπρεπε να αλλάξει την τύχη του παιδιού της «πουλώντας» το σε άλλη μάνα. Βεβαίως και η πώληση και η αγορά και το τίμημα ήταν εικονικά, για να «ξεγελάσουν το χάρο». Η αγοράστρια, λίγο μετά την «αγορά» εμπιστευόταν το παιδί στη φυσική του μάνα, τάχα για να το αναστήσει, αφού μετά την πώληση το παιδί δεν της ανήκε. … Ο Σωτηριάδης περιγράφει το έθιμο όπως τηρείται στην Πάφο της Κύπρου. Η συμβολική αγοραπωλησία γίνεται για προσυμφωνημένο ευτελές ποσό. Λίγο μετά την «αγοραπωλησία» η «αγοράστρια» επιστρέφει το παιδί στη μητέρα του:

— Θέλεις να μου βυζάννεις το μωρό μου και να το τατέβκεις;
— Μάλιστα, θέλω απαντάει η μητέρα.
— Και πόσα θέλεις; ξαναρωτάει η αγοράστρια.
— Πέντε ριάλια το μήνα! απαντάει πάλι η μητέρα.
Τότε η μητέρα παραλαμβάνει το παιδί της, η δε αγοράστρια την πληρώνει για το θήλασμα του μωρού με το συμβολικό τούτο ποσό μέχρι τον απογαλακτισμό του. Έτσι μ’ αυτόν τον τρόπο πιστεύουν πως το παιδί τούτο θα γλιτώσει το θάνατο.

Και συνεχίζει ο Ρηγάτος: Το παιδί που θεωρείται ότι σώθηκε μ’ αυτό τον τρόπο παίρνει το παρωνύμιο πουλημένος, πούλος ή αγοραστός, επειδή «πουλήθηκε» και βρετός επειδή «βρέθηκε». Από τα παρωνύμια αυτά [που παλιότερα δίνονταν και σαν βαφτιστικά ονόματα, λέω εγώ] βγήκαν και τα σχετικά επώνυμα. Που σημαίνει, συν τοις άλλοις, ότι τα παιδιά αυτά όχι μόνο επέζησαν αλλά και μεγάλωσαν και δημιούργησαν απογόνους.

Τι σχέση έχει όμως ο Βενιζέλος με αυτή την ιστορία; Ο Ρηγάτος μας δίνει την εξής γουστόζικη ιστορία, παρμένη από την «Πολιτική ιστορία της Ελλάδος» (τόμ. Β’, σελ. 286) του Σπύρου Μαρκεζίνη: Η μητέρα του Ελευθ. Βενιζέλου, η Δέσποινα, έχοντας χάσει τρία παιδιά πριν απ’ αυτόν, έβγαλε το τέταρτο παιδί της στο δρόμο, έξω από το σπίτι. Προσυνεννοημένοι φίλοι «βρήκαν» το βρέφος και το έφεραν στους γονείς, που το «αγόρασαν» και το «υιοθέτησαν», αποτρέποντας έτσι έναν ακόμα θάνατο. Το βρέφος αυτό μεγάλωσε και έγινε ο Ελευθέριος Βενιζέλος.

Θεωρητικά λοιπόν, θα μπορούσε ο πατέρας Βενιζέλος να δώσει το παρατσούκλι -ή και το όνομα- Βρετός στον τελετουργικά υιοθετημένο γιο του. Δεν το έκανε. Το αστείο είναι ότι ο ίδιος ο Λευτέρης Βενιζέλος έγινε αντικείμενο λατρείας, σε σημείο που πάρα πολλοί έδωσαν στα αγόρια τους το βαφτιστικό πια όνομα Βενιζέλος (το αναφέρει κι ο Ρηγάτος, αλλά είναι και κοινή γνώση). Δεν ξέρω αν υπάρχει άλλη περίπτωση Νεοέλληνα που να κατάφερε να δει το επώνυμο του να γίνεται βαφτιστικό. Όμως αυτό είναι θέμα για άλλο άρθρο, κι εκεί θα δούμε και τον Λαοκράτη με τη Λαοκρατία, τον Μαρενγκλέν ή τον Κένεντι (όπως ο τουρκοσουηδός ποδοσφαιριστής Κένεντι Μπακιρτζίογλου που έπαιξε παλιά στον Ηρακλή).

Κλείνω με Βενιζέλους. Κάποτε φυλλομετρούσα μια αντιβενιζελική εφημερίδα της εποχής του 30, και πρόσεξα έναν τίτλο: Ένοχος βιασμού ο Βενιζέλος (ή κάτι τέτοιο). Όχι ο Λευτέρης, αλλά κάποιο βοσκόπουλο στον Ψηλορείτη που είχε το μικρό όνομα Βενιζέλος. Δεν ήταν πρωτοσέλιδος τίτλος, ένα ειδησάκι της τελευταίας σελίδας ήταν, αλλά ο αντιβενιζελικός συντάκτης ύλης δεν μπόρεσε να αντισταθεί στον πειρασμό ενός εύκολου πειράγματος. Πριν από μερικά χρόνια, στα τέλη του 2007 που γινόταν στο Πασόκ η φασαρία με την εκλογή αρχηγού, μερικές μέρες πριν από την ψηφοφορία σε ένα κυριακάτικο ματς ποδοσφαίρου, ο αμυντικός του Εργοτέλη Βενιζέλος Ανυφαντάκης έκανε ένα σκληρό φάουλ, είδε κόκκινη κάρτα και η ομάδα του έχασε 3-0 (νομίζω με τον Παναθηναϊκό έπαιζαν). Τότε δεν είχα μπλογκ, αλλά σκέφτηκα ότι θα είχε γούστο κάποιος εσωκομματικός αντίπαλος (αν θυμάστε, είχαν γίνει κάτι κόλπα με τη Βικιπαίδεια) να γράψει «Αποβλήθηκε ο Βενιζέλος» ή «Μας χαντάκωσε ο Βενιζέλος». Αλλά δεν το σκέφτηκε κανείς -και εν πάση περιπτώσει, τώρα μας χαντακώνουν συνεταιρικά.