Τα πεζοτράγουδα του μυστηριώδους Montfonon

Το σημερινό άρθρο είναι αφιερωμένο στη μνήμη του αγαπημένου μου ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, που τις προάλλες, την Πέμπτη που μας πέρασε, είχαμε την επέτειο της αυτοκτονίας του, το 1944. Άλλωστε, παράδοση του ιστολογίου είναι να δημοσιεύει ένα λαπαθιωτικό άρθρο στην επέτειο του θανάτου του ποιητή κι άλλο ένα στην επέτειο της γέννησής του.

Στο αφιερωματικό τεύχος της Νέας Εστίας το 1964, με την ευκαιρία των 20 χρόνων από τον θάνατο του Λαπαθιώτη, ο Κλέων Παράσχος δημοσιεύει το άρθρο «Μνήμη Λαπαθιώτη», όπου, ανάμεσα σε άλλα, αναφέρει: «Υπήρχε στον Λαπαθιώτη ένας διλετάντης, ένας ερασιτέχνης κι ένας όχι ακριβώς ίσως farceur, αλλ’ ένας χαριτωμένος χωρατατζής. Κάποτε, στην εφημερίδα Έθνος δημοσίευε μεταφράσεις ξένων διηγημάτων. Ο συγγραφέας ενός από τα διηγήματα αυτά ήταν ο… πασίγνωστος Baron Letruc de Monfaunom, δηλαδή ο «Βαρόνος Τοκόλπο του Ψευδονόματός μου». Το διήγημα ήταν του Λαπαθιώτη και είχε επινοήσει ένα συγγραφέα, βαρόνο κιόλας, για να το περάσει για ξένο. Το ίδιο είχε κάνει, μια-δυο φορές, για θεατρικά του έργα, και ο Ξενόπουλος«.

Δεν είναι και τόσο σπάνιο αυτό το είδος φιλολογικής φάρσας, να επινοεί κάποιος έναν ανύπαρκτο ξένο δημιουργό και να του χαρίζει την πατρότητα των δικών του έργων, κι ο ίδιος να εμφανίζεται απλός μεταφραστής τους. Στην Ελλάδα, πρώτος το έκανε ο Θεόδωρος Λασκαρίδης, που το 1920 «μετέφρασε» τα αντιπολεμικά διηγήματα του «διάσημου Βούλγαρου Π. Σλαβέικοφ», και λίγο αργότερα αποκάλυψε πως ήταν δικά του. Μεταπολεμικά, ο Τάσος Παππάς έκανε το ίδιο τέχνασμα, πολύ πιο διάσημο, με τα Τραγούδια του Παθανάρες -του ανύπαρκτου Παθανάρες. (Περισσότερα και για τους δύο, σε παλιό μας άρθρο -και ειδικά για τον Λασκαρίδη δείτε και το Φονικό μοιραίο βόλι, βιβλίο σε δική μου επιμέλεια). Αλλά ως τώρα, ενώ πού και πού γίνεται λόγος για το περιστατικό με τον ψεύτικο βαρόνο του Λαπαθιώτη, κανείς δεν έχει δώσει περισσότερα στοιχεία για το θέμα.

Ο Κλέων Παράσχος, γράφοντας σαράντα χρόνια αργότερα από το γεγονός, θυμάται λάθος τις λεπτομέρειες. Ο ανύπαρκτος συγγραφέας που έπλασε ο Λαπαθιώτης δεν είχε βέβαια το εξωφρενικό όνομα Baron Letruc de Monfaunom, που το λογοπαίγνιό του κάνει μπαμ από τρία μίλια μακριά (ιδίως στη γαλλόφωνη αθηναϊκή διανόηση του μεσοπόλεμου), αλλά το πεζότερο και σεμνότερο Montfonon, χωρίς τίτλο ευγενείας. Ούτε έγραψε διήγημα ο Λαπαθιώτης, αλλά πεζοτράγουδο, ή μάλλον σειρά ολόκληρη από πεζοτράγουδα, που μάλιστα τους έδωσε και τίτλο, «Απλοί σκοποί», και τους δημοσίευσε στο Έθνος το 1923-24.

Εδώ και μερικά χρόνια, αποδελτιώνοντας την εφημερίδα Έθνος για το έργο του Λαπαθιώτη, βρήκα τις συγκεκριμένες δημοσιεύσεις, και εντόπισα την πλαστότητα του Montfonon. Ανεξάρτητα από μένα, την ίδια ανακάλυψη την έκανε και ο φίλος Τραϊανός Μάνος, από τους δεινούς νεότερους ερευνητές, και έχει δώσει σχετικό άρθρο σε φιλολογικό περιοδικό, που δεν έχει ακόμα δημοσιευτεί.

Ο Λαπαθιώτης συνεργάστηκε με το Έθνος για 9-10 μήνες τα χρόνια 1923-24. Κατά σύμπτωση –αν και από μια άποψη σύμπτωση δεν είναι– η συνεργασία του ξεκινάει με αφορμή τον Πιέρ Λοτί και ουσιαστικά τελειώνει με τον Κ.Π.Καβάφη.

Συγκεκριμένα, μετά τον θάνατο του Πιέρ Λοτί, που τότε ήταν πασίγνωστος συγγραφέας και που είχε αρθρογραφήσει ενεργά υπέρ της Τουρκίας στη νωπή ακόμα μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή, ο Λαπαθιώτης έστειλε στο Έθνος επιστολή με την οποία διαχωρίζει τον μέγιστο συγγραφέα από τον άνθρωπο που είχε προσωπικές συμπάθειες, και επικρίνει τις εφημερίδες («της βασιλοδουλείας») που δεν έκαναν αυτή τη διάκριση. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τον καβγά του με την Καθημερινή και ενδεχομένως την έναρξη της συνεργασίας του με το Έθνος, αφού την ίδια μέρα που δημοσιεύει σε αυτή την εφημερίδα μια «Οφειλόμενη απάντηση στην Καθημερινή» (24.6.1923), σε διπλανή στήλη υπάρχει η πρώτη φιλολογική του συνεργασία, που είναι ακριβώς τέσσερα πεζά ποιήματα που δημοσιεύονται κάτω από τον γενικό τίτλο «Απ’ τους «Απλούς σκοπούς» του Montfonon». Τέσσερις μέρες αργότερα δημοσιεύει πεζά ποιήματα του Ζυλ Ρενάρ, μετά πάλι Montfonon, μετά δυο «μίμους» του Schwob (τον ένα τον είχα παρουσιάσει παλιότερα).

Η συνεργασία θα συνεχιστεί πυκνή –έως και 10 συνεργασίες το μήνα– όλο το υπόλοιπο 1923, άλλοτε με μεταφράσεις ξένων πεζών ποιημάτων και άλλοτε με πεζά ποιήματα δήθεν του Montfonon. Στις αρχές του 1924 ο ρυθμός θα αραιώσει κάπως. Και όταν στις 8 Απριλίου 1924 ο Δ. Ταγκόπουλος δημοσιεύει το γνωστό του χρονογράφημα «Καβαφισμός» με τσουχτερή επίθεση κατά του Καβάφη και των καβαφιστών, ο Λαπαθιώτης θα απαντήσει εξίσου δηκτικά (ο καβγάς τους αξίζει χωριστό άρθρο) και από τότε δεν θα δημοσιεύσει άλλα πεζοτράγουδα στο Έθνος, μόνο δυο-τρία άσχετα άρθρα. Συνολικά ο Λαπαθιώτης δημοσίεψε πάνω από σαράντα πεζά ποιήματα που τα απέδωσε στον Montfonon.

Γιατί έπλασε ο Λαπαθιώτης τον ανύπαρκτο Γάλλο συγγραφέα; Για πλάκα, υποθέτω: ας πούμε, για να δει αν θα αντιλαμβάνονταν τη φάρσα οι γαλλοτραφείς αναγνώστες της φιλολογικής στήλης του Έθνους. Πάντως, δεν ήταν και τόσο επιμελής στο καμουφλάρισμά του -ή μάλλον αδιαφορούσε επιδεικτικά, αν σκεφτούμε ότι κάποια στιγμή δημοσίεψε, με το όνομα του Montfonon, κάποια πεζοτράγουδα που τα είχε πριν λίγους μήνες δημοσιεύσει, με το όνομά του, σε λογοτεχνικό περιοδικό -επαρχιακό πάντως. Βέβαια, οι αναγνώστες του δεν μπορούσαν να… γκουγκλίσουν τον Montfonon για να δουν ότι είναι ανύπαρκτος -και καθώς τα πεζά ποιήματα των (ανύπαρκτων) «Απλών σκοπών» εναλλάσσονταν με μεταφράσεις υπαρκτών και γνωστών ποιημάτων φαντάζομαι ότι οι αμύητοι δεν θα υποψιάστηκαν τίποτα.

Τελικά, τα περισσότερα από τα πεζά ποιήματα «του Montfonon» τα ξαναδημοσίευσε με το όνομά του ο Λαπαθιώτης, κάποτε με μικρές διαφορές, σε άλλα έντυπα, κυρίως στο «Μπουκέτο». Πολλά όμως δεν ξαναδημοσιεύτηκαν (ή λανθάνει η μεταγενέστερη δημοσίευση).

Εκτός λάθους, ο Montfonon «πέθανε» με τη λήξη της συνεργασίας του Λαπαθιώτη με το Έθνος (και μάλιστα, τα τελευταία πεζοτράγουδα που αποδίδονταν σ’ αυτόν δημοσιεύτηκαν δυο μήνες πριν από τη λήξη της συνεργασίας). Δεν έχω βρει άλλη μνεία του ονόματός του -ενώ η πομπώδης παραλλαγή Baron Letruc de Monfaunom, όπως τη θυμάται ο Κλ. Παράσχος, είτε οφείλεται σε παραδρομή του Παράσχου είτε ήταν ευτράπελος πλατειασμός της παρέας του Λαπαθιώτη.

Το πεζοτράγουδο ή πεζό ποίημα, υβριδική μορφή ανάμεσα στο πεζό και στο ποίημα, ήταν πολύ της μόδας από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα ίσαμε τον μεσοπόλεμο, και οι περισσότεροι μεγάλοι ποιητές της εποχής θήτευσαν στο ενδιάμεσο αυτό είδος, με πιο χαρακτηριστική περίπτωση τον Μποντλέρ. Περισσότερα για τα πεζά ποιήματα γενικώς και τα πεζοτράγουδα του Λαπαθιώτη ειδικώς μπορείτε να δείτε στη μελέτη της Κατερίνας Σχοινά. Ο Τάκης Σπετσιώτης έχει συγκεντρώσει 63 πεζά ποιήματα του Λαπαθιώτη στο μνημειώδες βιβλίο του Χαίρε Ναπολέων. Ο Λαπαθιώτης έγραφε ή έστω δημοσίευε πεζά ποιήματα από τη νεότητά του ως την παραμονή του θανάτου του -έχω συγκεντρώσει πάνω από 120 κομμάτια.

Τα δύο πρώτα πεζά ποιήματα στην πρωτότυπη δημοσίευση

Αλλά δεν κάνει να μιλάμε τόση ώρα για ένα είδος χωρίς να πάρουμε μιαν ιδέα περί τίνος πρόκειται. Παρουσιάζω λοιπόν εδώ τα τέσσερα πρώτα πεζά ποιήματα του ανύπαρκτου Montfonon. Τα τρία από αυτά αναδημοσιεύτηκαν αργότερα στο Μπουκέτο και από εκεί στον Σπετσιώτη, το δεύτερο είναι αθησαύριστο ως σήμερα.

ΑΦΙΕΡΩΣΗ

Σου φέρνω απόψε ρόδα, πλήθος ρόδα. Πόσο κοπίασα, Θε μου, να σ’ τα φέρω! Τα χέρια μου είν’ έτσι μικρά, και υπάρχουν τόσα ρόδα…
Είναι όλα λυπημένα, σαν και μένα!
Σού τα ’κοψα την ώρα που βασίλευε, σ’ ένα μεγάλο κήπο μυ­στικό –τον κήπο που δε γνώρισες ποτέ σου…
Είν’ ένας κήπος έτσι μακρινός, που δε μπορεί ο καθένας να τον εύρει· για να τον βρει, πρέπει να τον ζητήσει· και μήτε μου τον έδει­ξε κανένας: εγ’ όμως βρήκα το στρατί, και πήγα.
Πήγα μονάχα να σου κόψω ρόδα.
Και τώρα να, σ’ τα φέρνω, είναι δικά σου…
Κανείς, κανείς στον κόσμο, σε κανένα, δεν έφερε ποτέ του τόσα ρόδα…
Να τα, κράτησέ τα, πέταξέ τα…
Μονάχα ο κόπος να σ’ τα φέρω, Θε μου, –ο κόπος να σ’ τα βρω, και να σ’ τα φέρω!
Ίσως απ’ αυτόν και να πεθάνω…
Αν όμως κι απόψε δεν πεθάνω, αύριο θα σου φέρω πιο πολλά.

Δημοσιεύτηκε στο Έθνος την 24.6.1923, στη «Φιλολογική στήλη», το πρώτο από τέσσερα πεζοτράγουδα με τον υπέρτιτλο «Απ’ τους ‘Απλούς σκοπούς’ του Montfonon», και με υπογραφή «Αποδόσεις ΝΑΠΟΛ. ΛΑΠΑΘΙΩΤΗ». Είναι η πρώτη φιλολογική συνεργασία του Λαπαθιώτη στο Έθνος. Κατά σύμπτωση, την ίδια μέρα, σε άλλο σημείο της ίδιας (πρώτης) σελίδας δημοσιεύτηκε επιστολή του Λαπαθιώτη σχετικά με την αντιδικία του με την εφημ. Καθημερινή.

Επόμενες δημοσιεύσεις: Μπουκέτο 8.6.1924 (με μικρές διαφορές) και Σπετσιώτης, 305

 

Η ΚΑΤΑΙΓΙΔΑ

Η καταιγίδα κατεβαίνει απ’ το βουνό. Φορεί τα μαύρα και σταχτιά της πέπλα, και σε λιγάκι θ’ απλωθεί στον κάμπο.
Οι πρώτες αστραπές είναι κοντά μας.
Τώρα; πού θα πάμε, πού θα πάμε;
Οι πρώτες αστραπές είναι κοντά μας, και δεν υπάρχει μέρος να κρυφτούμε…
– Μήτε υπάρχει λόγος να κρυφτούμε! Θα τη δεχτούμε με το μέτωπο ψηλά.
Ας έρθει, κι ας κάμει όπως νομίσει. Μπορεί, στο τέλος, να μας λυπηθεί.
Κι αν όμως πάλι δεν μας λυπηθεί, κι έρθει και μας χτυπήσει κατακέφαλα, μπορεί και τότε πάλι, να χαθούμε, μέσα στην ομορφιά ενός κεραυνού!

 

ΕΝΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΠΡΙΝ ΝΑ ΓΕΝΝΗΘΕΙΣ

Ήταν ένα τραγούδι ξεχασμένο· το ’λεγαν, νομίζω, οι ραψωδοί.
Είναι καιρός που δεν το λένε πια.
Εκείνο το τραγούδι τ’ αγαπούσα, τ’ αγαπούσα πριν να σ’ αγαπήσω. Τώρα τ’ αγαπώ πιο μυστικά.
Θα μου πεις –γιατί πιο μυστικά;
Δεν ξέρω πάλι· κι όμως το πιστεύω, πως οι ραψωδοί θα σ’ αγαπούσαν, χρόνια και χρόνια, πριν να γεννηθείς…
Κι έκαμαν, γι’ αγάπη σου μονάχα, το γλυκά θλιμμένο αυτό τραγούδι, για να το λένε στις αυλές των μεγιστάνων, μόνο και μό­νο για να τρέχουν τα δάκρυά τους…
Κι οι μεγιστάνες ήταν λυπημένοι, γιατί δε μπορούσαν να σε ιδούν!
Έτσι σ’ αγαπούσαν οι αιώνες και σε λαχταρούσαν οι γενεές –και σε πρωταγαπησα κι εγώ…
Ήταν ένα τραγούδι ξεχασμένο· το ’λεγαν, νομίζω, οι ραψωδοί…

Επόμενες δημοσιεύσεις: Μπουκέτο 8.6.1924 (με μικρές διαφορές) και Σπετσιώτης, 309

ΕΥΤΥΧΙΕΣ

Υπάρχουν μέσ’ στα βάθη της ζωής μας, ένα σωρό ευτυχίες κλειδωμένες, ένα σωρό ευτυχίες σιωπηλές.
Κι αυτές, κανείς ποτέ του δεν τις ξέρει. Πώς μπορεί κανέ­νας να τις ξέρει; Κι όμως βαστάει πάντα μια υποψία…
Τα κλειδιά τους λες και ανακατώθηκαν, στη φασαρία της πρώτης δημι­ουργίας –κι ο ένας πήρε του άλλου τά κλειδιά.
Κι εμείς τις λέ­με πάντα μακρινές, ενώ είναι μέσα, μέσα στην ψυχή μας…
Κι αυτό, γιατί μας λείπουν τα κλειδιά. Τα κλειδιά τους τώρα τα ’χουν άλλοι…
Και πρέπει πρώτα εκείνοι να φανούν –αν τύχει δηλαδή και να φανούν– να ’ρθούν ν’ ανοίξουν και να μας τις δείξουν.
‘Έρχονται μέσ’ απ’ τ’ άγνωστο μια μέρα, και μας τις φανερώ­νουν ξαφνικά, –αιώνιες, ανέλπιστες, παρθένες…
Όμως, ποτέ δε δίνουν τα κλειδιά τους.
Κι ένα καλό πρωί, ξανακλειδώνουν, και φεύγουν πάλι, φεύγουν διά παντός…

Επόμενες δημοσιεύσεις: Μπουκέτο 15.6.1924, Σπετσιώτης 321.