Λεξιλογικά του καλοκαιριού

Σύμφωνα με έγκυρες πηγές, από χτες το βραδάκι στις 19.38 ώρα Ελλάδος έχουμε περάσει στην εποχή του χρόνου που λέγεται καλοκαίρι. Τόσα χρόνια τώρα που υπάρχει το ιστολόγιο είναι το έβδομο ηλιοστάσιο που περνάμε και ως τώρα δεν μου είχε κόψει να αφιερώσω άρθρο στα λεξιλογικά του καλοκαιριού, οπότε επανορθώνω σήμερα. Δεν φιλοδοξώ πάντως να καλύψω το θέμα, οπότε συμπληρώστε ελεύθερα. (Έχουμε βέβαια καθιερώσει τη συνήθεια να προτείνουμε βιβλία για το καλοκαίρι, στις αρχές Ιουλίου κάθε χρονιάς, κι αυτό θα γίνει και φέτος).

Το καλοκαίρι είναι λέξη μεσαιωνική και την ετυμολογία της την καταλαβαίνουμε αμέσως. Πράγματι, προέκυψε «εκ συναρπαγής» που λένε οι φιλόλογοι, δηλαδή από συγχώνευση σε μια λέξη της φράσης «καλός καιρός». Ήδη σε κάποιο ελληνολατινικό γλωσσάρι της ύστερης αρχαιότητας παραδίδεται ο τύπος «καλόκαιρος» με την επεξήγηση bonum tempus, ενώ σε κείμενο του 9ου αιώνα απαντά ο τύπος «καλοκαίριον» -από εκεί είναι εύκολο, καλοκαίριν, καλοκαίρι. Το πιάσαμε το υπονοούμενο, το καλοκαίρι κάνει καλό καιρό!

Η αρχαία λέξη έχει διατηρηθεί κι αυτή, θέρος. Είναι ήδη ομηρική (ουτ’ εν θέρει, ουδ’ εν οπώρη στην Οδύσσεια, όπου οπώρα το φθινόπωρο) και προέρχεται από ινδοευρωπαϊκή ρίζα που δηλώνει τη ζέστη και τη θερμότητα -από την οποία άλλωστε προέρχεται και η λέξη «θερμός». Θέρος όμως είναι και ο θερισμός: θέρος-τρύγος-πόλεμος λέει η παροιμία για τις τρεις μεγάλες αναστατώσεις της παλιάς εποχής. Άραγε να ονομάστηκε το καλοκαίρι από τον θερισμό, να σημαίνει «εποχή του θερισμού»; Όχι, το αντίστροφο συνέβη, η αρχική σημασία του ρήματος «θερίζω» ήταν «περνώ το καλοκαίρι» και μετά πήρε τη σημασία «δρέπω».

Το καλοκαίρι, πολύ λογικά, έχει σημαντική θέση στη φρασεολογία και την παροιμιολογία μας. Από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο χειμώνα, λέει μια παροιμία, για να έρθει η άλλη να τη διαψεύσει σαν κακιά γειτόνισσα: Μήτε ο Μάρτης καλοκαίρι, μήτε ο Αύγουστος χειμώνας. Βέβαια, ο Φλεβάρης κι αν φλεβίσει καλοκαίρι θα μυρίσει, αλλά «αν δεν λαλήσει τζίτζικας, δεν είναι καλοκαίρι». Διάβασα πάντως (πέρυσι να ήταν ή φέτος; ) ότι οι κάτοικοι ενός νησιού στις Μικρές Κυκλάδες, ίσως της Δονούσας, διαπίστωσαν (δεν ξέρω πώς) ότι δεν έχουν ή δεν θα έχουν τζιτζίκια φέτος το καλοκαίρι στο νησί, και ζήτησαν τη βοήθεια εθελοντών να τους στείλουν από αλλού.

Οι εποχές είναι τέσσερις, αλλά σε πολλές περιπτώσεις δύο ξεχωρίζουν, χειμώνας και καλοκαίρι -κι έτσι, για παράδειγμα, στο στρατό έχουμε θερινή και χειμερινή στολή, που βέβαια κάθε χρόνο κανονίζεται βάσει διαταγής πότε αρχίζουμε να τη φοράμε, κι επειδή ο καιρός δεν έχει διαβάσει τη διαταγή συμβαίνει συχνά οι εξοδούχοι φαντάροι να βγάζουν τη μπέμπελη με τη χειμερινή τον Απρίλη λίγο πριν αλλάξουν ή να τουρτουρίζουν τον Οχτώβρη. Κι επειδή το μυαλό μας δεν το αλλάζουμε για να ξεκουραστεί, όταν ξεχάσουμε κάτι ή κάνουμε κάποια γκάφα, το αναγνωρίζουμε λέγοντας «τι να σου κάνει ένα μυαλό, χειμώνα-καλοκαίρι» (υπάρχει και παραλλαγή: ένα μυαλό κι αυτό ρωμέικο). Γενικά, η φράση «χειμώνα-καλοκαίρι» δηλώνει όλον τον χρόνο.

Εκτός από τη θερινή στολή στον στρατό και τη θερινή ώρα (για την οποία έχουμε γράψει), έχουμε βεβαίως και τα θερινά τα σινεμά, που ήμουν τυχερός που τα πρόλαβα. Θερινά σινεμά υπάρχουν και τώρα, αλλά έχει πολύ υποχωρήσει η άγια συνήθεια να μη φέρνουν καινούργια έργα. Βέβαια, τώρα τις παλιές ταινίες τις βρίσκεις και από βιντεοκλάμπ, γιουτούμπ, κατεβασάδικα, οπότε ίσως απλώς δείχνω την ηλικία μου όταν λέω πως προτιμώ τα θερινά παλαιού τύπου.

Υπάρχει και η φράση «το κάνω θερινό» ή «το κάνω καλοκαιρινό», όταν προκαλούμε πολλές καταστροφές σε έναν χώρο, κοινώς όταν τα κάνουμε γυαλιά-καρφιά, μια και τα θερινά καταστήματα (και όχι μόνο οι κινηματογράφοι) έχουν περισσότερα ανοίγματα. Και σαν απειλή λέγεται: Κάτσε καλά γιατί έρχομαι εκεί και σ’το κάνω καλοκαιρινό το ρημάδι σου.

Επίσης, όταν κάποιος κρύβει χρόνια, και ισχυρίζεται π.χ. ότι είναι τριάντα χρονών, έχοντας κόψει καμιά δεκαετία, μπορούμε να προσθέσουμε χαριτολογώντας «χώρια τα καλοκαίρια».

Εκτός από το καλοκαίρι υπάρχει και το καλοκαιράκι ή γαϊδουροκαλόκαιρο για τις ζεστές μέρες του Οχτώβρη, μετά τις πρώτες φθινοπωρινές ψύχρες. Στα αγγλικά, το κάπως ανάλογο καιρικό φαινόμενο λέγεται Indian summer (έχουν και τραγούδι οι Doors), αν και συνήθως συνοδεύεται με κουφόβραση. Στο λεξικό του Μπαμπινιώτη βρίσκω να έχει καταχωρήσει και στα ελληνικά τη φράση «Ινδιάνικο καλοκαίρι», που πολύ με παραξενεύει γιατί δεν την έχω ακούσει ποτέ και δεν έχουμε και πολλούς Ινδιάνους στα μέρη μας.

Στη σημερινή σύγχρονη αστική ζωή, ο ρόλος του καλοκαιριού έχει αλλάξει απ’ό,τι σε μιαν αγροτική κοινωνία -τότε, η βασική εικόνα του καλοκαιριού ήταν η συγκομιδή, σήμερα είναι οι διακοπές, όσο κι αν σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία ήδη πριν από την κρίση οι εργαζόμενοι είχαν αρχίσει να περιορίζουν τις διακοπές τους ενώ μετά την κρίση πολλοί δεν φεύγουν καθόλου. Το καλοκαίρι είναι συνυφασμένο με διακοπές επειδή κλείνουν τα σχολεία και όλοι μέσα μας κρύβουμε ένα παιδί, που κρατάει χρυσή μέσα του την ανάμνηση της σχεδόν τρίμηνης αμεριμνησίας ακόμα κι όταν γίνεται ενήλικος και λιώνει μέσα στον συρμό του μετρό.

Οπότε, και τα περισσότερα τραγούδια του καλοκαιριού τις διακοπές ανακαλούν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, όπως το Καλοκαίρι του Σαββόπουλου, ή το Καλοκαιράκι των Φατμέ. Θα προσθέσετε κι εσείς τα δικά σας, αλλά εγώ θα βάλω ένα τραγούδι μελαγχολικό, που μ΄ αρέσει, που δεν χρησιμοποιεί τη λέξη «καλοκαίρι» αλλά «καλοκαιριά», που όμως δεν είναι η καλοκαιρία, είναι το καλοκαίρι. Του Μάρκου Βαμβακάρη λοιπόν, που δεν πήγαινε για μπάνιο, Τώρα την καλοκαιριά.

Και παρόλο που το φετινό καλοκαίρι μπαίνει με σύννεφα, μεταφορικά και κυριολεκτικά, το ιστολόγιο απευθύνει σε όλους σας τη μοναδική ευχή της γλώσσας μας που εύχεται δυο φορές καλό: Καλό καλοκαίρι!