Γιατί πειράζει η κακή μετάφραση; (άρθρο του Μαρκ Πολιτσότι)

Το ιστολόγιό μας πολύ συχνά ασχολείται με μεταφραστικά θέματα κι αυτό δεν είναι παράξενο αφού κι εγώ επαγγελματικά με τη μετάφραση ασχολούμαι, όπως άλλωστε και αρκετοί από τους αναγνώστες ή σχολιαστές του. Θα παρουσιάσω σήμερα ένα άρθρο του συγγραφέα και μεταφραστή Μαρκ Πολιτσότι, που δημοσιεύτηκε πριν από καμιά δεκαριά μέρες στη Νιου Γιορκ Τάιμς, φυσικά στα αγγλικά.

Βρήκα πως το άρθρο έχει ενδιαφέρον και δίνει αφορμές για συζήτηση αν και δεν είμαι βέβαιος αν ισχύουν όλα όσα γράφει ο συγγραφέας του.

Η μετάφραση, βιαστική πάντως, είναι δική μου, Επισημαίνω στο τέλος καναδυό σημεία που με προβλημάτισαν.

Γιατί πειράζει η κακή μετάφραση;

Η μετάφραση παίζει το ρόλο του σιωπηλού σερβιτόρου στα γλωσσικά θέματα: συχνά, την προσέχουν μόνο όταν ρίξει κάτω τον δίσκο με τις παραγγελίες. Μερικές φορές τα μεταφραστικά λάθη είναι σχετικά ανώδυνα –ας πούμε μια ατζαμήδικη απόδοση της πρόζας ενός συγγραφέα, κάτι που θα μπορούσε να δώσει σε έναν κριτικό βιβλίου την αφορμή για καναδυό δηκτικά σχόλια.

Όμως, η ιστορία είναι γεμάτη από παραδείγματα κακών μεταφράσεων  –κάποτε το λάθος ήταν σκόπιμο, άλλοτε επρόκειτο για απλή παρεξήγηση- που είχαν σοβαρότερες συνέπειες. Για μια δουλειά που συχνά συνεπάγεται ατέλειωτες ώρες αναδίφησης βιβλίων ή αναζήτησης στον υπολογιστή, η μετάφραση μπορεί να αποδειχτεί αναπάντεχα επικίνδυνη.

Η περιβόητη δήλωση του Νικήτα Χρουστσόφ το 1956, το «Θα σας θάψουμε», εγκαινίασε μια από τις πιο επικίνδυνες φάσεις του ψυχρού πολέμου, όπου κυριαρχούσε η παράνοια και η πεποίθηση ότι οι δυο πλευρές είχαν στόχο να καταστρέψουν η μια την άλλη. Κι όμως, αποδεικνύεται ότι ο Χρουστσόφ δεν είπε κάτι τέτοιο, τουλάχιστον όχι στα ρώσικα. Στην πραγματικότητα, ο Χρουστσόφ είχε πει «Θα ζήσουμε περισσότερο από εσάς» -που μπορεί να είναι αλαζονικό και πρόωρο αλλά πολύ απέχει από την κήρυξη εχθροπραξιών που άκουσαν οι περισσότεροι Αμερικανοί, εξαιτίας του λάθους του διερμηνέα του.

Η απάντηση του Καντάρο Σουζούκι, πρωθυπουργού της Ιαπωνίας σε ένα τελεσίγραφο των Συμμάχων τον Ιούνιο του 1945, λίγες μόνο μέρες πριν από τη Χιροσίμα, μεταφέρθηκε στον Χάρι Τρούμαν ως «σιωπηλή περιφρόνηση» (“mokusatsu”), ενώ στην πραγματικότητα το νόημά της ήταν «Ουδέν σχόλιο. Χρειαζόμαστε περισσότερο χρόνο». Δεν τους δόθηκε καθόλου χρόνος.

Όσο για τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου, και όλα όσα ακολούθησαν, θα μπορούσαν ίσως να είχαν αποφευχθεί αν τα μηνύματα που είχε υποκλέψει η αμερικανική αντικατασκοπία στις 10 Σεπτεμβρίου είχαν μεταφραστεί από τα αραβικά εγκαίρως και όχι στις 12 του μηνός –εδώ βέβαια το θέμα δεν είναι το μεταφραστικό λάθος αλλά η έλλειψη προσωπικού, αλλά και πάλι πρόκειται για μεταφραστική αστοχία.

Τα περιστατικά αυτά είναι πρόσφατα, αλλά υπάρχουν παραδείγματα ακόμα και από την αρχαιότητα. Η Βίβλος, που λέγεται ότι είναι το πιο πολυμεταφρασμένο βιβλίο όλων των εποχών, έχει δώσει τροφή όχι μόνο σε μερικές από τις πιο μακρόχρονες αντιπαραθέσεις για μεταφραστικά θέματα, μεταξύ των οποίων και η αέναη αντιπαράθεση ανάμεσα σε πιστή και ωραία μετάφραση, αλλά και σε ορισμένες αξιοσημείωτες παρανοήσεις.

Όταν ο Ιερώνυμος, ο προστάτης άγιος των μεταφραστών, απέδωσε τη Βίβλο στα λατινικά, εισήγαγε ένα λογοπαίγνιο το οποίο δημιούργησε ένα από τα πιο ισχυρά σύμβολα της χριστιανικής εικονογραφίας, μετατρέποντας το Δέντρο της Γνώσης του Καλού και του Κακού (“malus”) σε δέντρο που βγάζει μήλα (“malum»). Είναι αλήθεια ότι η λέξη “malum,” στην εποχή του Ιερώνυμου μπορούσε να σημαίνει πολλά και διάφορα οπωρικά: για παράδειγμα, το ερπετοειδές πλάσμα στην Καπέλα Σιστίνα του Μιχαήλ Άγγελου είναι κουλουριασμένο γύρω από μια συκιά. Αλλά τον 16ο αιώνα, τόσο ο Άλμπρεχτ Ντίρερ όσο και ο Λούκας Κράναχ ο πρεσβύτερος, βάδισαν στα βήματα του Ιερώνυμου και ζωγράφισαν και οι δυο στα διάσημα έργα τους τον Αδάμ και την Εύα πλάι σε μήλα. Κι όταν, τον επόμενο αιώνα, ο Τζον Μίλτον έγραψε για τη λαχτάρα της Εύας «να γευτεί αυτά τα ωραία μήλα», βοήθησε στο να εδραιωθεί η εικόνα του λαμπερού κατακόκκινου μήλου που γνωρίζουμε σήμερα.

Φυσικά, το αν μια μετάφραση είναι κακή είναι συχνά θέμα υποκειμενικό, οι δε συνέπειες μπορεί να είναι από ακαδημαϊκές έως μοιραίες. O William Tyndale, ο λόγιος του 16ου αιώνα που μετέφρασε την Καινή Διαθήκη σε καθομιλουμένη αγγλική της εποχής του, θανατώθηκε από τις εκκλησιαστικές αρχές ως αιρετικός, ενώ λίγο αργότερα ο Γάλλος τυπογράφος και λόγιος Étienne Dolet απαγχονίστηκε και στη συνέχεια κάηκε για μια μετάφραση του Πλάτωνα που θεωρήθηκε αιρετική.

Πιο πρόσφατα, η εφημερίδα του στρατού The Armed Forces Journal ανέφερε το 2011 ότι οι διερμηνείς στο Ιράκ είναι «10 φορές πιθανότερο να πέσουν μαχόμενοι στο Ιράκ απ’ ό,τι οι άνδρες του αμερικανικού στρατού ή των διεθνών δυνάμεων». Ίσως ούτε οι στρατιώτες στην υπηρεσία των οποίων μετέφραζαν, ούτε ο εχθρός προς τον οποίο απευθύνονταν να μην είχαν απόλυτη εμπιστοσύνη στα λεγόμενά τους, ενδεχομένως παίρνοντας τοις μετρητοίς το παλιό ιταλικό λογοπαίγνιο “traduttore, traditore” (“μεταφραστής, προδότης”).

Μια από τις πιο διαβόητες περιπτώσεις φόνου σχετικού με μετάφραση είναι η δολοφονία του Hitoshi Igarashi, του Ιάπωνα μεταφραστή των «Σατανικών στίχων» του Σάλμαν Ράσντι, το 1991. Αυτό που κάνει ακόμα πιο απαράδεκτη τη δολοφονία του κ. Igarashi είναι ότι οφείλεται, τουλάχιστον εν μέρει, σε μεταφραστικό λάθος, και μάλιστα όχι δικό του.

Η φράση «σατανικοί στίχοι» (“satanic verses”) επινοήθηκε τον 19ο αιώνα από Βρετανούς ανατολιστές για να δηλώσει τους διαγραμμένους στίχους του Κορανιού, που ο προφήτης Μωάμεθ λέγεται ότι τους αποκήρυξε ως αποτέλεσμα υποβολής από τον Σατανά. Ωστόσο, οι μουσουλμάνοι δεν χρησιμοποιούν αυτή την ορολογία όταν αναφέρονται στους στίχους αυτούς, κι έτσι όταν ο μεταφραστής του μυθιστορήματος του κ. Ράσντι στα αραβικά μετέφρασε τον τίτλο κατά λέξη, άθελά του τον έκανε να ακούγεται σαν το Κοράνι το ίδιο να το είχε υπαγορεύσει ο Σατανάς. Αυτό θεωρήθηκε βλασφημία, κι ας μην ήταν η πρόθεση του συγγραφέα, και οδήγησε σε ταραχές σε όλο τον κόσμο, ανάγκασε τον κ. Ράσντι να ζει κρυμμένος και οδήγησε στο μαχαίρωμα του κ. Igarashi και την απόπειρα δολοφονίας του Ιταλού μεταφραστή του βιβλίου, του Ettore Capriolo.

Πρόσφατα, οι κίνδυνοι από μια κακή μετάφραση έχουν γίνει ξανά επίκαιροι. Πώς να μεταφερθούν οι ατυπικές δηλώσεις του Ντόναλντ Τραμπ σε ένα παγκόσμιο ακροατήριο; Ο ιδιόρρυθμος τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιεί ο Πρόεδρος το μητρικό του ιδίωμα, το κατακερματισμένο συντακτικό του και οι αλλεπάλληλες ακυρολεξίες του προβληματίζουν ακόμη και αγγλόφωνους, οπότε φαντάζεστε τις δυσκολίες που προκαλούν στους ξένους. Πώς ακριβώς θα μεταφράζατε το “braggadocious”;

Η ταχύτητα και η συχνότητα των τουήτ του κ. Τραμπ προκάλεσαν μια έκρηξη εξίσου γρήγορων ερασιτεχνικών διασκευών με ιότροπη διάδοση, χωρίς κανείς να σκέφτεται πώς θα μπορούσαν να ερμηνευθούν από τον υπόλοιπο κόσμο. Ο εμπρηστικός χαρακτήρας πολλών δηλώσεων του Τραμπ για άλλους ηγέτες οξύνει περαιτέρω το πρόβλημα. Όπως αφήνεται να εννοηθεί σε ένα άρθρο της The Boston Globe, η αλληλεπίδραση του κ. Τραμπ με τον Βορειοκορεάτη ηγέτη Κιμ Γιονγκ Ουν, λαμβάνοντας υπόψη τον «χειμαρρώδη λόγο» των δύο ανδρών, μπορεί να εξελιχθεί σε ναρκοπέδιο καταστροφικής ασυνεννοησίας. Δεν είναι καθόλου δύσκολο να φανταστούμε ένα καινούργιο φιάσκο σαν το «Θα σας θάψουμε» του Χρουστσόφ ή τη «σιωπηλή περιφρόνηση» του Σουζούκι, αλλά με πολύ πιο εκτεταμένες, αποκαλυπτικές, συνέπειες.

 

* Αποδίδω «η αέναη αντιπαράθεση ανάμεσα σε πιστή και ωραία μετάφραση» το the endless war between fidelity and felicity (ολόκληρη η πρόταση: The Bible, reportedly the most translated book of all time, has begotten not only the longest-running debates about translation, including the endless war between fidelity and felicity, but also some notable misconceptions). Αν εννοείται κάτι άλλο, έχω κάνει γκάφα.

* Την populist translation του Tyndale την αποδίδω «μετάφραση σε καθομιλουμένη αγγλική. Δεν ξέρω αν το κατάλαβα καλά.

* Η απόδοση «ατυπικές δηλώσεις» είναι κακή μετάφραση του free-form declarations (του Τραμπ). Το πρόβλημα είναι πως το free-form (an irregular flowing shape) είναι ουδέτερος όρος ενώ εγώ έβρισκα ή μειωτικούς όρους (ανακόλουθες, ασυνάρτητες, ανερμάτιστες) ή υπόρρητα θετικούς (απειθάρχητες, αντισυμβατικές). Θα βρείτε κάτι καλύτερο σίγουρα.

* Υποθέτω πως το mercurial speech patterns (των Τραμπ και Κιμ) έχει μια δόση ειρωνείας, γι αυτό και το απέδωσα «τον χειμαρρώδη λόγο», που κι αυτό συχνά το φορτίζουμε ειρωνικά.

Τέλος, παρακαλώ τους ρωσομαθείς να βρουν πώς είπε ο Χρουστσόφ το «Θα σας θάψουμε» στα ρωσικά. Όταν στα ελληνικά λέμε «αυτός θα μας θάψει όλους» δεν εννοούμε he will bury us αλλά he wil outlive us.