Τα αγγλικά, η λίνγκουα φράνκα της Ευρωπαϊκής Ένωσης;

Μια και το Μπρέξιτ βρίσκεται στην ημερήσια διάταξη, συνεχίζουμε από χτες εξετάζοντας μιαν ακόμα πτυχή της επικείμενης (υποθέτω) αποχώρησης του Ηνωμένου Βασιλείου από την ΕΕ: την τύχη της αγγλικής γλώσσας. Όπως είχαμε γράψει σε παλιότερο άρθρο, που σας συνιστώ να το διαβάσετε αν δεν το έχετε δει, μετά το Μπρέξιτ τα αγγλικά μένουν ορφανά, αφού δεν είναι πρώτη επίσημη γλώσσα κανενός κράτους μέλους (είναι δεύτερη επίσημη γλώσσα της Ιρλανδίας και της Μάλτας). Ωστόσο, η διείσδυση της αγγλικής στην καθημερινή ζωή αλλά και στις λειτουργίες της ΕΕ είναι τόση ώστε κανείς δεν διανοείται πως θα πάψουν τ’αγγλικά ν’αποτελούν επίσημη γλώσσα και γλώσσα εργασίας της ΕΕ.

Ο αρθρογράφος του σημερινού άρθρου, που δημοσιεύτηκε τον Ιούνιο στο Εκόνομιστ, έχει μια διαφορετική ιδέα. Θεωρώντας δεδομένο το Μπρέξιτ, και αφού τα αγγλικα θα πάψουν να είναι η μητρική γλωσσα (σχεδόν όλων) των πολιτών της ΕΕ, ο αρθρογράφος προτείνει να γίνουν η επίσημη λίνγκουα φράνκα της ΕΕ, εφόσον ήδη έχουν αυτό το καθεστώς άτυπα.

Δεν συμφωνώ με την ιδέα -κατά τη γνώμη μου πρόκειται γι’ αυτό που οι Γάλλοι λένε une fausse bonne idée. Και δεν το λέω αυτό επειδή ο συντάκτης προτείνει τη συρρίκνωση της (έτσι κι αλλιώς δραστικά συρρικνωμένης) μεταφραστικής υπηρεσίας της ΕΕ, αλλά επειδή αντίθετα πιστεύω ότι η ΕΕ πρέπει να προωθήσει την πολυγλωσσία για όλους τους πολίτες της. Δεν είναι εξωπραγματικό ένα σχέδιο όπου τα παιδιά που γεννιούνται σήμερα θα φτάνουν τα 25 τους χρόνια γνωρίζοντας πέντε ξένες γλώσσες -τα αγγλικά, δύο από τις μεγάλες ευρωπαϊκές, μία από τις μικρές και μία εξωευρωπαϊκή.

Όσο για τις μεταφραστικές υπηρεσίες, στην ΕΕ και αλλού, η συρρίκνωσή τους θα γίνει όχι εξαιτίας της υιοθέτησης μίας κοινής γλώσσας αλλά χάρη στην εντυπωσιακή πρόοδο της αυτόματης μετάφρασης, που ήδη δίνει πολύ καλά αποτελέσματα για δημοσιογραφικά κείμενα.

Από την άλλη, το άρθρο είναι καλογραμμένο και δίνει βάση για αρκετές συζητήσεις. Οπότε το μετάφρασα πρόχειρα και το παραθέτω εδώ. Κάθε μεταφραστική παρατήρηση δεκτή -στα ελληνικά ή στα αγγλικά 🙂

Στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας της, η Ευρωπαϊκή Ένωση είχε τρεις βασικές γλώσσες. Τα γερμανικά ήταν η πιο διαδεδομένη μητρική γλώσσα. Τα γαλλικά ήταν το προτιμώμενο εργαλείο των διπλωματών στις Βρυξέλλες. Τα αγγλικά ήταν μια ευρέως χρησιμοποιούμενη δεύτερη γλώσσα. Αλλά τα τελευταία χρόνια η άνοδος του Διαδικτύου και η ένταξη των χωρών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης ανέδειξαν σε κυρίαρχη την αγγλική γλώσσα. Σήμερα, πάνω από το 80% των κειμένων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής γράφονται πρώτα σε αυτή τη γλώσσα και στη συνέχεια μεταφράζονται στις 23 υπόλοιπες επίσημες γλώσσες της ΕΕ.

Αυτό έχει προκαλέσει ορισμένες διαμαρτυρίες. «Τα αγγλικά δεν είναι η μοναδική επίσημη γλώσσα της Ευρωπαϊκής Ένωσης», σχολίασε θυμωμένα ο Ζαν-Κλοντ Γιουνκέρ, ο πρόεδρος της Κομισιόν, πέρυσι τον Σεπτέμβριο. Ορισμένοι χαιρέτισαν το Μπρέξιτ σαν μια ευκαιρία για να επανέλθουν τα γαλλικά στη θέση της κορυφαίας γλώσσας στην ΕΕ ή τουλάχιστον για να χάσουν τα αγγλικά την ιδιότητα της επίσημης γλώσσας. «Ποιο θαύμα θα επέτρεπε να κυβερνηθούν 450 εκ άνθρωποι με μια μειοψηφική γλώσσα;» σχολίασε ένας Γάλλος δημοσιογράφος θυμωμένος που η ΕΕ δεν έσπευσε να ξεφορτωθεί τη γλώσσα του Μπόρις Τζόνσον και του Νάιτζελ Φάρατζ.

Αντίθετα, ποτέ δεν ήταν καλύτερη η συγκυρία για να ενστερνιστεί η ΕΕ τα αγγλικά ως τη μία και μοναδική επίσημη γλώσσα της. Η αποχώρηση της Βρετανίας απλοποιεί τους πολιτικούς χειρισμούς. Ο Βέλγος φιλόσοφος Φίλιπ φαν Παρέις (Philippe Van Parijs) υποστηρίζει ότι το Μπρέξιτ θα μετατρέψει τα αγγλικά σε ουδέτερη γλώσσα μέσα στην ΕΕ (η Ιρλανδία και η Μάλτα τα μιλάνε επίσης, αλλά δεν αποτελούν παρά το 1% του εναπομένοντος πληθυσμού) και επομένως θα τα κάνει ιδεώδη για την επικοινωνία ανάμεσα σε Ευρωπαίους που έχουν αντίπαλες μητρικές γλώσσες. Χάρη στις λατινικές και γερμανικές τους ρίζες, προσθέτει, η υιοθέτηση της αγγλικής ως κοινής γλώσσας θα είναι μια πράξη γλωσσικού επαναπατρισμού, με την οποία η αγγλική γλώσσα θα επιστρέψει στην ευρωπαϊκή ήπειρο&. «Θέλουμε πίσω τη γλώσσα μας», αστειεύεται.

Δεύτερον, η Ευρώπη αναπτύσσεται πολιτικά ως ένα σύνολο. Από τις διαμαρτυρίες κατά των μεταναστών έως τις περιβαλλοντικές διαδηλώσεις των μαθητών («Παρασκευές για το μέλλον»), τα διάφορα ζητήματα ξεπερνάνε τα εθνικά σύνορα συχνότερα παρά στο παρελθόν. Στις πρόσφατες ευρωεκλογές η συμμετοχή των ψηφοφόρων ήταν η υψηλότερη της τελευταίας 25ετίας, ενώ στην προεκλογική εκστρατεία πολλοί ηγέτες, από τον Ματέο Σαλβίνι της ιταλικής λαϊκιστικής δεξιάς έως τον Εμανουέλ Μακρόν του γαλλικού φιλελεύθερου κέντρου, είχαν αντίκτυπο πέρα από τα σύνορα των χωρών τους. Ο Γάλλος πρόεδρος θέλει να καθιερωθούν στις επόμενες εκλογές πανευρωπαϊκοί συνδυασμοί υποψηφίων. Σε αυτή λοιπόν την γνησιότερα ευρωπαϊκή πολιτική εποχή, μια οικουμενικά αποδεκτή λίνγκουα φράνκα έχει κάθε λόγο ύπαρξης. Τα αγγλικά είναι η μοναδική λογική υποψήφια γλώσσα.

Ορισμένοι ανησυχούν μήπως η επισημοποίηση της υπεροχής της αγγλικής εδραιώσει την αγγλοσαξονική κουλτούρα και δώσει στις αγγλόφωνες εκδόσεις (όπως στο Εκόνομιστ) τη δυνατότητα να κυριαρχήσουν. Στην πραγματικότητα, αρκετά μεγάλα μέσα ενημέρωσης της ηπειρωτικής Ευρώπης —ανάμεσα στα οποία οι μεγαλύτερες γερμανικές εφημερίδες, η ισπανική Ελ Παΐς ή η ελληνική Καθημερινή— δημοσιεύουν πλέον αγγλικές ηλεκδόσεις τους προκειμένου να παίρνουν μέρος σε πανευρωπαϊκή ανταλλαγή απόψεων. Η επισημοποίηση της αγγλικής απλώς θα ενθάρρυνε και άλλα μέσα ν’ακολουθήσουν το παράδειγμα.  Οι θερμότεροι υπέρμαχοι μιας αγγλόφωνης ΕΕ δεν είναι Βρετανοί ή Αμερικανοί αλλά ο Γιόαχιμ Γκάουκ, πρώην πρόεδρος της Γερμανίας, και ο Μάριο Μόντι, πρώην πρωθυπουργός της Ιταλίας.

Μια άλλη ένσταση των αντιπάλων της Αγγλικής είναι ότι άλλες πολιτικές οντότητες, όπως οι ΗΠΑ, ο Καναδάς και η Ελβετία τα καταφέρνουν χωρίς μία και μοναδική επίσημη γλώσσα. Η διαφορά όμως από την ΕΕ, είναι ότι αυτές οι χώρες έχουν αιώνες ιστορίας ως κοινά πολιτικά υποκείμενα, καθώς και μια ισχυρή πλειοψηφική γλώσσα· αντίθετα, μόνο το 18% των πολιτών της ΕΕ μιλούν γερμανικά ως πρώτη γλώσσα. Η πολύγλωσση Ινδία είναι η χώρα που βρίσκεται σε πλησιέστερη κατάσταση με την ΕΕ αλλά και εκεί μαίνεται η αντιπαράθεση ως προς το αν πρέπει να υιοθετηθεί μία και μοναδική επίσημη γλώσσα για λόγους συνοχής.

Η πιο πειστική αντίρρηση είναι ότι το να αντικατασταθεί η Βαβέλ της Ευρώπης με την αγγλική ως κοινή γλώσσα είναι ελιτιστικό. Αλλά γι’ αυτό ακριβώς η ΕΕ θα έπρεπε να κάνει περισσότερα για να προωθήσει τα αγγλικά ως την οριστική γλώσσα επικοινωνίας στην Ευρώπη. Ο σημερινός αγνωστικισμός της έχει δημιουργήσει μια Ευρώπη στην οποία μια ελίτ πολύγλωσσων πτυχιούχων πανεπιστημίου μπορούν να μετακινούνται με άνεση από τη μια χώρα στην άλλη και να κυριαρχούν στις πανευρωπαϊκές συζητήσεις. Μια ισχυρότερη προσήλωση στην αγγλική γλώσσα σε ευρωπαϊκό και σε εθνικό επίπεδο θα βοηθούσε να επεκταθεί η δεξιότητα αυτή στους Ευρωπαίους που προς το παρόν τη στερούνται.

Σε τελευταία ανάλυση η επιλογή δεν είναι ανάμεσα σε μια αγγλόφωνη Ευρώπη και σε μια πραγματικά πολύγλωσση Ευρώπη αλλά ανάμεσα σε ευσεβείς πόθους και στον ρεαλισμό. Ο Νικολά Βερόν, Γάλλος οικονομολόγος στις Βρυξέλλες, παρατηρεί ότι τα αγγλικά είναι ήδη η γλώσσα εργασίας της ΕΕ· η εξέλιξη αυτή τον βοήθησε να ιδρύσει μαζί με άλλους, το 2005, τη δεξαμενή σκέψης Bruegel, μια από τις πρώτες πραγματικά πανενωσιακές. Γύρω στο 97% των 13χρονων μαθητών στην ΕΕ μαθαίνουν αγγλικά. Ο αριθμός των πανεπιστημιακών κύκλων μαθημάτων που προσφέρονται στα αγγλικά έχει αυξηθεί από 725 το 2002 σε πάνω από 8.000. Τα πανευρωπαϊκά πολιτικά κινηματα χρησιμοποιούν τα αγγλικά στη συντριπτική τους πλειοψηφία: ο ιστότοπος και οι δημοσιεύσεις στα κοινωνικά μέσα της Fridays for Future είναι στα αγγλικά, όπως στα αγγλικά είναι και τα κείμενα του δεξιού λαϊκιστικού Ταυτοτικού κινήματος. Σε μια συγκέντρωση εθνικιστών ηγετών στο Μιλάνο πριν από τις ευρωπαϊκές εκλογές, Φινλανδοί, Δανοί, Ολλανδοί, Τσέχοι και Γερμανοί ηγέτες απευθύνθηκαν όλοι τους στο ιταλικό κοινό στα Αγγλικά, καταχειροκροτούμενοι.

Διαδώστε την ιδέα

Η επίσημη αναγνώριση αυτής της πραγματικότητας θα επέτρεπε στην ΕΕ και στις εθνικές κυβερνήσεις να αφιερώσουν περισσότερους πόρους στη διάδοση των δεξιοτήτων αγγλομάθειας. Θα μπορούσαν να αφιερωθούν πόροι -που ενδεχομένως θα απελευθερωθούν από τη συρρίκνωση της κολοσσιαίας μεταφραστικής υπηρεσίας της ΕΕ- στη διδασκαλία της Αγγλικής σε πιο ηλικιωμένους και λιγότερο μορφωμένους εργαζόμενους. Αυτό θα παρακινούσε ακόμα περισσότερα μεσα ενημέρωσης να εκδίδονται στα αγγλικά και έτσι θα προωθούσε την ανάδειξη πραγματικά πανευρωπαϊκών μέσων.

Το μεγαλύτερο εμπόδιο είναι συμβολικό. «Η γλώσσα της Ευρώπης είναι η μετάφραση» έγραψε ο Ιταλός συγγραφέας Ουμπέρτο Έκο. Η ΕΕ είναι περήφανη για την εφαρμογή της πολυγλωσσίας στην καθημερινότητα, η οποία γίνεται πιο ευχερής και πιο προσιτή χρόνο με το χρόνο καθώς επεκτείνεται η χρήση εργαλείων αυτόματης μετάφρασης. Ωστόσο, η υιοθέτηση της αγγλικής ως κοινής γλώσσας δεν πρέπει να θεωρηθεί αντίθετη προς αυτή την παράδοση αλλά συμπλήρωμά της. Η ουσια της Ευρώπης βρίσκεται στην πολυμορφία και το συνονθύλευμα των γλωσσών και των διαλέκτων της πρεπει να προωθηθεί και να προστατευτεί. Αλλά βρίσκεται και στην ενότητα, ενότητα που είναι δυνατή μόνο με μια κοινή γλώσσα έστω κι αν μιλιέται με ατέλειες. Η οικουμενικοποίηση της αγγλικής με παράλληλη στήριξη των εγχώριων γλωσσών κάθε κράτους της ΕΕ δεν θα είναι προδοσία του κοσμοπολιτικού ευρωπαϊκού ιδεώδους αλλά καταξίωσή του.