Από το περιπτέρι στους Μερκοζί: λεξικός συμφυρμός και νεολογία

Στη δεκαετία του 1990, ακριβώς πότε δεν θυμάμαι, έγινε της μόδας μια κατηγορία σύντομων ανεκδότων με τη μορφή ερώτησης και απάντησης, λεξικογραφικής, θα λέγαμε υφής.

Για παράδειγμα:

– Τι είναι αυτό που πετάει, είναι άσπρο και πουλάει εφημερίδες και τσιγάρα;
– Το περιπτέρι!

– Τι είναι κίτρινο κι έχει κοφτερά δόντια;
– Το καρχαρίνι

– Τι πετάει και βρομάει;
– Η μπεκάλτσα

– Τι είναι γκέι και τη γλώσσα σου την καίει;
– Η πουστάρδα.

Όπως δείχνει και το τελευταίο παράδειγμα, δεν ήταν όλα ευπρεπή (πολλά ανέκδοτα δεν είναι), ενώ και η χιουμοριστική αξία τους ήταν συζητήσιμη. Το βασικό τους πλεονέκτημα, θαρρώ, ήταν η συντομία τους, οπότε μπορούσες να βομβαρδίσεις το ακροατήριό σου με πολλά αλλεπάλληλα τέτοια αστεία -διότι βέβαια ο ίδιος που ρωτούσε έδινε και την απάντηση ύστερα από ένα κλάσμα του δευτερολέπτου- οπότε βάσει του νόμου των πιθανοτήτων κάποιος θα γελούσε με κάποιο απ’ όλα.

Για ένα διάστημα αυτά τα μίνι ανέκδοτα έγιναν πολύ της μόδας -βάιραλ θα λέγαμε σήμερα. Τα άκουγες παντού, τα αναδημοσίευαν στήλες εφημερίδων (πχ η Μαύρη Τρύπα, αν και αυτό δεν είναι έπαινος), έβγαιναν βιβλιαράκια με συλλογές ανεκδότων, κάποια από αυτά εικονογραφημένα, αφού το είδος αυτό του ανεκδότου προσφέρεται για εικονογράφηση.

Στα ανέκδοτα αυτά έχουμε συμφυρμό δυο λέξεων. Για παράδειγμα, από το περίπτερο και το περιστέρι παίρνουμε το περιπ-τέρι, από τον καρχαρία και το καναρίνι παίρνουμε το καρχαρ-ίνι. Το κεφάλι του ενός και την ουρά του άλλου, θα λέγαμε, αλλά σε άλλες περιπτώσεις ο συμφυρμός ακολουθεί άλλον μηχανισμό.

Και τέτοιοι συμφυρμοι δεν γίνονται μόνο για να γελάσουμε. Χρησιμοποιούνται κατά κόρον στον Τύπο για την παραγωγή εφήμερων και όχι μόνο νεολογισμών, ενώ αποτελούν βασικό μηχανισμό νεολογίας στην αγγλική γλώσσα, με όρους που διεθνοποιούνται στη συνέχεια. Περί το 2010 είχε διαδοθεί ο νεολογισμός Μερκοζί για να δηλώσει το γαλλογερμανικό ηγετικό δίδυμο, Μέρκελ και Σαρκοζί, ενώ θυμόμαστε τη flexicurity, συνδυασμό ευελιξίας και ασφάλειας υποτίθεται, που πλασαρίστηκε και στα καθ’ ημάς ως «ευελφάλεια». Στο σχετικό άρθρο είχαμε γράψει:

Παρόλο που το Μερκοζί το υιοθετήσαμε έτοιμο, η ελληνική γλώσσα δεν έχει και μεγάλη εμπειρία στο να κατασκευάζει τέτοιες τηλεσκοπικές λέξεις, ή ίσως δεν της ταιριάζει. Εμείς διατηρούμε συνήθως άθικτα τα συνθετικά, ενδεχομένως γεφυρώνοντάς τα με ένα πρόσθετο όμικρον, π.χ. μαχαιροπήρουνα, πορτοπαράθυρα, λεμονοπορτόκαλα, σαντουροβιόλια, ακόμα και Κυρκοφλωράκηδες όπως, αν θυμάστε, συνήθιζαν ν’ αποκαλούν τους ηγέτες του ενιαίου τότε Συνασπισμού οι αυριανιστές, την εποχή του «βρόμικου 89». Ένας λαϊκός άνθρωπος δεν θα έλεγε «Μερκοζί», θα έλεγε «μας έχουν αλλάξει τον αδόξαστο αυτοί οι μερκελοσαρκοζήδες». Η αντίρρηση αυτή ισχύει και για την προσπάθεια απόδοσης της flexicurity, αλλά ασφαλώς δεν είναι καθοριστική, θα συνεκτιμηθεί στα υπέρ και τα κατά. Και οι γλώσσες άλλωστε εξελίσσονται.

Την ίδια περίπου εποχή, κυκλοφόρησε ένα βιβλίο γλωσσολογίας, που καλύπτει αναλυτικά -εξαντλητικά θα έλεγα- το φαινόμενο της δημιουργίας τέτοιων νεολογισμών. Συγγραφείς είναι η φίλη Γεωργία Κατσούδα και ο καθηγητής Θανάσης Νάκας, και έχει τίτλο: Όψεις της Νεολογίας. Σύμφυρση και επανετυμολόγηση. Στα τέλη του 2014 είχα συναντήσει τον Θ. Νάκα σε μια εκδήλωση, και μου χάρισε το βιβλίο. Μου άρεσε και σκέφτηκα να το παρουσιάσω στο ιστολόγιο, αλλά το αμέλησα. Ε, σχεδόν έξι χρόνια μετά ήρθε η ώρα να επανορθώσω.

Ο υπότιτλος του βιβλίου είναι: Ολικοί και μερικοί λεξικοί συμφυρμοί στη δημοσιογραφία, τη διαφήμιση, τα ιστολόγια και τη λογοτεχνία για παιδιά -και πράγματι, αυτοί είναι βασικοί τομείς όπου ευδοκιμούν τέτοιοι νεολογισμοί. Στο εξώφυλλο βλέπετε ένα κουτάλι κι ένα πιρούνι που παντρεύονται και δίνουν ένα… πώς θα το πούμε; Στα αγγλικά είναι spoon+fork -> spork αλλά στα ελληνικά αν πούμε «κουταλοπίρουνο» μπορεί να θεωρηθεί πως εννοούμε αδιαφόρως κουτάλι ή πιρούνι, αν και βέβαια θα το λέγαμε στον πληθυντικό όπως λέμε τα πολύ συχνότερα μαχαιροπίρουνα. Κουταρούνι λοιπόν;

Οι συγγραφείς διακρίνουν τέσσερις κατηγορίες σύμφυρσης και τις ονοματίζουν. Αυτή η δουλειά μπορεί να φαίνεται σχολαστικισμός στον μέσο αναγνώστη αλλά είναι επιστημονικά απαραίτητη. Έχουμε λοιπόν:

1. Εμπροσθοχωρητική σύμφυρση: ενώνεται το κεφάλι του 1ου όρου με ολόκληρο τον δεύτερο όρο. Λέξεις που έχουν προκύψει με αυτόν τον μηχανισμό είναι, στα αγγλικά, το emoticon (emotion+icon) αλλά και στα ελληνικά το «ταρακουνάω» (< ταράζω + κουνάω).

Οι συγγραφείς παραθέτουν παραδείγματα νεολογισμων από πολιτικά-δημοσιογραφικα κείμενα και από ιστολόγια, όπως Παπαδημοκρατία (Παπα[δήμος]+δημοκρατία, εύρημα του αείμνηστου γελοιογράφου Γιάννη Καλαϊτζή), το ασφαληστρικό νομοσχέδιο (ασφα[λιστικό]+ληστρικό) και παραθέτουν και μερικά τέτοια ανέκδοτα:

– Πώς λέγεται το ελεφαντάκι που έπεσε στο χαντάκι; Ελεχαντάκι -από ελε[φαντάκι]+χαντάκι

– Πώς λέγεται το φτωχό πουλί που πουλάει χαρτομάντιλα; Σπουργυφτάκι -από σπουρ[γιτάκι] + γυφτάκι. Είπαμε ότι τα ανέκδοτα συχνά είναι προσβλητικά.

– Τι είναι άσπρο και παχύ και βόσκει στο λιβάδι και κάνει νιάου νιάου; Το προγατάκι! -από προ[βατάκι]+γατάκι.

– Πώς λέγεται ο τελευταίος εναπομείνας Πατρινός; Απομινάρας -από το από[μεινα]+μινάρας.

Σε τέτοιο μηχανισμό οφείλεται και το παρατσούκλι Καρατζαφίρερ, ο ευρηματικός τίτλος «Ο γαργαληστής» ή τα πρωθυπουργούστα.

Βλέπουμε ότι στις περισσότερες περιπτώσεις τέτοιας σύμφυρσης οι δυο λέξεις έχουν μια κοινή συλλαβή (ή ορισμένα γράμματα) που βοηθάει να «κουμπώσει» η μια στην άλλη. Αυτό ισχύει και στις επόμενες κατηγορίες

2. Οπισθοχωρητική σύμφυρση, δηλαδή ενώνεται ολόκληρος ο πρώτος όρος με την ουρά του δεύτερου. [Διευκρινίζω ότι οι συγγραφείς το λένε πιο επιστημονικά, τα κεφάλια και οι ουρές είναι δικη μου πατέντα]

Ο μηχανισμός αυτός είναι γόνιμος στην αγγλική, με όρους όπως fanzine (fan+[maga]zine), breathalyzer (breath+[an]alyzer), sexcapade (sex+[es]capade) που έχουν προ πολλού λεξικογραφηθεί.

Χαρακτηριστική περίπτωση στα ελληνικά είναι ο τίτλος του αυτοβιογραφικού βιβλίου του Κ. Τζούμα, Πανωλεθρίαμβος, από Πανωλεθρία + [Θρία]μβος.

Και από τον χώρο των ανεκδότων,

– Πώς λένε το λουλούδι που ρίχνει σφαλιάρες;
– Η φαπαρούνα! [φάπα + [παπα]ρούνα

3. Αλληλοεισχωρητική σύμφυρση. Εδώ το κεφάλι του 1ου όρου ενώνεται με την ουρά του δεύτερου. Αυτός ο μηχανισμός είναι ιδιαίτερα γόνιμος στα αγγλικά με άφθονους νεολογισμούς όπως brunch (br[eakfast] + [l]unch), flexicurity (flexi[bility] + [se]curity), stagflation (stag[nation] + [inf]lation).

Eδώ ανήκουν και τα ζευγάρια όπως Μερκοζί ή Μπραντζελίνα (Μπραντ Πιτ και Αντζελίνα Τζολί) και πάρα πολλοί ανεκδοτικοί νεολογισμοί, όπως Βαρκούδα (η μικρή βάρκα που μεταφέρει μια αρκούδα), το καρχαρίνι, το περιπ-τέρι, το μαϊμούθ (μαϊμού + μαμούθ) κτλ.

Και παλι, υπάρχουν ομόηχα ή μερικώς ομόηχα τεμάχια που βοηθάνε στο κούμπωμα των λέξεων.

4. Ενδοεισχωρητική σύμφυρση

Εδώ ο δεύτερος όρος μπαίνει μέσα στον πρώτο, αντικαθιστώντας ένα κομμάτι του. Είναι ο λιγότερο παραγωγικός από τους τέσσερις μηχανισμούς, και στην αγγλική γλώσσα όπου οι συγγραφείς παραθέτουν λιγοστά παραδείγματα π.χ. enfarcement, η γελοία εφαρμογή ενός νομου (enforcement+farce).

Aλλά η κατηγορία αυτή ενδιαφέρει από ιστολογική άποψη αφού εχει δώσει μια σειρά λογοπαίγνια ιστολογίων όπως διαμπλογκή, εμπλογκή ή τις δικές μας «περιαυτομπλογκίες».

Ως εδώ περιέγραψα μόνο το ένα τέταρτο του βιβλίου. Στη συνέχεια, οι συγγραφείς αναλύουν εξαντλητικά τους μηχανισμούς επανετυμολόγησης, παραθέτουν παραδείγματα από διάφορες ξένες γλώσσες και αναλυουν το έργο συγκεκριμένων δημιουργών που επιδίδονται σε τέτοια λογοπαίγνια, όπως συγγραφείς παιδικής λογοτεχνίας ή ο (μακαρίτης πια) Νίκος Μαρουλάκης.

Μία από τις πολλές εικόνες που έχει το βιβλίο με σκίτσα του Μαρουλάκη που «εικονογραφούν» συμφυρμένους όρους φτιάχνοντας φανταστικα πλάσματα όπως η γοργόμα (γοργόνα+γόμα), ο μπανανάς, το σουβράκι (σουβλάκι + βρακί), τα μπουκιάλια, το καλτσαβίδι κτλ.

Οι συγγραφεις αποδελτιώνουν επίσης περιπαιχτικούς συμφυρμούς από τον χώρο του ποδοσφαίρου. Μια και το βιβλίο γράφτηκε το 2012, τα παραδείγματα μετράνε ήδη μια δεκαετία, αλλά οι ισχυρομνήμονες ποδοσφαιρόφιλοι θα θυμούνται προσωπα και πράγματα.

Όταν ας πούμε ο ποδοσφαιριστής Ντιόγκο θεωρήθηκε παλτό, τον αποκάλεσαν «παλντιόγκο». Από τότε θυμάμαι τον «αποτυχιμένεθ», ενώ σημειώνω επίσης: γιαουρτάδο, θρυλοπολίδης, γκολέμπας (από τον Χοσέ Χολέμπας), Αμπαλοτέλι (αυτός παίζει ακόμα), Σαλπι-γίδης.

Φυσικα, ο αναγνώστης που δεν ενδιαφέρεται για τη θεωρία θα σταθεί στα λογοπαίγνια και θα αδιαφορήσει για τα προβλήματα κατάταξης -και, εδώ που τα λέμε, επειδή όπως είπα συνήθως υπάρχει μια ομόηχη περιοχή που επιτρέπει το «κούμπωμα» των δυο λέξεων δεν είναι πάντα σαφές σε ποια κατηγορία ανήκει ένας σχηματισμος. Ας πούμε, το «Πανωλεθρίαμβος» του Κ. Τζούμα μπορούμε να το δούμε είτε σαν να προέρχεται από Πανωλεθρία+ [Θρία]μβος είτε σαν από Πανωλε[θρία] + Θρίαμβος.

Ωραίες είναι και οι επανετυμολογήσεις του Μαρουλάκη, π.χ. τριπλουνύστας ο τριπλουνίστας που νυστάζει, τραπαίζει το τραπέζι που παίζει ή Κομύτης ο κομήτης με μύτη. Εδώ θα θυμηθώ τον Μποστ που συνήθιζε το «Αγαπητή μου μύτερ».

Αυτή η παρορθογράφηση χρησιμοποιείται και σε δημοσιογραφικά λογοπαίγνια -από το πολύ κοινό «ραδιο-φονικά» και το επίσης κοινό «κάλπη-κα», μέχρι τα χαρακόμματα ή τον φόρο ψαίματος, όπως και στις πινακίδες μεζεδοπωλείων και λοιπών καταστημάτων υγειονομικού ενδιαφέροντος, με τίτλους όπως Αντίπεινα, Πανσέλοινος, Καφεοίνοι,

Κλείνω με μερικά ακόμα «φανταστικά πλάσματα» που έχουν εικονογραφηθει από τον Μαρουλάκη:

Eφημαρίδα, Μούσμηλο, Βάτραγος, Κοκκινοσκουπίτσα, Δειπνόσαυρος, Αγγουνάρα, Πεζοβρώμιο.

Και βέβαια κάθε πλάσμα μπορεί να μεταπλαστεί περισσότερες από μία φορές. Ο Βάτραγος είναι διασταύρωση βάτραχου και τράγου, αλλά υπάρχει και ο Γάτραχος, με γατα και βάτραχο!