Αράπικα

Όχι φιστίκια. Όπως είχα υποσχεθει χτες, το σημερινό άρθρο αποτελεί συνέχεια του χτεσινού. Χτες λέγαμε για τα αγάλματα που αποκαθηλώθηκαν και την ταινία που αποσύρθηκε, και τα δυο σε άλλη γη και σε άλλα μέρη, σήμερα μεταφέρουμε τη συζήτηση στο πεδίο της γλώσσας, και ειδικά στον όρο «Αράπης» και στα σύνθετα και παράγωγά του.

Γέφυρα με το χτεσινό άρθρο, ένα απόσπασμά του, που το επαναλαμβάνω εδώ:

Μεταφέροντας τη συζήτηση στα καθ’ ημάς, η Ξένια Κουναλάκη αναρωτήθηκε, όχι αβάσιμα κατά τη γνώμη μου, σε επιφυλλίδα της στην Καθημερινή αν μπορεί να διδαχτεί στο σημερινό σχολείο χωρίς κάποιο υπομνηματισμό η παρακάτω περικοπή από το κλασικό αναγνωστικό του Παπαντωνίου:

Ή, αν διαβάσει στα «Ψηλά βουνά» του Ζαχαρία Παπαντωνίου «Γύρισαν και κοίταξαν τον Αραπόβραχο που μαύριζε στο σκοτείνιασμα. Στην κορφή του έβλεπες αλήθεια ένα κεφάλι, ένα μέτωπο, μια πλατιά μύτη, ένα στόμα και δυο χοντρά χείλια», συνοδευόμενη από μια υποσημείωση που εντάσσει την επίμαχη αποστροφή σε ένα γλωσσικό και χρονικό περιβάλλον, τότε ένας μικρός μαθητής δεν κινδυνεύει, π.χ., να προσβάλει τον μαύρο διπλανό του, αποκαλώντας τον «αράπη».

(Το βιβλίο του Παπαντωνίου έχει διδάξει γενεές, αλλά σε άλλες εποχές και με άλλη σύνθεση του μαθητικού πληθυσμού. Πάντως, να σημειώσουμε ότι, ακριβώς επειδή είναι σχολικό βιβλίο, του έχουν ήδη γίνει πολλές αλλαγές σιωπηρά. Τις επισημαίνει ο Χάρης Αθανασιάδης στο εξαιρετικό βιβλίο του για τα Αποσυρθέντα σχολικά βιβλία που κακώς δεν έχω παρουσιάσει εδώ).

Οπότε, για να γενικεύσουμε τη συζήτηση, θα δούμε τον όρο Αράπης αφενός ιστορικά και αφετέρου πώς μπορεί να χρησιμοποιηθεί σήμερα, αλλά και τι κάνουμε με παλιότερες αναφορές του όρου που υπάρχουν σε έργα τέχνης κτλ.

Η λέξη Αράπης, λέει το λεξικό, σημαίνει βεβαίως αυτόν που ανήκει στη μαύρη φυλή, όμως σημαίνει και αυτόν που ανήκει στο αραβικό έθνος, τον Άραβα. Η σημασία αυτή που κάποιοι θα τη θεωρούσαν παρωχημένη, ήταν η επικρατέστερη στα μεσαιωνικά χρόνια.

Αλλωστε πολλές φορές το επίθετο αράπικος δηλώνει σαφώς, σε παλιότερα ιδίως κείμενα, τον αραβικό. Έτσι, το αράπικο άλογο, το αράπικο φυστίκι αλλά και τα αράπικα, ως γλώσσα, στους Άραβες αναφέρονται.

Ετυμολογικά, ο Αράπης είναι δάνειο από το τουρκ. Αrap, από το αραβικό arab, από το οποίο προέρχεται και το αρχαίο Άραψ, που έχει δώσει το σημερινό Άραβας.

Για την ιστορια της λέξης, το λεξικό Μπαμπινιώτη αναφέρει: Είναι αξιοσημείωτο ότι η λ. Αράπης δήλωνε μέχρι σχετικώς πρόσφατα και τον Άραβα, τον μελαμψό κάτοικο της Μέσης Ανατολής και κυρίως της Αραβίας (σημασία από την οποία εξάλλου ξεκίνησε), η δε λ. Αραπιά δήλωνε την Αραβία, τον αραβικό κόσμο. Στη σύγχρονη γλώσσα, ωστόσο, έχει περιοριστεί στη δήλωση του ανθρώπου μαύρου χρώματος, του Αφρικανού, ενώ συχνά χρησιμοποιείται υβριστικά ή μειωτικά, όπως το αντίστοιχο αγγλοαμερ. nigger «νέγρος». Το επίθ. αράπικος σημαινει «αραβικός» (πβ. αράπικο φιστίκι) αλλά και «μαύρος». Το θηλ. Αραπίνα έχει και τις δύο σημασίες αν και τείνει να χρησιμοποιείται στον προφορικό λόγο μόνο στη σημασία «μαύρη».

Ως προς την Αραπίνα, νομίζω πως όταν ο Τσιτσάνης έλεγε «αραπίνες, λάγνες ερωτιάρες» είχε στο νου του Αραβίνες, που βέβαια μελαμψές θα ήταν, αλλά όχι απαραίτητα μαύρες. Όμως σήμερα καταλαβαίνουμε θαρρώ μαύρες, εξ ου και πολλοί το λένε κιόλας, «Αραπίνες, μαύρες ερωτιάρες».

Όταν έγινε η απόβαση του Μπραήμη στον Μωριά, τους Αιγύπτιους τους είπαν «αραπάδες» ή και «στραβαραπάδες», π.χ. σε κάποια επιστολή του Κολοκοτρώνη θαρρώ υπάρχει η καυχησιάρικη αναφορά «διά να εγλεντίσωμεν ολίγο με τους ανάνδρους στραβαραπάδες». Τελικά δεν ήταν γλέντι. Στραβαραπάδες υποθέτω επειδή αρκετοί Αιγύπτιοι είχαν οφθαλμικά προβλήματα.

Αλλά αυτά, τότε. Σήμερα, ενώ θα τραγουδήσουμε τις Αραπίνες του Τσιτσάνη και φυσικά δεν θα μετονομάσουμε την Αραπίτσα ή τον κ. Αράπογλου, δεν θα χρησιμοποιήσουμε την προσφώνηση «Αράπη, έλα εδώ», ούτε θα αναφερθούμε σε κάποιον μαύρο λέγοντας «ο Αράπης». Αν το κάνουμε, δίκαια θα επικριθεί, και ελπίζω να επικριθεί δριμύτατα. Όπως σημειώνουν τα λεξικά, η λέξη έχει και υβριστική/μειωτική σημασία παρόμοια με το nigger των Αμερικανών και το nigger δεν λέγεται τη σήμερον ημέρα. (Το «νέγρος» ήταν εντελώς ουδέτερο στα ελληνικά πριν από 50 χρόνια -θυμηθείτε πχ τα Νέγρικα του Λοΐζου. Ε, σήμερα δεν είναι).

Αλλά τι γίνεται με την παροιμία «Τον Αράπη κι αν τον πλένεις το σαπούνι σου χαλάς;» Μπορούμε να τη χρησιμοποιούμε;

Εξαρτάται. Παρόλο που έχει αρχαία διαπιστευτήρια (αν και οι αρχαίοι το έλεγαν πιο λακωνικά: Αιθίοπα σμήχειν), πολλοί την αποφεύγουν διότι, όπως και να το κάνουμε, είναι μειωτική για τους μαύρους, Σε κάθε περίπτωση όμως, μου φαίνεται αδιανόητο να χρησιμοποιηθεί η παροιμία π.χ. σε μια αγόρευση πολιτικού αρχηγού ή σε ανακοίνωση πολιτικού κόμματος. Ακόμα πιο αδιανόητο θα ήταν αν τη χρησιμοποιούσε κάποιος απαντώντας σε κάποιον μαύρο.

Και ενώ δεν μου φαίνεται προβληματικό να τραγουδήσουμε τις Αραπίνες του Τσιτσάνη, αισθάνομαι αμηχανία, όπως έγραψε και χτες ο Μπλογκ, με τον Αράπη (τον μαύρο, τον σκύλο, τον ταμ-ταμ-ταμ) του Ζαμπέτα. Όσο κι αν είναι εύθυμο, νομίζω πως στην εποχή μας μάλλον κακόγουστο ακούγεται.

Ίσως με έχουν προδιαθέσει αρνητικά διάφοροι κουτοπόνηροι στα σόσιαλ οι οποίοι και τώρα που αποσύρθηκε προσωρινά το Όσα παίρνει ο άνεμος, οπως και κάθε φορά που τίθεται θέμα όρων που μυρίζουν ρατσισμό, εξανίστανται: Δηλαδή θα απαγορέψουμε τον Αράπη του Ζαμπέτα; (Αν και οι πιο πολλοί από αυτούς στην πραγματικότητα μάχονται για το δικαίωμά τους να λένε αράπης, πούστης, πουτάνα ή λάθρο).

Το ιστορικό πλαίσιο υπάρχει και παίρνεται υπόψη, αλλά δεν είναι το μοναδικό κριτήριο. Ενώ κανείς δεν διανοείται να μετονομάσει τον Δωδεκάλογο του Γύφτου, πολλοί ενοχλούνται από τα σοκολατένια γλυκά που πριν από 50 χρόνια όλοι τα έλεγαν tête de nègre (κεφάλι νέγρου, κατά λέξη) στη Γαλλία (και ανάλογα ονόματα σε άλλες χώρες) κι έτσι σε πολλές περιπτώσεις χρησιμοποιείται άλλο όνομα πχ têtes de choco.  (Εμείς άραγε τα λέμε ακόμα «νεγράκια»;)

Και πάντως, έχουν ήδη υπάρξει περιπτωσεις όπου ευαίσθητοι άνθρωποι, αθόρυβα, αντικατέστησαν τίτλους έργων τέχνης από παλιότερες εποχές, χωρίς να μετονομάζουν επίσημα το έργο. Τα όσα ακολουθούν, με τα οποία θα κλείσω, τα δανείστηκα από ανάρτηση του Ευγένιου Ματθιόπουλου.

Η αείμνηστη και ευγενική Νέλλη Μισιρλή είχε μετονομάσει διακριτικά το έργο του Γύζη, «Αράπης», σε «Κεφάλι άραβα», όταν το δημοσίευσε στη μονογραφία της για τον καλλιτέχνη. Είναι νομίζω ένα καλό παράδειγμα, λέει ο Ματθιόπουλος.

Κι αυτό, παρόλο που ο Γύζης είχε επιλέξει τον τίτλο Αράπης, και παρόλο που το μοντέλο του πίνακα ήταν ένας γνωστός τύπος της παλιάς Αθήνας, ο Χρήστος ο Αράπης, όπως λεγόταν, που ήταν Αιθίοπας και δεν ξέρω πώς είχε ξεμείνει στο κλεινόν άστυ (ξέρουμε ότι Αιθίοπες ήρθαν για τη διάνοιξη της διώρυγας του Ισθμού, αλλά αυτή έγινε αργότερα, ενώ ο Χρήστος πόζαρε στον Γύζη περί το 1873.

Και ακόμα κι αν το «Κεφάλι Άραβα» είναι ανακριβές και καλύτερο θα ήταν το «Αιθίοπας» βρίσκω πολύ καλή ιδέα τη διακριτική μετονομασία, έστω κι αν ο επίσημος τίτλος δεν αλλάζει.

Για τον ίδιο λόγο, όπως αναφέρθηκε στην ίδια συζήτηση, το γνωστό έργο [προσχέδιο με λάδι] του Rubens «Quatre têtes de nègres», στον ιστότοπο του Musées royaux des Beaux-Arts de Belgique, [Bruxelles] μετονομάζεται σε «Quatre études de la tête d’un Maure». Αντί για «τέσσερα κεφάλια νέγρων» έγινε «τέσσερις σπουδές σε κεφάλι Μαυριτανού».

Θα μου πείτε: αρκούν αυτές οι διακοσμητικές μετονομασίες για να βελτιωθεί η θέση των μαύρων; Όχι βέβαια. Και αν η μετονομασία γίνει διακοσμητική δηλ. δικαιολογία για να μην αλλάξει τίποτε άλλο, δεν ωφελεί και ίσως να βλάπτει. Από την άλλη όμως και η αλλαγη της γλώσσας που πληγώνει τους αδύνατους, που δεν περιορίζεται βέβαια στον όρο «αράπης», ασφαλώς επηρεάζει και τα υπόλοιπα. Κάνει τον κόσμο μας, έστω και απειροελάχιστα, λιγότερο κακό.