Τα τάλιρα της κοιλάδας

Τάλιρα βεβαίως δεν υπάρχουν σήμερα, με την κυριολεκτική σημασία της λέξης. Μια από τις παράπλευρες συνέπειες της εισαγωγής του ευρώ πριν από 20+ χρόνια, ήταν και ότι έθεσε υπό αμφισβήτηση όλους τους όρους που υπήρχαν για να δηλώνουν διάφορες αξίες κερμάτων της εποχής της δραχμής: το δίφραγκο και το τάλιρο κυρίως, αλλά ακόμα και το δεκάρικο και το εικοσάρικο.

Βέβαια, η γλώσσα είναι συντηρητική. Κι αφού ακόμα επιζούν στην ομιλία μας οι παράδες (ή δεν επιζούν;) και τα φράγκα, που έχουν πάψει να ισχύουν εδώ και πολλές πολλές δεκαετίες, αιώνες μάλλον, λογικό είναι και το δίφραγκο και το τάλιρο να αντισταθούν για κάποιο διάστημα στην επίθεση του δίευρου και του πεντάευρου (εγώ τα κλίνω, και τα γράφω «δίευρο», «πεντάευρο»).

Τέλος πάντων, αφού ακόμα τα θυμόμαστε τα τάλιρα, καλό είναι να τους αφιερώσω το σημερινό άρθρο, στο οποίο, σας προειδοποιώ, θα πω μερικά πράγματα που τα έχω ήδη ξαναγράψει, αν και θα προσθέσω και πολλά καινούργια.

Το τάλιρο λοιπόν ήταν το κέρμα των πέντε δραχμών. Πρόκειται για δάνειο από το ιταλ. tallero ή από το βενετικό talaro, αλλά η ετυμολογία της λέξης μάς πηγαίνει αρκετά βορειότερα.

Tal στα γερμανικά είναι η κοιλάδα. Λοιπόν, στην κοιλάδα του Αγίου Ιωακείμ, που σήμερα βρίσκεται στην Τσεχία και λέγεται Jachymov, αλλά στη γερμανοκρατούμενη Βοημία λεγόταν Joachimsthal με την τότε ορθογραφία, υπήρχε ασήμι, από το οποίο έκοψαν το 1519 ωραία αστραφτερά ασημένια νομίσματα, που τα είπαν, όχι με πολλή φαντασία είναι η αλήθεια, Joachimsthaler. Τα νομίσματα αυτά είχαν, ως φαίνεται, μεγάλο σουξέ, και η συγκεκομμένη λέξη thaler περνάει στις άλλες γερμανικές διαλέκτους, και κατηφορίζει ως την Ιταλία, ως tállero, από την οποία την πήραμε κι εμείς, τάλιρο, αν και μπορεί ο δανεισμός όπως είπα να έγινε από τον βενετικό τύπο, αφού και στη χώρα μας υπάρχει ο τύπος «τάλαρο» που μπορεί να είναι παλιότερος.

Βέβαια, αν είστε οπαδοί του Γκας Πορτοκάλος, όπως η αείμνηστη κ. Τζιροπούλου, θα προτιμήσετε μιαν ελληνοπρεπή (παρ)ετυμολογία, και θα προσφύγετε στον ομηρικό «τάλαρο», που σημαίνει «καλάθι», λέξη που μάλιστα επιβιώνει σε διαλεκτικές μορφές και σήμερα (ταλάρια στην Ήπειρο και στην Κύπρο) -και αφού συμβαίνει τα μέτρα βάρους ή όγκου να χρησιμοποιούνται και για ονομασίες νομισμάτων, ποιος μας πιάνει, η παρετυμολογία είναι έτοιμη, κι αν κάποιος παρατηρήσει ότι κάνετε άλματα χιλιετιών τον προσπερνάτε αγέρωχα, τον ανθέλληνα.

Επιστρέφουμε στην επιστημονική ετυμολογία, που έχει να μας δώσει κι άλλα ταξίδια. Διότι το thaler δεν κατηφόρισε μονάχα στα μέρη μας. Αφού αποτέλεσε το πιο διαδεδομένο νόμισμα στη βόρεια Γερμανία και στις σκανδιναβικές χώρες, πέρασε και στα ολλανδικά ως daler και από εκεί το πήραν οι Εγγλέζοι ως dollar.

Οι Άγγλοι άποικοι στην Αμερική χρησιμοποίησαν τον όρο dollar για το ισπανικό ασημένιο πέσο, που ήταν ευρύτατα διαδεδομένο ως νόμισμα. Μετά τη νίκη της Αμερικάνικης Επανάστασης, το 1786 το dollar καθιερώθηκε ως όνομα του νομίσματος του νεαρού κράτους, ύστερα από πρόταση του Τόμας Τζέφερσον, επειδή ήταν όνομα ήδη γνωστό και, το σημαντικότερο ίσως, όχι βρετανικό.

Κι έτσι, «καλώς ήρθε το δολάριο», αλλά εμείς θα επιστρέψουμε στο τάλιρο.

Θα θυμηθούμε πρώτα μια ποιητική ετυμολογική μελέτη, του Ανδρέα Λασκαράτου, το ποίημα «Γιατί τα τάλαρα τα λένε τάλαρα«. Ο Διάολος, αφού έβαλε τον Αδάμ να χρεωθεί για ν’ αγοράσει στολίδια της Εύας, και προκάλεσε το προπατορικόν αμάρτημα, φεύγοντας τραγουδούσε:

Ως τόσο, ο Διάολος ήτανε φευγάτος,
κι επήαινε τραγουδώντας τα – λα – ρα.
κι ο Άδης ανάβλυαζε, χαρά γιομάτος,
κι ετραγούδα όλη μέρα: τα- λα- ρα!
Κι από ᾽κειό το τραγούδι τα, λα, ρα,
είπαν του εγκλήματος το σώμα: Τάλαρα!

Να προσέξουμε επίσης ότι το τάλιρο χρησιμοποιείται και σαν γενικός όρος για το χρήμα, συνήθως στον πληθυντικό. Λέμε για κάποιον «κολυμπάει στα τάλιρα» ή, πιο αθυρόστομα, «χέστηκε στο τάλιρο». Και ο Μανώλης ο Τραμπαρίφας έπρεπε να βάλει τη διπλή ταρίφα, διότι «απόψε που υπάρχουνε τα τάλιρα, βρε μάγκες θα οργώσουμε τα Φάληρα».

Για να πάμε λίγο πιο πίσω, ο Καραϊσκάκης είχε πλάσει τον όρο «Ταλαρίσιοι», που τον χρησιμοποιούσε μειωτικά για τους καλοπληρωμένους στρατιώτες ή αξιωματικούς, και κυρίως για τους Σουλιώτες του στρατοπέδου των Μεγάρων το 1827, που πληρώνονταν αδρά χωρίς να πολεμούν. Φυσικά, και οι άλλοι στρατιώτες και αξιωματικοί μισθοδοτούνταν, έστω και με πολλές καθυστερήσεις, κι αυτό το ήξερε ο Καραϊσκάκης όταν έκανε τη διάκριση. Μιλώντας στο σώμα του Παλαμηδιού: «Πάρετε από τον Φαβιέρον όσα δύνασθε, διά να εξοικονομείτε τους συντρόφους σας, προσέξατε όμως να φυλάξετε την υπόληψιν της πατρίδος και ημών, διότι σεις δεν είσθε Ταλαρίσιοι». Και λίγες μέρες πριν από τον θάνατό του, άρρωστος, ξέσπασε στον Κώστα Βλαχόπουλο που του είχε ζητήσει βοήθεια, κατηγορώντας τον «ότι οι στρατιώται του είναι όλοι άνανδροι, διότι είναι Ταλαρίσιοι» και: «Τι ενόμιζον οι Ταλαρίσιοι και πού επήγαιναν; Δεν ήξευραν ότι είναι πόλεμος και θα φονευθούν και θα πληγωθούν; … Ότι κανένας τους Ταλαρίσιους δεν τους βοηθεί, διότι κανένας με τάλαρα εδώ δεν αγωνίσθηκε, ούτε αγωνίζεται». (Παρέθεσα το σχετικό λήμμα από το βιβλίο μου «Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων». Βλέπουμε πως από τότε τα τάλαρα ήταν γενικός όρος για το χρήμα).

Την ομοιοκαταληξία τάλιρο και Φάληρο τη χρησιμοποίησε και ο Λευτέρης Παπαδόπουλος στο τραγούδι «Το φεγγάρι πάνωθέ μου«: Το φεγγάρι πάνωθέ μου ασημένιο τάλιρο / Και με το κορίτσι Θε μου πάμε για το Φάληρο». Στο δημοτικό σχολείο Παλαιού Φαλήρου λέγαμε κι ένα αλλο στιχάκι: Σ’ αγαπώ, σ’ αγαπώ, πού με βάζεις; Πάνω σ’ ένα τάλιρο. Κι αν πέσω από το τάλιρο; Μας διαβάζει η μαμά μου.

Θα πείτε κι άλλα «ταλαρίσια» στα σχόλιά σας, οπότε να μην κουράζομαι εγώ. Ας αναφέρω μόνο τον Λαλάκη τον εισαγόμενο που καμάρωνε ότι κάθε τζούρα από το ξένο του τσιγάρο ήταν «παφ και τάλιρο».

Και κλείνω με το ερώτημα: υπάρχουν σήμερα τάλιρα; Μ’ άλλα λόγια, λέμε σήμερα «τάλιρο» το (χαρτονόμισμα, πλέον) των 5 ευρώ; Ή έστω, το χρησιμοποιούμε γενικότερα;

Έβαλα το ερώτημα αυτό στο Τουίτερ: Χρησιμοποιείτε εσείς προσωπικά τη λέξη «τάλιρο» (ή τάλληρο) για το χαρτονόμισμα των 5 ευρώ ή γενικότερα για τα χρήματα;

Και το 54,7% όσων απάντησαν (ήταν 444 συνολικά) είπαν ότι Ναι, τη χρησιμοποιούν. Θα πείτε, απάντησαν μονάχα άνθρωποι της κλάσης μου. Όχι όμως, είχα φροντίσει να βάλω διαχωρισμό ηλικίας στα 45 χρόνια, και οι περισσότεροι που απάντησαν δήλωσαν κάτω των 45. Και το «Ναι στο τάλιρο» υπερίσχυσε και στους κάτω των 45 (33,3-28.2) αλλά και στους άνω των 45 (21.4%-17.1%).

Οπότε, υπάρχουν ακόμα τάλιρα!