Πόλεμος και αλήθεια

Tην Παρασκευή 25 του μηνός το βράδυ, στο δελτίο ειδήσεων του Σκάι, προβλήθηκε ένα βίντεο που έδειχνε νέους να τρέχουν, να κατεβαίνουν κακήν κακώς από μια κυλιόμενη σκάλα, φωνάζοντας τρομαγμένοι κάτι σε μια σλάβικη γλώσσα.

Το σουπεράκι πληροφορούσε: Συγκλονιστικές εικόνες από τα καταφύγια – Ζουν με τον τρόμο

Και, ενώ βλέπαμε να κουτρουβαλάνε στην κυλιόμενη σκάλα, η Σία Κοσιώνη έλεγε:

Σειρήνες ηχούν και σπέρνουν τον πανικό στο κέντρο του Κιέβου. Κάτοικοι της περιοχής απελπισμένοι, τρέχουν πανικόβλητοι να βρουν καταφύγιο στο μετρό. Με το που μπαίνουν μέσα τρέχουν ακόμη πιο γρήγορα για να προλάβουν. Ο ένας πέφτει πάνω στον άλλον. Κάποιοι μάλιστα κινδυνεύουν να τραυματιστούν σοβαρά.

Όμως αυτό δεν ήταν αλήθεια. Το βίντεο από τον συνωστισμό στην κυλιόμενη σκάλα στην πραγματικότητα δεν ήταν πρόσφατο ούτε προερχόταν από το Κίεβο. Όπως γρήγορα αποκάλυψαν διάφοροι χρήστες στο Τουίτερ και τεκμηριώθηκε στη συνέχεια από αρκετούς ιστοτόπους, η συγκεκριμένη σκηνή ήταν από το μετρό της Ρώμης όταν το 2018 είχε χαλάσει μια κυλιόμενη σκάλα πριν απο τον ποδοσφαιρικό αγώνα Ρόμα – ΤσεΣεΚα Μόσχας. Οι νεαροί που κουτρουβαλάνε στη σκάλα είναι Ρώσοι φίλαθλοι και αυτό εξηγεί και τις τρομαγμένες φωνές που ακούγονται σε σλάβικη γλώσσα. Στο τουίτ αυτό μπορείτε να δείτε την ίδια σκηνή δυο φορές, πρώτα όπως μεταδόθηκε από τον Σκάι και μετά πώς είχε μεταδοθεί το 2018. Η πιο πλήρης τεκμηρίωση της χάλκευσης υπάρχει στα Ελληνικά Χόαξες.

Ας ξαναδούμε το σύντομο βίντεο στη σελίδα των Χόαξες, που είναι απόσπασμα από το δελτίο ειδήσεων του Σκάι. Νομίζω ότι πρόκειται για συρραφή, κάτι που δεν επισημαίνεται στο άρθρο των Χόαξες. Δηλαδή, η σκηνή στη σκάλα είναι από τη Ρώμη, αλλά οι προηγούμενες σκηνές σε εξωτερικό χώρο πρέπει να είναι όντως από το Κίεβο. Αν ισχύει αυτό που λέω, σημαίνει ότι κάποιος (ίσως οι άνθρωποι του Σκάι, ίσως κάποιος άλλος) μοντάρισε τη σκηνή πανικού της Ρωμης πάνω στις σκηνές από το Κίεβο, για να κάνει πιο δραματική την αφήγηση.

Για μιαν ακόμα φορά, λοιπόν, στον πόλεμο που ξεκίνησε την Πέμπτη με την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, επιβεβαιώνεται η γνωστή ρήση ότι «στον πόλεμο το πρώτο θύμα είναι η αλήθεια». Το παράδειγμα του Σκάι δεν είναι (φυσικά ή δυστυχώς) το μοναδικό -φαίνεται όμως πως είναι παράδειγμα εγχώριας χάλκευσης· εννοώ ότι, όπως φαίνεται, δεν πρόκειται για φέικ που κυκλοφόρησε στο εξωτερικό και ήρθε και στη χώρα μας από το διαδίκτυο, όπως πολύ συχνά συμβαίνει.

Ένα παράδειγμα τέτοιου διεθνούς χόακα ήταν η είδηση για την πρώτη απώλεια Αμερικανού στην ουκρανική σύρραξη. Σε τουίτ που φαίνεται να προέρχεται από το CNN Ουκρανίας, βλέπουμε τη φωτογραφία ενός χαμογελαστού διοπτροφόρου νέου.

Είναι ο ακτιβιστής Bernie Gores, μας πληροφορεί η λεζάντα, που σκοτώθηκε από νάρκη που είχαν τοποθετήσει φιλορώσοι αυτονομιστές.

Μόνο που ο Μπέρνι είχε σκοτωθεί ξανά. Συγκεκριμένα, όπως βλέπετε στη δεύτερη φωτογραφία, τον είχαν εκτελέσει οι Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν, πέρυσι, όπως είχε ανακοινώσει το… CNN Afghanistan!

Στην πραγματικότητα, και τα δυο τουίτ προέρχονται από ψεύτικους λογαριασμούς που καμιά σχέση δεν έχουν με το CNN. Επιπλέον, ο χαμογελαστός κύριος της φωτογραφίας ζει και βασιλεύει, ονομάζεται δε Jordie Jordan και δεν είναι δημοσιογράφος αλλά δημοφιλής γιουτουμπεράς και γκέιμερ. Κι άλλες φορές έχει γίνει στόχος φέικ ειδήσεων, μαθαίνω διαβάζοντας το εκτενές άρθρο του snopes, όπου πληροφορούμαι επίσης ότι το όνομα Bernie Gores είναι κι αυτο φτιαχτό, και μάλιστα, λέει, αν το προφέρεις βγαίνει μια ρατσιστική βρισιά (κάτι με nigger θα είναι).

Προσθέτω εδώ ότι στα ελληνικά ΜΚΔ η είδηση για τον πολυπέθαντο κ. Γκόουρς έγινε δεκτή με το σχόλιο «αναβοσβήνει κι αυτός», που είναι υπαινιγμός για έναν παμπάλαιο χόακα που εμφανιζόταν με επιμονή παλιότερα σε ελληνικούς ιστότοπους, με τον τίτλο «Έσβησε αθόρυβα ο 24χρονος αστυνομικός, θύμα κουκουλοφόρων». Στην πραγματικότητα, ένας αστυνομικός είχε τραυματιστεί σοβαρά όταν δέχτηκε επίθεση από κάποιους, και είχε νοσηλευτεί. Βγήκε από το νοσοκομείο, αλλά από το 2007 έως τουλάχιστον το 2014, κάθε λίγους μήνες δημοσιευόταν είδηση σε ανυπόληπτους αλλά και σε σοβαρότερους ιστοτόπους, ότι «Έσβησε αθόρυβα…». Τέλος της παρένθεσης.

Ο Καρλ Μπιλντ, πρώην πρωθυπουργός της Σουηδίας, διπλωμάτης σε διάφορες καίριες θέσεις κατά καιρούς, τώρα συμπρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Εξωτερικών Σχέσεων, δημοσίευσε στο Τουίτερ αυτή τη φωτογραφία, που δείχνει ένα αγόρι κι ένα κορίτσι να χαιρετάνε ένα κομβόι με άρματα μάχης, προσθέτοντας το σχόλιο: «Οι φωτογραφίες αυτές θα μείνουν μαζί μας για πολύ καιρό».

Καλά λέτε, του απαντάει κάποιος σχολιαστής. Η φωτογραφία αυτή βρίσκεται μαζί μας ήδη εδώ και 6 χρόνια, από το 2016.

Διότι, βλέπετε, η φωτογραφία δεν είναι από τον πρόσφατο πόλεμο. Όπως διαβάζω σε άρθρο της ομάδας «ελεγκτών γεγονότων» (fact-checking) του Reuters, είναι φωτογραφία του Ουκρανού φωτογράφου Ντμίτρι Μουράβσκι, και ανήκει σε μια συλλογή φωτογραφιών που παρουσίασε τον Μάρτιο του 2016 στο Φέισμπουκ με τίτλο «Παιδιά του πολέμου«. Δεν διευκρινίζεται αν οι φωτογραφίες της συλλογής είναι παρμένες από πεδία μάχης ή αν είναι «σκηνοθετημένες».

Σε κάθε περίπτωση, πάντως, δεν είναι φωτογραφία από τον τωρινό πόλεμο.

Στα Νέα δημοσιεύτηκε μια φωτογραφία με έναν πατέρα που αποχαιρετά την κόρη του για να πάει να πολεμήσει εναντίον της ρωσικής εισβολής.

Στην πραγματικότητα, όμως, οι φωτογραφίες είναι παρμένες από βίντεο τραβηγμένο μερικές μέρες πριν από το ξεκίνημα του πολέμου, στις περιοχές που ελέγχονταν από τους ρωσόφωνους στην ανατολική Ουκρανία.

Θα θυμάστε ίσως ότι, σε αναμονή της σύγκρουσης, οι αρχές των αυτόκλητων λαϊκών δημοκρατιών μετέφεραν μεγάλο μέρος του άμαχου πληθυσμού τους στη Ρωσία.

Και αυτή η σκηνή αποχαιρετισμού από εκεί προέρχεται. Ο πατέρας αποχαιρετά την κόρη του, που μεταφέρεται στο Ροστόφ.

Συμφωνα με ανάλυση που έκαναν τα Ελληνικά Χόαξες, η σκηνή της φωτογραφίας έλαβε χώρα στις 21 Φεβρουαρίου στην πόλη Γκορλόβκα της ΛΔ του Ντονιέτσκ.

Κυκλοφόρησε ευρύτατα και ένα βίντεο που (υποτίθεται ότι) παρουσιάζει τη συνομιλία ανάμεσα σε ένα ρωσικό πολεμικό πλοίο και στην ουκρανική φρουρά του νησιου Ζμίνι. Πρόκειται για ένα μικρό νησάκι, που λέγεται Φιδονήσι στα ελληνικά, ανήκει στην Ουκρανία και βρίσκεται σε στρατηγική θέση κοντά στις εκβολές του Δούναβη.

Σύμφωνα με το βίντεο, οι Ρώσοι κάλεσαν τους υπερασπιστές του νησιού να παραδοθούν και εκείνοι απάντησαν, στο πνεύμα του Καμπρόν, «Άντε γαμηθείτε». Οι Ρώσοι ισοπέδωσαν με πυρά το νησί σκοτώνοντας όλους τους υπερασπιστές. Το ουκρανικό υπουργείο Άμυνας ανακοίνωσε ότι οι 13 πεσόντες θα λάβουν μετά θάνατον τον τίτλο του «Ήρωα της Ουκρανίας».

Ωστόσο, η ρωσική πλευρά ανακοίνωσε ότι οι φρουροί του νησιού παραδόθηκαν και ότι μεταφέρθηκαν στη Σεβαστούπολη όπου κρατούνται αιχμάλωτοι και πρόκειται να απελευθερωθούν σύντομα. Η ρωσική πλευρά ανακοίνωσε πολύ μεγαλύτερο αριθμό υπερασπιστών του νησιού, 82. Η ουκρανική συνοριοφυλακή σε νεότερη ανακοίνωσή της αναφέρει και αυτή την εκδοχή, ότι οι υπερασπιστές είναι ζωντανοί και αιχμάλωτοι. Εδώ μια ανασκόπηση σε ελληνικό ιστότοπο. Μακάρι να είναι καλά οι άνθρωποι. Στην περίπτωση αυτή η ηχογράφηση με την καμπρόνεια απάντηση ασφαλώς θα είναι σκηνοθετημένη.

Τα παραδείγματα είναι αμετρητα. Ο Daniel Funke, της ομάδας ελεγκτών γεγονότων της USA Today δημοσίευσε στο Τουίτερ καμιά δεκαριά ακόμα περιπτώσεις, όπως αυτην:

Δεν πρόκειται για βομβαρδισμό ουκρανικής πόλης, αλλά για ισραηλινό βομβαρδισμό στη λωρίδα της Γάζας τον Μάιο του 2021.

Πολλές τέτοιες ανασκευές μπορείτε να βρείτε συγκεντρωμένες σε αυτό εδώ το άρθρο, από έναν ισπανικό ιστότοπο (στα αγγλικά όμως).

Υπάρχουν βέβαια άφθονα εργαλεία για να δεις αν μια φωτογραφία που κυκλοφορεί ως χτεσινή έχει ή όχι ξαναδημοσιευτεί παλιότερα στο διαδίκτυο. Κάποια από αυτά είναι στοιχειώδη, κάποια είναι πιο εξελιγμένα. Σε κάθε περίπτωση όμως, το να ανασκευαστούν αυτοί οι χόακες θέλει αρκετό κόπο και χρόνο -ο γνωστός νόμος του Μπραντολίνι, ότι η ανασκευή του πλαστουργήματος απαιτεί μια τάξη μεγέθους περισσότερο χρόνο απ’ ό,τι η κατασκευή του ή, όπως λέμε εδώ, ρίχνει ο παλαβός (ή ο κακόβουλος απατεώνας) μια πέτρα στο πηγάδι και σαράντα γνωστικοί δεν μπορούν να τη βγάλουν.

Βέβαια, στον πόλεμο τέτοια μέσα εξαπάτησης και ψεύτικης προπαγάνδας χρησιμοποιούνται εδώ και αιώνες -θα έλεγε κανείς ότι είναι σχεδόν θεμιτό μέσο. Αλλά οι επαγγελματικοί, τουλάχιστον, ιστότοποι θα έπρεπε να ελέγχουν περισσότερο το υλικό που δημοσιεύουν.

Υπάρχει όμως και η φέικ ανασκευή. Και θα κλείσω με μια τέτοια περίπτωση, που μάλιστα ενδιαφέρει και άμεσα το ιστολόγιο. Βλέπετε, στο άρθρο της περασμένης Παρασκευής, είχα θελήσει να συνοδέψω το άρθρο (για τον πόλεμο) με μια φωτογραφία. Στο BBC βρήκα τη φωτογραφία της γυναίκας με τον επίδεσμο, μπροστά στο βομβαρδισμένο κτίριο και την έβαλα στο άρθρο.

Μια φίλη στο Φέισμπουκ όμως μου είπε ότι η φωτογραφία είναι από το 2018, όταν είχε συμβεί έκρηξη φυσικού αερίου σε πολυκατοικία στο Μαγκνιτογκόρσκ. Παραξενεύτηκα, γιατί σε άλλα βρετανικά μέσα είχα δει την ίδια τραυματισμένη γυναίκα, σε άλλες, αλλά πολύ παρόμοιες, λήψεις, πρωτοσέλιδα σε εφημερίδες (με τίτλους όπως «Ο Πούτιν εισβάλλει» στη Γκάρντιαν ή «Το αίμα της στα χέρια του» στη Σαν). Ως τεκμήριο μου έδειξαν το εξής:

Ωστόσο, φαίνεται πως εδώ το φέικ εντοπίζεται στην προσπάθεια ανασκευής. Η φωτογραφία όντως είναι πρόσφατη, από την πρώτη μέρα του πολέμου –περισσότερα εδώ, αλλά στα ισπανικά.

Στατιστικά πάντως, οι φέικ ανασκευές είναι (προς το παρόν) πολύ λιγότερες από τις φέικ ειδήσεις. Θα με ενδιέφερε στα σχόλιά σας να με ενημερώσετε και για άλλους χόακες ελληνικής προέλευσης για τον ουκρανικό πόλεμο, όπως ο πρώτος χόακας του άρθρου, με τις κυλιόμενες σκάλες του Σκάι.

Καλύτερα ομως να σταματήσει ο πόλεμος και να μην έχουμε άλλους χόακες προς ανασκευή και άλλα αθώα θύματα. Κάτι άκουσα μάλιστα ότι πρόκειται να ξεκινήσουν συνομιλίες -αν δεν είναι κι αυτό πλαστή είδηση.