Το κουτί της Πανδώρας και άλλα «σοφά λάθη»

Την ιδέα για το σημερινό άρθρο την πήρα από μια πρόσφατη δημοσίευση του Χρίστου Γραμματίδη στο Φέισμπουκ, που αναφερόταν στο πρώτο από τα σοφά λάθη που θα δούμε.

Ο όρος «σοφά λάθη» που χρησιμοποιώ είναι εσκεμμένα ανακριβής, εξού και τα εισαγωγικά στον τίτλο. Ακριβέστερο θα ήταν να πούμε για «λαθη σοφών».

Γιατί τα λέω έτσι;

Για να απαντήσουμε, ας σκεφτούμε το κουτί της Πανδώρας. Ξέρετε, το γνωστό κουτί που η Πανδώρα άνοιξε, μη μπορώντας να αντισταθεί στην περιέργεια, με αποτέλεσμα να ξεχυθούν από μέσα όλα τα δεινά στον κόσμο μας, αρρώστιες, πείνα, πόλεμος -αλλά και η ελπίδα, το αντίδοτο στα δεινά.

Η έκφραση έχει μπει και στη γλώσσα μας. Όταν λέμε «άνοιξε το κουτί της Πανδώρας» εννοούμε ότι έθεσε σε κίνηση μια διαδικασία που αποδεικνύεται πηγή αλλεπάλληλων κακών.

Κι όμως, το «κουτί της Πανδώρας» είναι «λάθος». Στην ελληνική μυθολογία δεν ήταν κουτί αλλά πιθάρι. Ναι, πιθάρι.

Για την Πανδώρα και το πιθάρι της μας μιλάει ο Ησίοδος στο Έργα και ημέρες. Την Πανδώρα την έφτιαξαν οι θεοί, πανέμορφη και ποθητή, για να τιμωρήσουν τους ανθρώπους μετά την αποκοτιά του Προμηθέα που έκλεψε τη φωτιά. Με εντολή του Δία, ο Ερμής τη χάρισε για σύζυγο στον Επιμηθέα, τον αδελφό του Προμηθέα.

Στο σπιτικό του Επιμηθέα υπήρχε ένα πιθάρι και η Πανδώρα έβγαλε το «μέγα πώμα» του και το άνοιξε και…

ἀλλὰ γυνὴ χείρεσσι πίθου μέγα πῶμ’ ἀφελοῦσα ἐσκέδασ’, ἀνθρώποισι δ’ ἐμήσατο κήδεα λυγρά.

Λίγο πολύ καταλαβαίνουμε τι θέλει να πει, αφού η γλώσσα είναι μία και ενιαία, έτσι; Αλλά και να μην καταλαβαίνουμε το νόημα, πάντως βλέπουμε σαφώς ότι ο Ησίοδος χρησιμοποιεί τη λέξη «πίθος».

Πώς το πιθάρι έγινε κουτί; Χρειάστηκε να μεσολαβήσει ένας σοφός -γι’ αυτό και λέω για «σοφό λάθος».

Στρατηγός Λεωνίδας Λαπαθιώτης

Γράφω συχνά για τον ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, ο οποίος έτσι κι αλλιώς βρίσκεται συχνά στην επικαιρότητα 66 χρόνια μετά την αυτοκτονία του: πέρυσι επανεκδόθηκε η αυτοβιογραφία του, ενώ χαρακτηριστικό είναι ότι τον Σεπτέμβριο στο πρόσφατο Συνέδριο Νεοελληνικών Σπουδών στη Γρανάδα έγιναν τρεις ανακοινώσεις με θέμα τους τον Λαπαθιώτη. Όμως, όποιος ξεφυλλίζει παλιές εφημερίδες, των δύο πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα, βλέπει ότι άλλος ήταν τότε ο διάσημος Λαπαθιώτης: ο Λεωνίδας, ο πατέρας του ποιητή. Οπότε, δεν είναι άστοχο να γράψω εδώ μια πρόχειρη βιογραφία του.

Το γενεαλογικό δέντρο των Λαπαθιώτηδων ξεκινάει από τη Λάπηθο της Κύπρου. Ο παππούς του Λεωνίδα, ο Χατζη-Ηλίας, πρόκριτος της Λαπήθου και μέλος της Φιλικής Εταιρείας, σφαγιάστηκε από τους Τούρκους τον ματωμένο Ιούλιο του 1821. Ο πρωτότοκος γιος του, ο Θεοχάρης, που τότε ήταν 9 ή 14 χρονών (ανάλογα με τις πηγές, βρίσκουμε χρονολογία γεννήσεως το 1807 ή το 1812, με πιθανότερη την πρώτη) κρύφτηκε σε κάποιο μοναστήρι και αργότερα, πιθανώς το 1824, ίσως όμως κι αργότερα, μεταβαίνει στην επαναστατημένη Ελλάδα, εντάσσεται στο σώμα του λιβαδιώτη οπλαρχηγού Ιωάννη Μπούσγου, ύστερα κατατάσσεται στο υποτυπώδες πυροβολικό, μετά όμως τον βρίσκουμε στη χωροφυλακή του νεαρού κράτους, από το 1834 έως το 1862 οπότε και αποστρατεύεται. Πέθανε το 1886. Είχε δύο παιδιά, τον Λεωνίδα και τη Βασιλική, μετέπειτα Ζαφειροπούλου.

Οι Κύπριοι την εποχή εκείνη δεν είχαν επώνυμα, τουλάχιστον οι πιο πολλοί. Ο Θεοχάρης προφανώς πήρε το επώνυμο Λαπαθιώτης κάποια στιγμή, όταν το χρειάστηκε. Γιατί Λαπαθιώτης και όχι Λαπηθιώτης, δεν το ξέρω.