Φθινοπωρινό

Το γκουγκλ μάς πληροφορεί (αν βάλετε «φθινόπωρο») ότι στο Βόρειο Ημισφαίριο το φθινόπωρο αρχίζει στις 23 Σεπτεμβρίου 2019, δηλαδή σήμερα, ενώ από άλλους ιστοτόπους μαθαίνουμε ειδικότερα πως στην Ελλάδα το φθινόπωρο αρχίζει στις 10.51 το πρωί (ώρα Ελλάδος).

Επομένως, το σημερινό άρθρο κάποιοι θα αρχίσουν να το διαβάζουν καλοκαίρι αλλά… θα το τελειώσουν φθινόπωρο (μα τόσο αργά διαβάζουν;) Και βέβαια, αφού είναι τέτοια η μέρα, δεν θα παραξενευτείτε αν αφιερώσουμε το άρθρο στο φθινόπωρο που αρχίζει. Θα έλεγα μάλιστα πως το παράξενο είναι που ως τώρα δεν είχαμε βάλει άρθρο για το φθινόπωρο, αφού το φετινό είναι το δέκατο ιστολογικό μας φθινόπωρο.

Το φθινόπωρο είναι η τρίτη εποχή του χρόνου, η εποχή ανάμεσα στο καλοκαίρι και στον χειμώνα: η γέφυρα που οδηγεί από το καλοκαίρι προς τον χειμώνα, θα ελεγε κανείς.

Θ’ ακούσετε συχνά να λένε ότι «έτσι οπως κατάντησε το κλίμα, δεν υπάρχουν πια τέσσερις εποχές αλλά δύο: χειμώνας και καλοκαίρι». Είναι κοινός τόπος της συζήτησης ότι τα τελευταία χρόνια έχουν χαθεί οι ενδιάμεσες εποχές, η άνοιξη και το φθινόπωρο.

Νομίζω όμως ότι οι ενδιάμεσες εποχές ανέκαθεν βρίσκονταν σε υποδεέστερη θέση ως προς το χειμώνα και το καλοκαίρι. Η παροιμία τι λέει; Από Μάρτη καλοκαίρι και από Αύγουστο χειμώνα -παναπεί, η λαϊκή ψυχολογία έχει μια τάση να παραβλέπει τις αποχρώσεις: εστιάζει στο βασικό. Δυο είναι οι εποχές, από αυτή την οπτική γωνία: η καλή και η κακή. Με λίγη καλή θέληση τους ενδιάμεσους μήνες τους βολεύουμε στο ένα ή στο άλλο άκρο.

Εμείς ομως εδώ λεξιλογούμε και δεν αναφερθήκαμε ακόμα στη λέξη φθινόπωρο. Η λέξη είναι αρχαία, από τον 5ο κιόλας αιώνα π.Χ. Θα αναγνωρίσατε τα συνθετικά της, φθίνω (λιγοστεύω, ελαττώνομαι) και οπώρα. Οπώρα είναι σήμερα το φρούτο, το οπωρικό, και οπωρικά εμφανίζονται ολοχρονίς, οπότε χρειάζεται κάποια εξήγηση.

Η πρώτη μέρα της άνοιξης

Συμβατικά, σήμερα, 21 Μαρτίου, είναι η πρώτη μέρα της άνοιξης. Αυτό συμβαίνει επειδή έχουμε την εαρινή ισημερία, η διάρκεια της ημέρας γίνεται ίση με τη διάρκεια της νύχτας, και από δω και μπρος οι μέρες μεγαλώνουν μέχρι να φτάσουν στο μέγιστό τους με το θερινό ηλιοστάσιο -αν και από την ερχόμενη Κυριακή θα μπούμε και στη θερινήν ώρα κι έτσι η διάρκεια της ημέρας που βιώνουμε όσοι δεν ξυπνάμε νωρίς θα αυξηθεί ακόμα περισσότερο, απότομα και για κάποιους αφύσικα.

Αστρονομικά, στην ισημερία το επίπεδο του ισημερινού της Γης περνάει από το κέντρο του Ηλίου. Βέβαια, η ισημερία είναι εαρινή για το βόρειο ημισφαίριο -εκεί κάτω έχουν αντίστροφα τις εποχές. Να πούμε επίσης ότι στα αγγλικά, στα γερμανικά και στις ρωμανικές γλώσσες δεν μιλάνε για ισημερία, αλλά, θα λέγαμε, για «ισονυκτία», αφού ο αντίστοιχος όρος (equinox κτλ.) παραπέμπει στη νύχτα.

Όμως, ξεκίνησα με τη λέξη «συμβατικά». Πράγματι, όσοι είναι της γενιάς μου μάθαμε στο σχολείο πως η εαρινή ισημερία πέφτει στις 21 Μαρτίου και αυτό ίσχυε τον εικοστόν αιώνα. Ωστόσο, στον αιώνα μας τις περισσότερες φορές ως τώρα η ισημερία έπεσε στις 20 Μαρτίου, αν και πέρυσι, έστω και στο τσακ, έπεσε στις 21 (διότι ήταν στις 00.45 της 21.3.2015). Φέτος, η ισημερία ήταν χτες στις 06.30, άρα η πρώτη μέρα της άνοιξης ήταν χτες. Μάλιστα, καλό είναι να ξεχάσουμε την ημερομηνία της 21ης Μαρτίου σε σχέση με την ισημερία, διότι από δω και μπρος, αν πρόσεξα καλά, η εαρινή ισημερία στην Ελλάδα δεν θα πέσει ποτέ πια στις 21 του μήνα. Σιγά-σιγά, αν και όχι γραμμικά, θα έρχεται όλο και νωρίτερα, και το 2052, εδώ θα είμαστε, θα είναι η πρώτη φορά που θα έχουμε εαρινή ισημερία στις 19 Μαρτίου. Γενικότερα, στο δεύτερο μισό του αιώνα μας θα έχουμε πάνω από δεκαπέντε φορές την ισημερία στις 19 Μαρτίου, όπως βλέπετε εδώ. Σας το λέω από τώρα, να μην κανονίσετε κανένα χάπενινγκ για τις 20 ή τις 21 και πέσετε έξω.

Οπωροφόρες λέξεις, ένα καινούργιο βιβλίο

Ακολουθεί πολιτική διαφήμιση, λέει το προειδοποιητικό μήνυμα στα κανάλια για να μας κάνει να πιστέψουμε ότι οι άλλες εκπομπές, που δεν έχουν αυτό το μήνυμα, είναι πολιτικά ουδέτερες. Ακολουθεί ασύστολη διαφήμιση, θα μπορούσα να σας προειδοποιήσω κι εγώ, διότι οι Οπωροφόρες λέξεις δεν είναι απλώς ένα καινούργιο βιβλίο, είναι το καινούργιο βιβλίο μου, που από προχτές κυκλοφορεί στα βιβλιοπωλεία από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος.

Σύμφωνα με τον υπότιτλό του, το βιβλίο είναι μια χυμώδης ιστορία των καρπών και των ονομάτων τους. Το χυμώδης βέβαια, θα το κρίνουν οι αναγνώστες, αλλά το έβαλα για να δείξω ότι δεν είναι μια στεγνή επιστημονική πραγμάτευση του θέματος, δεν πρόκειται για μια εξέταση των φρούτων από μαγειρική,  διατροφολογική ή βοτανολογική σκοπιά· δεν θα σας πω ποια ιχνοστοιχεία περιέχει ο κάθε καρπός, ούτε τι πρέπει να τρώτε για να διατηρήσετε τη σιλουέτα  ή την υγεία σας. Ούτε θα σας δώσω πρωτότυπες συνταγές μαγειρικής με φρούτα. Κι όμως, προσκαλώ τους αναγνώστες να πάρουν μέρος σε ένα συμπόσιο.

Το συμπόσιο αυτό είναι ιστορικό, γλωσσικό, λογοτεχνικό, λαογραφικό: λέμε μερικά πράγματα για την ιστορία του κάθε καρπού και το πώς έφτασε στα μέρη μας, θυμόμαστε τι έλεγαν για τον καρπό αυτό οι αρχαίοι και Βυζαντινοί συγγραφείς, αναφερόμαστε στα ονόματα του κάθε καρπού, τόσο στο σημερινό όσο και στα παλαιότερα, καθώς και στις διαλεκτικές ονομασίες του, γνωρίζουμε την ετυμολογία των ονομάτων, τις παροιμιακές και ιδιωματικές φράσεις με το συγκεκριμένο φρούτο, την παρουσία του στη λογοτεχνία και στη λαογραφία. Με δυο λόγια, βλέπουμε τη θέση που έχει το κάθε φρούτο στον πολιτισμό μας και (πιο συνοπτικά, βέβαια) στον παγκόσμιο πολιτισμό.

Η περιήγηση αυτή βέβαια δεν είναι εξαντλητική – για το καθένα από τα φρούτα μπορεί να γραφτεί ολόκληρο βιβλίο, μάλιστα για πολλά έχει όντως γραφτεί. Ωστόσο, από το πολύ υλικό που υπάρχει, πιστεύω πως διάλεξα τους μεγαλύτερους, τους γευστικότερους, τους πιο ζουμερούς καρπούς για να σας φιλέψω.

Στους ταχτικούς φίλους του ιστολογίου, το περιεχόμενο του βιβλίου δεν θα είναι εντελώς άγνωστο. Πολλά από τα κεφάλαια του βιβλίου πρωτοδημοσιεύτηκαν στο ιστολόγιο. Στο βιβλίο, βέβαια, παρουσιάζονται ξαναδουλεμένα και αισθητά βελτιωμένα, μεταξύ άλλων χάρη στα πολλά και εύστοχα δικά σας σχόλια -και σας ευχαριστώ όλους θερμά.

Συνολικά στο βιβλίο εξετάζονται πάνω από σαράντα φρούτα και καρποί, τα περισσότερα στο δικό τους κεφάλαιο, τα σπανιότερα μαζί με άλλα. Παραθέτω τα περιεχόμενα του βιβλίου -θα μαντέψετε, φαντάζομαι, ποιος καρπός εννοείται σε κάθε κεφάλαιο.

Πρόλογος

Τα φρούτα, οι καρποί, τα πωρικά, τα γεμίσια

Διαίρεση των οπωρικών