Σημαντικοί ανώνυμοι (;) δημιουργοί

Ένα ωραίο άρθρο έγραψε ο Περικλής Κοροβέσης σήμερα στην Ελευθεροτυπία για το σινάφι μας, παναπεί τους διορθωτές, τους επιμελητές και τους μεταφραστές. Το παραθέτω πιο κάτω ολόκληρο. Ωστόσο, το «ανώνυμοι» του τίτλου είναι κάπως παραπλανητικό, ειδικά που ο όρος «ανώνυμη δημιουργία» παραπέμπει σε δημοτικά τραγούδια, παροιμίες και τα παρόμοια. Ίσως «αφανείς» να ήταν ακριβέστερο, αλλά δεν θα κολλήσουμε εκεί.

Το άρθρο τελειώνει με μια αναφορά στο συνέδριο των μεταφραστών που γίνεται αυτό το Σαββατοκύριακο. Κι αυτό κάπως ασαφές είναι -πρόκειται για συνέδριο του ΕΚΕΜΕΛ, του Ευρωπαϊκού Κέντρου Μετάφρασης Λογοτεχνίας και Επιστημών του Ανθρώπου, που διοργανώνεται αυτό το Σ/Κ (20 και 21 Φεβρουαρίου) στην Ελληνοαμερικάνικη Ένωση, με θέμα «Το μεταφραστικό εύρημα». Θα μιλήσουν πολλοί και καλοί μεταφραστές και άλλοι, και αν ήμουν στην Αθήνα θα το παρακολουθούσα, όσο κι αν θα ήταν ακριβέστερο να αποκαλέσουμε «διημερίδα» την εκδήλωση.

Σχετικό με το θέμα είναι άρθρο της Όλγας Σελλά στην κυριακάτικη Καθημερινή, όπου μιλούν τέσσερις γνωστοί μεταφραστές.

Αλλά, μια και το άρθρο του Κοροβέση δεν αναφέρεται μόνο στους μεταφραστές αλλά επίσης στους διορθωτές και τους επιμελητές, πρέπει να σας θυμίσω ότι μόλις προλαβαίνετε να γραφτείτε μέλη του ΣΜΕΔ, του Συλλόγου Μεταφραστών, Επιμελητών και Διορθωτών, αν βέβαια είστε του σιναφιού κι αν σας ενδιαφέρει να πάρετε μέρος στις εκλογές που θα γίνουν στις 21 Μαρτίου. Στον ΣΜΕΔ, τον πρώτο σύλλογο που φιλοδοξεί να εκπροσωπήσει και τα τρία επαγγέλματα του κλάδου των «αφανών δημιουργών», είχαμε αναφερθεί παλιότερα στο ιστολόγιο, όπως επίσης και στις συνθήκες εργασίας και τις αμοιβές των μεταφραστών σε καιρούς κρίσης.

Και μετά από αυτή την υπερβολικά φλύαρη εισαγωγή, ιδού το άρθρο του Π. Κοροβέση:

Υπάρχει μια πολύ σημαντική κατηγορία δημιουργών που κατά κανόνα μένει ανώνυμη, όσο και αν η προσφορά τους είναι εξαιρετικά σημαντική.

Και αν υποθέσουμε πως αυτοί οι άνθρωποι εξαφανίζονταν, τότε ένα έθνος θα κινδύνευε να χάσει τη γλώσσα του και τον πολιτισμό του. Ή στη χειρότερη περίπτωση θα ξαναγύριζε στον προφορικό πολιτισμό, δηλαδή στις εθνότητες εκείνες που αγνούν τη γραφή (σενάριο επιστημονικής φαντασίας).

Μιλάω για τους διορθωτές, τους επιμελητές και τους μεταφραστές. Τα δύο πρώτα επαγγέλματα δεν έχουν σαφή όρια. Οι μεταφραστές συγγενεύουν περισσότερο με τους συγγραφείς ή καλύτερα θα έλεγα πως είναι συγγραφείς που διαφέρουν από τους άλλους σε ένα και μόνο σημείο. Ο συγγραφέας δημιουργεί με βάση τη φαντασία του, ο μεταφραστής στη βάση ενός άλλου βιβλίου που έχει ήδη γραφτεί.

Δεν ξέρω αν έχουμε σκεφθεί πως όποιο έντυπο και να διαβάζουμε, από το πιο σκανδαλοθηρικό ώς το πιο έγκριτο φιλοσοφικό ή ψυχαναλυτικό, πριν από εμάς το έχουν διαβάσει οι διορθωτές που έχουν εγκύψει με φροντίδα να διορθώσουν τα διάφορα λάθη, ορθογραφικά και συντακτικά, και ενίοτε να αναμορφώσουν κάποια φράση, χωρίς εντούτοις να αλλοιώσουν την ιδιομορφία και το στιλ της γραφής του συντάκτη. Δουλειά επίπονη και εξαντλητική. Κατά κανόνα κακοπληρωμένη. Οι διορθωτές στην πλειονότητά τους είναι φιλόλογοι, χωρίς αυτό να είναι απαραίτητο προσόν. Υπάρχουν ταλέντα που γνωρίζουν βαθιά την ελληνική γλώσσα και δεν είναι σπάνια η περίπτωση που οι φιλόλογοι τους συμβουλεύονται. Μια τέτοια περίπτωση ήταν ο αξέχαστος Δήμος Μαυρομμάτης, δικηγόρος που δημιούργησε σχολή. Ή ο Παντελής Μπουκάλας που είναι οδοντίατρος.

Οι επιμελητές πάνε πιο βαθιά. Μπορεί να αναπλάσουν ένα κείμενο με τη σύμφωνη πάντα γνώμη του συγγραφέα. Ταλέντο και σωστά ελληνικά δεν πάνε πάντοτε μαζί. Μπορεί ένας ταλαντούχος συγγραφέας να χειρίζεται άσχημα τα ελληνικά. Η δουλειά του επιμελητή είναι να αναδείξει αυτό που θέλει να πει ο συγγραφέας με ενάργεια. Ακόμα και στην περίπτωση που ο συγγραφέας χειρίζεται άψογα τα ελληνικά, ο επιμελητής πάντα βρίσκει κάτι. Ο νομπελίστας ποιητής Οδυσσέας Ελύτης, όταν αποφάσισε την οριστική έκδοση των απάντων του, κατέφυγε στη βοήθεια του Γιάννη Η. Χάρη και μαζί αποφάσισαν πώς θα είναι η τελική μορφή του ποιήματος.

Οι μεταφραστές συχνά είναι και οι ίδιοι συγγραφείς και κάνουν αυτή τη δουλειά για βιοπορισμό. Ακόμα υπάρχουν άνθρωποι που έχουν αγαπήσει την κουλτούρα μιας χώρας είτε επειδή έζησαν εκεί ή απλά και μόνο αγάπησαν τη λογοτεχνία της χώρας και έμαθαν την άλλη γλώσσα σε βάθος. Και πήγαν και έζησαν στη χώρα που τους γοήτευσε. Αν δεν ζήσεις μέσα στη γλώσσα, δεν τη μαθαίνεις ποτέ. Η γλώσσα είναι βίωμα, δεν είναι ινστιτούτο. Λέγεται πως για να μεταφράσεις π.χ. Σέξπιρ, πρέπει να έχεις το ίδιο ταλέντο με τον Σέξπιρ. Αν π.χ. η Μάιρα Παπαθανασοπούλου μετέφραζε το «Ρωμαίος και Ιουλιέτα» θα είχαμε μια άλλη εκδοχή του βιβλίου της «Ο Ιούδας φιλούσε υπέροχα». Στην περίπτωση του Αρη Αλεξάνδρου, που κανείς δεν ξέρει με ακρίβεια πόσα βιβλία των Ρώσων κλασικών έχει μεταφράσει, έχεις την εντύπωση πως ο Ντοστογιέφσκι έγραφε στα ελληνικά. Γιατί αυτή είναι η καλή μετάφραση. Να μην καταλαβάινεις πως είναι μετάφραση.

Οι μεταφραστές στην ουσία τους είναι εισαγωγείς πολιτισμού από όλο τον πλανήτη και μας κάνουν κατοίκους όχι μόνο όλης της Γης αλλά και της Ιστορίας του Πολιτισμού. Θα έλεγα και της ίδιας της Ιστορίας. Οταν βλέπεις «Αντιγόνη» καταλαβαίνεις καλά πώς λειτουργούσε η Αθηναϊκή Δημοκρατία, που αν δεν υπήρχε αυτή, δεν θα υπήρχε και θέατρο.

Στους ανώνυμους δημιουργούς πρέπει να βάλουμε και τους συντάκτες ύλης. Χωρίς αυτούς δεν μπορεί να βγει καμιά εφημερίδα. Στην ιεραρχία είναι πάνω από τους συντάκτες γιατί ουσιαστικά είναι αρχισυντάκτες. Εκτός από έναν επαγγελματικό κύκλο κανείς δεν τους ξέρει, όπως και οι διορθωτές και οι επιμελητές είναι γνωστοί μόνο στην «πιάτσα». Οι μεταφραστές είναι πιο τυχεροί. Αλλά όταν σου λέει κάποιος, διάβασα αυτό το βιβλίο σε μια θαυμάσια μετάφραση και ρωτήσεις ποιος το μετέφρασε, η πιο συνηθισμένη απάντηση που παίρνεις είναι: «Δεν θυμάμαι». Αυτό το Σαββατοκύριακο οι μεταφραστές έχουν το συνέδριό τους. Θα τους θυμηθεί κανείς;