Η βουβουζέλα είναι ελληνική λέξη;

Αύριο ξεκινάει το Μουντιάλ, όπως λέμε στα… ελληνικά το Παγκόσμιο Κύπελλο Ποδοσφαίρου, και ήδη έβαλα ένα ποστ στο οποίο όποιος θέλει μπορεί να ψηφίσει την ομάδα που πιστεύει ότι θα νικήσει ή να εκφράσει οποιαδήποτε ποδοσφαιρική άποψη. Όμως, είμαστε γλωσσικό ιστολόγιο κι έτσι δεν θα μπορούσαμε ν’ αφήσουμε να έρθει το Μουντιάλ χωρίς να το σχολιάσουμε γλωσσικά ή ιστορικά. Βέβαια, προειδοποίησα να κρατάτε μικρό καλάθι, δεν έχω και πάρα πολλά να γράψω ή μάλλον δεν έχω πολλά γλωσσικά.

Στο πρώτο Μουντιάλ, που έγινε στην Ουρουγουάη το 1930, πήραν μέρος 13 ομάδες, χωρίς προκριματικά: περίπου όποιος είχε λεφτά να πληρώσει το καράβι. Η διοργάνωση φαίνεται να πέρασε σχεδόν απαρατήρητη από τις ελληνικές εφημερίδες. Για παράδειγμα, στο Ελεύθερον Βήμα η είδηση για τον τελικό δημοσιεύεται κάμποσες μέρες μετά, στο κάτω-κάτω μέρος της αθλητικής στήλης, ύστερα από μακροσκελέστατη αναφορά στους αγώνες τένις για το κύπελλο Ντέιβις στο Παρίσι. Η νικήτρια χώρα αναφέρεται ως «Ουραγουάη» και μάλιστα εντός εισαγωγικών. Αν προσέξατε την είδηση από την εφημερίδα, υπάρχει ένα μυστήριο για όσους αρέσκονται να κόβουν τις τρίχες στα τέσσερα. Λέει η είδηση ότι θα γίνει αγώνας για τρίτη θέση (μετά τον τελικό μάλιστα!), όμως στα κιτάπια μου δεν βρίσκω να έγινε τέτοιος αγώνας, και μάλιστα βρίσκω ρητή αναφορά πως ήταν η μοναδική φορά που δεν έγινε μικρός τελικός. Αν έχετε περιέργεια να δείτε φάσεις από τον τελικό του 1930, ιδού:

Στο δεύτερο Μουντιάλ όμως, της Ιταλίας του 1934, τα πράγματα είχαν σοβαρέψει και οι ενδιαφερόμενοι να συμμετάσχουν ήταν πολλοί, οπότε έγιναν προκριματικά –αν και οι αγώνες ήταν μονοί. Η εθνική Ελλάδας κληρώθηκε να παίξει με την Ιταλία στο Σαν Σίρο, πράγμα που μου δημιουργεί την απορία: αν κερδίζαμε, δεν θα έπαιζε η Ιταλία στο Παγκόσμιο Κύπελλο; Φυσικά το ενδεχόμενο αυτό ήταν καθαρά θεωρητικό. Η φασιστική, μην το ξεχνάμε, Ιταλία μάς έριξε τεσσάρα, ανήμερα 25ης Μαρτίου του 1934 και μια μέρα μετά από την έγκριση του φασιστικού καταλόγου στις «εκλογές» με ποσοστό 99,9%.

Σε ελληνική εφημερίδα βρίσκω την εξής περιγραφή… από ραδιοφώνου: Εκ της παρακολουθήσεως του αγώνος εις το ραδιόφωνον, συνάγεται ότι η άμυνα της ελληνικής ομάδος έπαιξε πολύ καλά, διότι διαρκώς ηκούοντο τα ονόματα των Γραμματικόπουλου, Κουράντη και Χρυσαφόπουλου, οι οποίοι απέκρουον. Επανειλημμένως ανεφέρθη το όνομα του Έλληνος τερματοφύλακος επεμβαίνοντος εις κρισίμους στιγμάς δια να σώσει το τέρμα του. Επίσης ανεφέρθη συχνά και το όνομα του Βικελίδη.

Κατά το πλείστον του αγώνος η ελληνική ομάς ευρίσκετο ηναγκασμένη να αμύνεται και σπανίως οι κυνηγοί ανελάμβανον πρωτοβουλίαν. Τας συνεχείς επιθέσεις των Ιταλών η άμυνα της ελληνικής ομάδος απέκρουε με σταθερότητα, αλλά δεν κατέστη δυνατόν να ανθέξει μέχρι τέλους εις την πίεσιν της ιταλικής επιθέσεως και εδέχθη δύο αλλεπάλληλα τέρματα περί το τέλος του πρώτου ημιχρόνου.

Προς το τέλος του ματς, ενώ το σκορ ήταν 4-0, κερδίσαμε πέναλτι, αλλά «η ευκαιρία παρήλθε ανεκμετάλλευτος». Τελικά, η Ιταλία πήρε εκείνο το Κύπελλο.

Στα προκριματικά του 1938 πετύχαμε και την πρώτη μας νίκη: αποκλείσαμε την Παλαιστίνη με 3-1 και 1-0 (κρίνοντας από τα ονόματα, δεν φαίνεται να υπήρχε Άραβας παίκτης στην αντίπαλη ομάδα) και μετά ψωνίσαμε πάλι από σβέρκο, πέσαμε στην Ουγγαρία, όπου χάσαμε με 11-1, τη βαρύτερη ήττα της Εθνικής. Όμως, λένε τα ρεπορτάζ, μας αδίκησε ο διαιτητής. Σκόραρε ο Μακρής στο 89’. Σε εκείνο το Μουντιάλ η Ουγγαρία έφτασε στον τελικό, όπου έχασε από τους Ιταλούς.

Αλλά δεν σκοπεύω να κάνω αναδρομή σε όλα τα Μουντιάλ, μόνο να ανιχνεύσω την ιστορία αυτής καθαυτής (αυτής καθαυτήν αν είστε λαθολόγοι) της λέξης. Λοιπόν, Μουντιάλ θα πει «παγκόσμιος» στα ισπανικά (mundo είναι ο κόσμος, λατινικής αρχής, θα θυμάστε το σικ τράνζιτ γκλόρια μούντι).

Η πλήρης ονομασία του Παγκοσμίου Κυπέλλου είναι στα ισπανικά Copa Mundial de la FIFA. Επειδή η ισπανική ονομασία χρησιμοποιείται και στις λατινοαμερικανικές χώρες (πλην Βραζιλίας, αν και το mundial υπάρχει και στα πορτογαλικά), που έχουν τόσο μεγάλη παράδοση στο άθλημα, η λέξη Mundial χρησιμοποιείται και στις άλλες γλώσσες πλην της ισπανικής, αλλά η εντύπωσή μου είναι ότι στα ελληνικά η λέξη «μουντιάλ» χρησιμοποιείται πολύ περισσότερο απ’ ό,τι π.χ. στα αγγλικά ή στα γερμανικά. Παρέμπ, στα τούρκικα η επίσημη ονομασία του παγκοσμίου κυπέλλου είναι ΦΙΦΑ Ντουνιά Κουπασί.

Από πότε χρησιμοποιείται η λέξη Μουντιάλ στα ελληνικά; Ψάχνοντας στις εφημερίδες, βρήκα ότι η λέξη Μουντιάλ πρωτοεμφανίστηκε, δειλά, με την ευκαιρία του παγκοσμίου κυπέλλου του 1962 που έγινε στη Χιλή, στα ρεπορτάζ ενός νεαρού τότε συντάκτη της Αθλητικής Ηχώς, του Γιάννη Διακογιάννη. Αν έκανα σωστά την έρευνά μου, ο Διακογιάννης είναι ο πατέρας της λέξης, πράγμα που το βρίσκω πολύ ταιριαστό. Βέβαια, περιέργως στα πρώτα ρεπορτάζ τη γράφει «Μούντιαλ», διευκρινίζοντας ότι έτσι τη λένε οι ντόπιοι. Για παράδειγμα, στο ρεπορτάζ πριν από τον τελικό: Μετά από σκληρές, αμφίρροπες και πεισματώδεις συναντήσεις το «Μούντιαλ», όπως αποκαλούν οι Χιλιανοί το Παγκόσμιο Κύπελλο, έφθασε στην τελική του φάση. Αξίζει όμως να ξεσηκώσω και τον τίτλο του άρθρου, χαρακτηριστικό δείγμα του διακογιάννειου στυλ που κατάφερνε να χρησιμοποιεί μεγαλόστομες λέξεις χωρίς να ενοχλεί ή να γίνεται αστείος: Σήμερα η Βραζιλία με την θυελλώδη πεντάδα της εξορμά ακάθεκτος κατά της γρανιτώδους αμύνης των Τσέχων στον τελικό του Παγκοσμίου Κυπέλλου.

Η επόμενη διοργάνωση (1966) έγινε στην Αγγλία, οπότε η λέξη Μουντιάλ δεν πολυακούστηκε. Επανήλθε όμως στο Μουντιάλ του Μεξικού το 1970. Και μετά το διάλειμμα του 1974, ακολουθεί μια αρμαθιά από ισπανόφωνες ή έστω «λατινόφωνες» χώρες: 1978 Αργεντινή, 1982 Ισπανία, 1986 Μεξικό, 1990 Ιταλία, οπότε το Μουντιάλ ριζώνει και μάλιστα μπαίνει και στα λεξικά, τόσο του Μπαμπινιώτη όσο και το ΛΚΝ, οπότε μπορούμε να το θεωρήσουμε ελληνική λέξη.

Εγώ όμως σας ρώτησα στον τίτλο αν είναι ελληνική λέξη η βουβουζέλα. Θα μου πείτε, τι είναι βουβουζέλα. Βουβουζέλα λέγεται ένα είδος μακριά καραμούζα που χρησιμοποιείται στα γήπεδα της Νοτιαφρικής, που βγάζει έναν διαολεμένο μονότονο θόρυβο, σε ένταση που λέγεται ότι είναι επικίνδυνη και που σίγουρα είναι ανυπόφορη. Η βουβουζέλα, διαβάζω στην αγγλική βικιπαίδεια, είναι σχετικά καινούργιο φρούτο (πολύ λογικά, εμφανίστηκε μετά την απελευθέρωση της χώρας στη δεκαετία του 1990) και η ετυμολογία της είναι αμφισβητούμενη, όπως συχνά συμβαίνει με τις λαϊκές λέξεις.

Βέβαια, αυτό αφήνει περιθώρια να πορτοκαλίσουμε και να προτείνουμε ελληνική ετυμολογία. Μην ξεχνάτε ότι, όπως έχω γράψει παλιότερα, στη μυτιληνιά διάλεκτο «γουγουτζέλες» είναι οι κουκουνάρες. Αν σκεφτούμε ότι σε πολλά ελληνικά ιδιώματα το β και το γ εναλλάσσονται στην αρχή των λέξεων, είναι πολύ πιθανό οι γουγουτζέλες να μετατράπηκαν σε βουβουζέλες και στη συνέχεια οι προκατακλυσμιαίοι λέσβιοι ναυτικοί να τις μεταλαμπάδευσαν στους… άγλωσσους αφρικανούς. Στην πάροδο των χιλιετιών, βέβαια, υπήρξε μια ελαφρά σημασιολογική διολίσθηση κι από τις κουκουνάρες φτάσαμε στις καραμούζες. Αυτή είναι η θεωρία μου –αναγνωρίζω ότι έχει μερικά κενά, αλλά ίσως η κυρία Τζιροπούλου ή ο κύριος Κουνάδης (που είναι και παλαιός αθλητής) να θελήσουν να τα συμπληρώσουν.

Στα σοβαρά τώρα, πρέπει να πω ότι χάρηκα πολύ που, παρόλη την ακλισιά που μαίνεται τα τελευταία χρόνια, η βουβουζέλα εγκλιματίστηκε αμέσως στο ελληνικό κλιτικό σύστημα, καθώς στο γκουγκλ πλειοψηφούν οι τύποι «της βουβουζέλας, οι βουβουζέλες» (υπάρχουν βέβαια και μερικοί λιμοκοντόροι που γράφουν «της βουβουζέλα, οι βουβουζέλας). Άλλωστε, κοντινή στη βουβουζέλα είναι και η βαζέλα, ενώ έχουμε και κάμποσα γηπεδικά ποιηματάκια με την κατάληξη –έλα, όπως το «Μιχαλάκη είσαι τρέλα με την πράσινη φανέλα» (ένα παλτό και μισό ήταν). Μάλιστα, έχω και μια προσωπική ανάμνηση με τέτοια ποιηματάκια· όταν ήμουνα πιτσιρικάς, έπαιζα σε μια ομάδα όπου ο σέντερ φορ μας είχε μακριά μαλλιά και τα έδενε με μια κορδέλα. Οπότε, οι αντίπαλοι έβγαλαν αμέσως το σύνθημα «Εσύ με την κορδέλα είσαι Εμμανουέλα» (για τους νεότερους, ήταν η ταινία με τη Σίλβια Κρίστελ) και το ματς τελείωσε με ξύλο πριν καλά-καλά αρχίσει. Αν τώρα σας εκνευρίσει ο ήχος της βουβουζέλας, μπορείτε να φωνάξετε στους φιλάθλους στην τηλεόραση: «Εσύ με τη βουβουζέλα….» ή, για να είμαστε πολιτικώς ορθότεροι, «μοιάζεις στον Μαντέλα».