Για τα «Μαρασλειακά» της Μ. Ρεπούση

Το όνομα της Μαρίας Ρεπούση έχει συνδεθεί με το διάσημο βιβλίο Ιστορίας της 6ης Δημοτικού, που δέχτηκε ολομέτωπη την επίθεση της εθνικιστικής δεξιάς (και μερικών αριστερών, που ελπίζω να το έχουν μετανιώσει πικρά) και που τελικά αποσύρθηκε, πράγμα το οποίο θεωρώ ότι αποτέλεσε μια από τις σημαντικότερες ιδεολογικές νίκες της ακροδεξιάς τις τελευταίες δεκαετίες. Τότε που μαινόταν η ακροδεξιά επίθεση ήταν δύσκολο να κρίνει κανείς το βιβλίο νηφάλια, από φόβο μήπως ταυτιστεί με τους καρατζαφέρηδες και τους καραμπελιάδες.

Σήμερα, αρκετά χρόνια μετά, κυκλοφορεί το νέο βιβλίο της Μαρίας Ρεπούση, τα «Μαρασλειακά». Επειδή στο μεταξύ η Μαρία Ρεπούση είναι βουλευτίνα της ΔΗΜΑΡ, υπάρχει παρόμοιος φόβος: μήπως η κριτική στο βιβλίο της θεωρηθεί έμμεση κριτική προς το κόμμα της και την επιλογή του να συμμετάσχει στην τρικομματική συγκυβέρνηση. Βέβαια, μέχρι τώρα, οι κριτικές που έχω διαβάσει ήταν σχεδόν όλες ανεπιφύλακτα επαινετικές. Εγώ, παρόλο που δεν είμαι ιστορικός, έχω αρκετά ασχοληθεί με τον μεσοπόλεμο κυρίως από τη σκοπιά της ιστορίας της λογοτεχνίας· και επειδή στο αρχείο μου έχω αρκετές πρωτογενείς πηγές, δεν ήταν πολύ δύσκολο να ελέγξω κάποια από τα γραφόμενα στο βιβλίο της Μ. Ρεπούση. Ομολογώ ότι δεν έχω μείνει ικανοποιημένος και σας διαβεβαιώνω ότι η αρνητική μου κριτική δεν υπαγορεύεται από την πολιτική τοποθέτηση της συγγραφέα. Πάντως, σας προειδοποιώ ότι το κείμενό μου είναι πολύ εκτενές. Επίσης, κατά το δυνατόν θα παρακαλούσα τα σχόλιά σας να μην εστιαστούν μόνο στο βιβλίο Ιστορίας της 6ης Δημοτικού.

Επειδή πιθανόν οι περισσότεροι να μην έχουν φρέσκα τα γεγονότα, θα κάνω μια τηλεγραφική ανασκόπηση. Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-20 που έβαλε τη δημοτική στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση (Το αλφαβητάρι με τον ήλιο, Τα ψηλά βουνά) σταμάτησε απότομα μετά την ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920, οπότε επανήλθε δριμύτερη η καθαρεύουσα και τα νέα διδακτικά βιβλία οδηγήθηκαν στην πυρά. Μετά τη μικρασιατική καταστροφή και την εκδίωξη του βασιλιά, η επαναστατική κυβέρνηση επανέφερε τους διωγμένους δημοτικιστές στην ηγεσία της εκπαίδευσης. Πλάι στο Μαράσλειο Διδασκαλείο, που το ανέλαβε ο Δελμούζος, και που εκπαίδευε δασκάλους για τα δημοτικά σχολεία, ιδρύθηκε, ως αντίπαλο δέος στη Φιλοσοφική σχολή που ήταν προπύργιο του γλωσσικού συντηρητισμού, η Παιδαγωγική Ακαδημία, με αποστολή να μετεκπαιδεύει καθηγητές για τη μέση εκπαίδευση. Διευθυντής της ο Δημ. Γληνός. Τα δυο ιδρύματα συστεγάζονταν και αλληλοσυμπληρώνονταν· στελεχώθηκαν με δημοτικιστές, αρκετούς από αυτούς αριστερούς (Ιορδανίδης, Βάρναλης, Ιμβριώτου). Με την όξυνση των αντιθέσεων η κοινωνικοπολιτική συγκυρία γίνεται ολοένα και πιο αρνητική για τους πρωτεργάτες της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης· στα τέλη του 1924 μια μερίδα των Φιλελευθέρων συντάχθηκε με την αντίδραση και άρχισε να επιτίθεται στο Μαρασλειακό συγκρότημα. Πρώτο θύμα ήταν ο Βάρναλης που παύθηκε για αντιπατριωτικούς στίχους (στο δημοσιευμένο τρία χρόνια νωρίτερα Φως που καίει), δεύτερος δέχτηκε επίθεση ο Ιορδανίδης, που ήταν κομμουνιστής και επιπλέον η σύζυγός του ήταν υπάλληλος της σοβιετικής πρεσβείας (πρόκειται για τη Μαρία Ιορδανίδου, την αγαπημένη συγγραφέα της Λωξάντρας), και το κακό τρίτωσε όταν στη συνέχεια δέχεται επίθεση η Ρόζα Ιμβριώτου γιατί δίδασκε το μάθημα της ιστορίας σύμφωνα με τον ιστορικό υλισμό (είχε εκδοθεί πρόσφατα και το βιβλίο του Κορδάτου για την κοινωνική σημασία της επανάστασης του 1821). Τότε αρχίζουν και τα καθαυτό Μαρασλειακά. Με τη δικτατορία Πάγκαλου η συντηρητική επίθεση εξαπολύεται πλέον ολομέτωπη, οι δημοτικιστές χάνουν τα ερείσματά τους, και τελικά όλοι οι πρωτεργάτες της μεταρρύθμισης απολύονται στις αρχές του 1926, η Παιδαγωγική Ακαδημία καταργείται και η μεταρρύθμιση ενταφιάζεται.

Ας γυρίσουμε όμως στο βιβλίο της Μ. Ρεπούση. Τα Μαρασλειακά επιχειρούν να εξιστορήσουν (αντιγράφω από το οπισθόφυλλο του βιβλίου) «τη διαμάχη που ξέσπασε στο Μαράσλειο Διδασκαλείο τον Μάρτιο του 1925 και απασχόλησε την κοινή γνώμη και τον πολιτικό κόσμο για μια κρίσιμη διετία. Η αφετηρία της αφορούσε τον τρόπο με τον οποίο η Ρόζα Ιμβριώτη φερόταν να διδάσκει την Επανάσταση του 1821 και γενικά το μάθημα της Ιστορίας· κατέληξε, όμως, να θέσει υπό αμφισβήτηση το συνολικό μεταρρυθμιστικό έργο που επιτελούνταν εκεί, υπό τη διεύθυνση του Αλέξανδρου Δελμούζου, ακυρώνοντας έτσι, για μία ακόμα φορά, τη μεταρρύθμιση της εκπαίδευσης».

Η συγγρ. θεωρεί την πρωτοποριακή διδασκαλία της Ιμβριώτη σαν την αφετηρία της διαμάχης και την αμφισβήτηση της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης σαν συνέπεια. Προσωπικά διαβάζω τα γεγονότα αντίστροφα: η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση είχε προκαλέσει, ήδη από το 1923, την επίθεση της «αντίδρασης», αρχικά μόνο των καθαρευουσιάνων και ακροδεξιών· ωστόσο, μέσα στο 1924, με την έναρξη λειτουργίας της Παιδαγωγικής Ακαδημίας, το ξεθύμασμα της επανάστασης του Πλαστήρα  και την ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον συντηρητικότερο Μιχαλακόπουλο (Οκτ. 1924), μια μερίδα των Φιλελευθέρων αρχίζει να επικρίνει την εκπαιδ. μεταρρύθμιση. Σημείο καμπής είναι η μεταστροφή της (βενιζελικής) Εστίας, η οποία από τις 10 Νοεμβρίου 1924 αρχίζει να επιτίθεται στην Παιδαγωγική Ακαδημία με κύριο στόχο τον Κ. Βάρναλη, τον γνωστό ποιητή, ο οποίος είχε αποσπαστεί εκεί και δίδασκε Νεοελλ. Λογοτεχνία, και τις «αντιπατριωτικές» απόψεις που είχε εκφράσει στο «Φως που καίει». Εξίσου καλά θα μπορούσαμε να βάλουμε λοιπόν την «αφετηρία» των γεγονότων στον Νοέμβριο του 1924 και στην επίθεση στον Βάρναλη ή, πιο σωστά, την επίθεση στην Παιδαγ. Ακαδημία με αφορμή τον Βάρναλη. Γιατί τόσο κατά τη γνώμη του Βάρναλη, όπως την εξέφρασε στα Φιλολογικά του Απομνημονεύματα («Μα τουτουνούς [Δελμούζο και Γληνό] ίσα-ίσα θέλανε να φάνε … εμένα με χτυπήσανε για λογαριασμό δικό τους κι ο Δελμούζος νόμιζε πως εγώ τον πήρα στο λαιμό μου!», σελ. 282) όσο και κατά τη δική μου γνώμη, η επίθεση στον Βάρναλη και στην Ιμβριώτη δεν ήταν αυτοσκοπός, ήταν μέσο για να χτυπηθούν μ’ ένα σμπάρο δυο τρυγόνια, αφενός η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και αφετέρου η διείσδυση των ιδεών του κομμουνισμού στην εκπαίδευση. Ο Βάρναλης και η Ιμβριώτη δεν ήταν οι κύριοι στόχοι, σχεδόν ήταν οι παράπλευρες απώλειες. Και οι Μαρασλειακοί δεν ηττήθηκαν επειδή έκαναν λάθη τακτικής ή επειδή δεν είχαν αρραγές μέτωπο, αλλά επειδή άλλαξε η γενικότερη πολιτική κατάσταση: άλλωστε, το αποφασιστικό χτύπημα στη μεταρρύθμιση δόθηκε από τη δικτατορία του Πάγκαλου.

Βέβαια, είναι σωστό ότι παρόλο που η επίθεση στη μεταρρύθμιση και στο Μαρασλειακό συγκρότημα (Μαράσλειο και Παιδαγ. Ακαδημία) άρχισε από τα τέλη του 1923, το γεγονός που συμβατικά ονομάστηκε «Μαρασλειακά» ξεσπάει με αφορμή την επίθεση στην Ιμβριώτη. Αλλά σε μια διατριβή 450 σελίδων δεν εξηγείται η αποσιώπηση του πρώτου σταδίου της επίθεσης στο Μαρασλειακό συγκρότημα. Όχι μόνο η επίθεση της Εστίας αποσιωπάται παντελώς, αλλά και το πρωτοφανές γεγονός της τιμωρίας του Βάρναλη με εξάμηνη παύση, το οποίο μάλιστα συνέβη κατά την περίοδο που ερευνά η συγγρ. δεν αναφέρεται καθόλου στο βιβλίο. Στα τέλη Μαρτίου 1925 ο Βάρναλης τιμωρείται με εξάμηνη παύση. Σε εφημερίδες και περιοδικά δημοσιεύονται διαμαρτυρίες· λόγιοι και πολιτικοί της Αθήνας (ανάμεσά τους ο Γ. Παπανδρέου και ο Παλαμάς) και λογοτέχνες της Αλεξάνδρειας (ανάμεσά τους ο Καβάφης) υπογράφουν κείμενα συμπαράστασης που δημοσιεύονται ευρέως στον Τύπο, κάποιοι από αυτούς, όπως ο Παλαμάς και ο Παρορίτης, που είναι δημόσιοι υπάλληλοι, καλούνται σε απολογία, αλλά η κ. Ρεπούση αποσιωπά όλα αυτά τα γεγονότα, που συμβαίνουν ακριβώς τη στιγμή που ξεκινάει η επίθεση κατά της Ιμβριώτη!

Στην επίθεση κατά του Βάρναλη λογαριάζω να ασχοληθώ σε χωριστό άρθρο, συν τοις άλλοις επειδή αναδεικνύονται αξιοπρόσεχτα ζητήματα, όπως, ας πούμε, η πολύ θαρραλέα θέση που αρχικά υιοθέτησε ο Δελμούζος όταν η Εστία κατάγγειλε ότι στο μαρασλειακό συγκρότημα υπηρετούσαν κομμουνιστές εκπαιδευτικοί: «Ο καθένας μας μπορεί ατομικά να έχει οποιαδήποτε πολιτική πίστη θέλει, ακόμα και αναρχικός να είναι και σε σύλλογο αναρχικό να ανήκει και θεωρητικά στην εξωσχολική του δράση να γράφει ακόμα υπέρ του αναρχισμού. Πώς μπορεί να συμβιβάσει σε τέτοια περίπτωση την ατομική του πίστη με το έργο του διδασκαλείου, αυτό είναι ζήτημα δικής του συνειδήσεως. Σ’ αυτό δεν είμαστε εμείς που θα ελέγξομεν». Είναι κρίμα που η Μ. Ρεπούση δεν εντόπισε ή δεν επέλεξε να δημοσιεύσει το σημαντικό αυτό απόσπασμα. Στον Βάρναλη σε συνάρτηση με τα Μαρασλειακά αναφέρεται και ο Ηρ. Κακαβάνης στο βιβλίο του «Ο άγνωστος Βάρναλης«. Τέλος παρένθεσης.

Φοβάμαι ότι ο Βάρναλης εξοβελίζεται επειδή δεν ταιριάζει με την έμφυλη ανάγνωση της κ. Ρεπούση, η οποία θέλει οπωσδήποτε τα γεγονότα να ξεκινούν επειδή μία γυναίκα δίδαξε την ιστορία κατά διαφορετικό τρόπο (ίσως και σε  παραλληλισμό με την επίθεση που δέχτηκε η ίδια). Δεν διαφωνώ ότι η επίθεση κατά της Ιμβριώτη αντιπροσωπεύει το αποκορύφωμα της αντιδραστικής επίθεσης, αλλά δεν είναι η αρχή της. Δέχομαι ότι οι περισσότεροι που εξετάζουν τα Μαρασλειακά (όχι όλοι!) θεωρούν ως αρχή της διαμάχης την επίθεση κατά της Ρόζας Ιμβριώτη, αλλά αυτό δεν δικαιολογεί την πλήρη αποσιώπηση της δίωξης του Βάρναλη, όπως κάνει το βιβλίο της Μ. Ρεπούση. Άλλωστε, δεν είναι πιστεύω τυχαίο ότι και το ισχυρό και μαχόμενο φεμινιστικό κίνημα της εποχής, δηλαδή ο Σύνδεσμος για τα Δικαιώματα της Γυναίκας (η Ιμβριώτη ήταν μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του), δεν έσπευσε να συμπαρασταθεί στη διωκόμενη Ιμβριώτη ως γυναίκα αλλά μόνο να καταδικάσει «το διωγμό εναντίον της δημοτικής γλώσσας και των δημοτικιστών». Η Μ. Ρεπούση εξηγεί αμήχανα (σελ. 261) τη στάση «ίσων αποστάσεων» που κράτησαν οι φεμινίστριες της εποχής εικάζοντας πως νόμισαν ότι «θα είχαν έτσι καλύτερη τύχη στον αγώνα τους για τη διεκδίκηση πολιτικών δικαιωμάτων», αλλά υπάρχει και μια απλούστερη εξήγηση: δεν ανέδειξαν τη γυναικεία διάσταση του ζητήματος, γιατί απλώς έκριναν ότι δεν υπήρχε γυναικεία διάσταση ή ότι η γυναικεία διάσταση ήταν απλώς το κερασάκι στην τούρτα, η πικάντικη πινελιά στο πολύ σοβαρότερο θέμα της ματαίωσης της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης.

Ούτε και οι αντιδραστικοί της εποχής έκαναν κάποια διάκριση ανάμεσα στα θύματα της επίθεσής τους. Ο πολύς Κουλουμβάκης, ο Γ. Χατζιδάκις, το Εμπρός, όλοι οι πολέμιοι της μεταρρύθμισης, στα άρθρα τους αναφέρονται εξίσου στην Ιμβριώτου, στον Ιορδανίδη και στον Βάρναλη, στον Γληνό και τον Δελμούζο, όταν στηλιτεύουν τη μεταρρύθμιση: Ποιοι θα παυθούν εκ των πρώτων: … η απόλυσις του καθηγητού Βάρναλη, της Ρόζας Ιμβριώτου και τινών άλλων προσώπων (Εμπρός, 10.1.1926, σελ. 4) ή «ο κ. Ιορδανίδης, ο κ. Βάρναλης, ο κ. Γληνός και η άλλη σεμνή χορεία των κομμουνιστών» (Γ. Χατζιδάκις, Ο επιστημονικός ψευδομανδύας, Εμπρός 8.7.1925). Στο παραληρηματικό κείμενο συλλογής υπογραφών «Να καώσιν τα μαλλιαροαθεϊστικά βιβλία», γραμμένο με ύφος που μοιάζει κακή μίμηση του Μποστ, ο Βάρναλης είναι από τα πρώτα κεφάλια της αντεθνικής Λερναίας Ύδρας διαβάζουμε: «Γνωστόν τοις πάσι ότι η Λερναία Ύδρα της καταχθονίου, της εθνοκτόνου συμμορίας των Γλυνών και των Δελμούζων, Τριανταφυλλίδων, Ιμβριωτών, Ιορδανίδων, Βάρναλων, Βαχαβιόλων, Τσαμασφύρων, Κορδάτων, Παπαμαύρων….» (Εμπρός 28.3.1926). Ο Κουλουμβάκης μάλιστα αποκαλεί τον Βάρναλη «απεχθέστερο των μαλλιαρών μεταξύ των εκπαιδευτικών λειτουργών» (Εμπρός 28.7.1925). Μερικές φορές η κ. Ρεπούση παραθέτει παρόμοια αποσπάσματα, αλλά (τυχαία ίσως) παραλείπει ακριβώς εκείνο το μέρος στο οποίο γίνεται λόγος για τον Βάρναλη ή την Παιδαγωγική Ακαδημία. Για παράδειγμα, στη σελ. 68 έχει ένα αντιδραστικότατο παράθεμα του Χατζιδάκι, αλλά δυο αράδες πιο πάνω, στο ίδιο άρθρο, ο Χ. επιτίθεται ακριβώς στην Παιδαγωγική Ακαδημία. «Αν το πανεπιστήμιον διά της απολύσεως τοσούτων καθηγητών ηρημώθη, ιδρύθη όμως η περίφημος Παιδαγωγική Ακαδημία, εις την οποίαν αυτοχειροτονήθησαν Ακαδημαϊκοί, ο κ. Γληνός μάλιστα και διευθυντής, ήτοι πρόεδρος αυτής, και εδίδαξαν ο κ. Ιορδανίδης, ο κ. Βάρναλης, ο κ. Γληνός και η σεμνή χορεία των τα σοφά και πατριωτικά αυτών διδάγματα».

Η επιλογή της συγγραφέα να αγνοήσει σχεδόν όλες τις εξελίξεις πριν από το 1924, δεν οδηγεί μόνο στην εξαφάνιση του Βάρναλη, αλλά και στην περιθωριοποίηση ενός εκ των πρωταγωνιστών της αντιδραστικής μερίδας, του παιδαγωγού Σπυρ. Καλλιάφα, ο οποίος εμφανίζεται μόλις στη σελ. 144 του βιβλίου (και, χρονολογικά, τον Ιούλιο του 1925). Αποσιωπάται έτσι ότι ο Καλλιάφας, από τις αρχές κιόλας του 1924, είχε αρχίσει τις επιθέσεις ενάντια στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, και μάλιστα και σε βενιζελικούς κύκλους (π.χ. είχε δώσει εκτενή συνέντευξη στον Σπύρο Μελά τον Φεβρουάριο του 1924, για την οποία βέβαια δεν γίνεται λόγος στο βιβλίο). Η κ. Ρεπούση ξεμπερδεύει με το παρελθόν του Καλλιάφα με μια λακωνική υποσημείωση (υποσ. 66, σ. 383): Τα έργα και τις ημέρες του Καλλιάφα κάνει γνωστά ο Χαράλαμπος Νούτσος, (1990), όπ.π., σελ. 23-165. Ο Νούτσος (που το βιβλίο του είναι εξαντλημένο) χρειάστηκε 140 σελίδες για να τα αφηγηθεί, η κ. Ρεπούση τα προσπερνάει σε 12 λέξεις!

Επίσης, οι πηγές της πάσχουν σε ό,τι αφορά την αριστερά. Παρόλο που η συγγρ. υποστηρίζει ότι αποδελτίωσε κείμενα του Ριζοσπάστη της περιόδου 1921-1927, απουσιάζουν από το βιβλίο της σημαντικά δημοσιεύματα της εφημερίδας, και ιδίως μια σειρά επτά (!) επιφυλλίδων που δημοσιεύτηκαν στον Ριζοσπάστη από τις 24 ως τις 31/8/27 (με κενό στις 29/8), με τίτλο «Απ’ αφορμή μιας διακήρυξης του Εκπαιδευτικού Ομίλου», με υπογραφή Π.Κ. Οι επιφυλλίδες αυτές είναι πολύ χρήσιμες για τον μελετητή, επειδή περιέχουν μια συνολική ανασκόπηση της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης από το 1913 ως το 1927, όπως την έβλεπε το ΚΚΕ, με ιδιαίτερη έμφαση στα Μαρασλειακά. Ο ίδιος ο Δελμούζος, τις συμπεριέλαβε στο βιβλίο του «Παιδεία και κόμμα», (και μάλιστα παραποιημένες, όπως αποκαλύπτει ο Χαρ. Νούτσος, σ. 270 της Ιστορίας της εκπαίδευσης). Η συγγρ. περιλαμβάνει στη βιβλιογραφία της και το βιβλίο του Δελμούζου και εκείνο του Νούτσου, αλλά δεν παίρνει υπόψη της τις επιφυλλίδες, παρόλο που εκεί ρητά αναφέρεται ότι (κατά το ΚΚΕ) τα Μαρασλειακά άρχισαν τον Νοέμβριο του 1924 με την επίθεση της Εστίας κατά του Βάρναλη. Δεν λέω ότι η συγγρ. έπρεπε να ενστερνιστεί τη θέση του ΚΚΕ, αλλά έπρεπε τουλάχιστον να την παρουσιάσει, πολύ περισσότερο που υπάρχει στο βιβλίο της ενότητα με τίτλο «Η κομμουνιστική αριστερά». Επίσης, η αποδελτίωση του Ριζοσπάστη έχει γίνει με επιπολαιότητα ή μονομέρεια: έτσι, ενώ παρατίθεται (στη σελ. 432) ένα απόσπασμα από ένα σχολιάκι του Ριζοσπάστη (στις 24.6.1925) που εγκωμιάζει την πρώτη περίοδο του Ψυχάρη, αποσιωπάται ότι την επόμενη ημέρα ο Ριζοσπάστης δημοσίεψε ένα πολύ εκτενέστερο άρθρο, με τίτλο «Δημοτικιστές αλλά όχι ψυχαρικοί», στο οποίο επαναφέρει στην τάξη τον πρώτο αρθρογράφο (που ίσως είναι ο Παρορίτης με ψευδώνυμο). Δύσκολο να μην είδε η συγγρ. το άρθρο αυτό, γιατί βρίσκεται δίπλα στο άρθρο «Εθνικισμός και αγριανθρωπισμός» που το σχολιάζει στο βιβλίο της. Και όταν θες να παρουσιάσεις τη στάση του ΚΚΕ απέναντι στον Ψυχάρη, δεν αποδελτιώνεις μόνο ένα άρθρο «εκτός γραμμής».

Η «δημιουργική επιπολαιότητα» στον χειρισμό των πηγών γίνεται έκδηλη σε μια-δυο ακόμα περιπτώσεις που θα τις παρουσιάσω αναλυτικά γιατί αγγίζουν ή και ξεπερνούν τα όρια της διαστρέβλωσης. Ας πούμε, η συγγρ.  στη σελ. 84-85 η Ρεπούση αποδίδει στον Γληνό αντιφεμινιστικές απόψεις που δεν τις έχει! Γράφει: «Ο δημόσιος αυτός λόγος περί ασυμβατότητας της γυναίκας με τη διδασκαλία της Ιστορίας είχε απήχηση και στους δημοτικιστικούς κύκλους». Βαριά κουβέντα, που θα χρειαζόταν σοβαρή τεκμηρίωση. Και ως μόνη απόδειξη, αμέσως ακολουθεί: «Ο Γληνός εμφανίζεται να συμμερίζεται την άποψη του Μάρκου Τσιριμώκου ότι αποτελούσε απερισκεψία η ανάθεση του μαθήματος της Ιστορίας σε μια γυναίκα». Πηγή; Είναι η υποσημείωση 82, στη σελ. 356, μια επιστολή του Γληνού στον Δελμούζο που έχει εκδοθεί από τον Γ. Γάτο παλιότερα. Η Ρεπούση δεν παραθέτει το κείμενο της επιστολής. Επειδή όμως το βιβλίο το έχω, μπορούμε να δούμε τι λέει ο Γληνός: «Σε μένα κρατάει πόζα ο κ. Τσιριμώκος [ο υπουργός, ο Γιάννος]. Ο Μάρκος [ο αδελφός του υπουργού] φέρνεται κάπως καλύτερα, αλλά και αυτός την τιμωρία και τη μετάθεση της κ. Ιμβριώτου τη θεωρεί και σκόπιμη και δικαιολογημένη και θεωρεί επιπολαιότητα εκ μέρους μας, ότι εμπιστευθήκαμε τη διδασκαλία της ιστορίας σε μια γυναίκα». Ανακεφαλαιώνω: Ο Γληνός λέει στον Δελμούζο πως ο Μάρκος Τσιριμώκος θεωρεί επιπολαιότητα ότι ανέθεσαν το μάθημα της ιστορίας σε μια γυναίκα. Η Μ. Ρεπούση «μεταφράζει»: ο Γληνός εμφανίζεται να συμμερίζεται την άποψη του Μάρκου Τσιριμώκου. Αγγίζει τα όρια της διαστρέβλωσης, δεν βρίσκετε; Και να σημειωθεί ότι ο μέσος αναγνώστης, που δεν έχει πρόσβαση στις πηγές, δεν έχει καμιά δυνατότητα να ελέγξει την επιστημονική ειλικρίνεια της κ. Ρεπούση.

Δεύτερο κρούσμα, πάλι εναντίον του Γληνού, στη σελ. 135: «Μεγάλη μερίδα των δημοτικιστών (υποσ. 14), του Γληνού συμπεριλαμβανομένου (υποσ. 15) θεωρούσε ότι αυτό [το κλείσιμο της υπόθεσης] θα συνέβαινε, μόνο αν θυσιαζόταν η Ιμβριώτη. Πρότειναν λοιπόν να γίνει η Ιμβριώτη το εξιλαστήριο θύμα…»
Η «συμπερίληψη» του Γληνού στη μερίδα όσων πρότειναν να γίνει εξιλαστήριο θύμα η Ιμβριώτη, αν πάμε στην υποσημείωση, στη σελ. 378, είναι και πάλι μια φράση από γράμμα του προς τον Δελμούζο: «θετικά ζητάει να ρίξη [ο υπουργός] την Ιμβριώτου εξιλαστήριο θύμα στον αγώνα». Όμως, η Μ. Ρεπούση το παρουσιάζει σαν ο Γληνός να προτείνει τη θυσία της Ιμβριώτη, ενώ στο γράμμα του ο Γληνός το παρουσιάζει ως απευκταίο. Βλέπετε, παραθέτει μόνο αυτή τη φράση, ενώ στην πρωτογενή πηγή ο Γληνός λέει (δικά μου τα πλάγια): «Ας μην υπεραισιοδοξούμε. Θετικά ζητάει να ρίξη την Ιμβριώτου εξιλαστήριο θύμα στον αγώνα». Υπερβάλλω όταν λέω ότι εδώ διαστρεβλώνει, αφού αφαίρεσε την πρώτη φράση;

Επίσης, η εμφανής τάση ηρωοποίησης της Ρόζας Ιμβριώτη κάνει τη συγγραφέα να απαλείφει από το εκτενές βιογραφικό της (σελ. 329) ορισμένα στοιχεία που θα μπορούσαν να την παρουσιάσουν να συμβιβάζεται, όπως ας πούμε ότι πήρε υποτροφία από το ίδρυμα Ροκφέλερ το 1928 ή ότι επί Μεταξά, το 1937, ανέλαβε διευθύντρια στο Πρότυπο Ειδικό Σχολείο (όπου, πάντως, είχε πολύ αξιόλογο έργο).

Τέλος, η συγγραφέας εμφανίζει στον επίλογο την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929 ως δικαίωση των πρωτεργατών του εκπαιδευτικού δημοτικισμού («η μεταρρύθμιση του 1929 ήταν η δικαίωσή τους»), ενώ παραλείπεται, ας πούμε, η άποψη του Γληνού ότι η μεταρρύθμιση του 1929 ήταν «ουσιαστικά πολύ ατελέστερη από τη μεταρρύθμιση του 1913», ότι ήταν «εικονική και πισωδρομική», ότι η εργασία ήταν «πρόχειρη, βιαστική, αμελέτητη, αντιφατική, χωρίς τόλμη, χωρίς δημιουργικότητα, χωρίς βαθύτερη αντίληψη, χωρίς άμεση επαφή με τα πράγματα» (σειρά 13 άρθρων στην Ακρόπολι τον Ιούνιο του 1929) και δεν αναφέρεται ότι με την ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές του 1932 πολλά μέτρα της μεταρρύθμισης ακυρώθηκαν.

Με αυτά δεν θέλω να πω ότι το βιβλίο είναι άχρηστο: βρήκα ενδιαφέροντα πράγματα στην αποδελτίωση του τύπου, και οι αποκρουστικές απόψεις των αντιδραστικών, τόσο εναντίον των γυναικών (το σχετικό κεφάλαιο είναι ίσως το καλύτερο) όσο και εναντίον των δημοτικιστών ή των αριστερών, δίνονται παραστατικά, με εξαίρεση βέβαια τα σημεία όπου η συγγραφέας επεμβαίνει στις πηγές για να χρεώσει αντιφεμινισμό στον Γληνό.

Αλλά το βιβλίο δεν αστοχεί μόνο στα μεγάλα, αστοχεί και στα μικρά. Κι αν τα μεγάλα μπορούν να αποδοθούν σε ιδεολογική τοποθέτηση, τα μικρά λάθη προδίνουν σοβαρό έλλειμμα παιδείας και ανύπαρκτη επιμέλεια του βιβλίου. Παραθέτω μια ανθολογία από τα λάθη του βιβλίου, κατά σειρά εμφάνισης.

* Στη σελ. 45 η συγγρ. αναφέρεται στον δημοτικιστή Μάρκο Τσιριμώκο και τις θέσεις του για το 1821, και αναφέρει εν παρόδω: «Ο Τσιριμώκος, που θα βρεθεί στο κέντρο λήψης των αποφάσεων όταν κρίνεται η τύχη του Μαράσλειου, αποδίδει την Ελληνική Επανάσταση στην ιδέα της ελευθερίας….» Αλλά δεν είναι ο ίδιος Τσιριμώκος που θα βρεθεί στο κέντρο λήψης των αποφάσεων! Πρόκειται για τον Γιάννο Τσιριμώκο, τον Υπουργό Παιδείας και αδελφό του Μάρκου.

* Στη σελ. 59 «Ένα χρόνο μετά, το 1890, επιχείρησε να προβεί σε αλλαγή και ο Δεληγιάννης, με τα νομοσχέδια Γεροκωστόπουλου, που επίσης δεν προχώρησαν, αφού λίγες μέρες μετά την κατάθεσή τους στη Βουλή, βασιλικό πραξικόπημα ανέτρεψε την κυβέρνηση». Καταρχάς, ο πρωθυπουργός λεγόταν Δηλιγιάννης, όσο κι αν είναι διαδεδομένο λάθος το «Δεληγιάννης». Έπειτα, η διατύπωση είναι παραπλανητική ως προς τον χρόνο κατάθεσης των νομοσχεδίων, αφού το βασιλικό πραξικόπημα έγινε τον Φεβρουάριο του 1892.

* Στη σελ. 67 λείπουν δυο αράδες (εδώ με πλάγια) από το παρατιθέμενο απόσπασμα με αποτέλεσμα να μη βγαίνει νόημα «ότι ο Λάζαρος Κουντουριώτης ο προσενεγκών όλην την περιουσίαν του δωρεάν υπέρ της Ελλάδος αγωνιζομένης υπέρ της ελευθερίας έπραξε τούτο ίνα αρπάση την περιουσίαν των Τούρκων…»

* Στη σελ. 86 αναφέρεται ότι «Το 1920, με επανέκδοση το 1923, είχε κυκλοφορήσει στην ελληνική αγορά … το κλασικό βιβλίο του Αύγουστου Μπέμπελ για τις γυναίκες». Μάλλον αγνοεί η συγγρ. ότι το βιβλίο αυτό είχε ήδη κυκλοφορήσει στα ελληνικά από το 1892.

* Στη σελ. 145 (και παντού αλλού στο βιβλίο) Το όνομα του υπουργού Παιδείας αναφέρεται «Χατζηκυριακός», ενώ ήταν «Χατζηκυριακού». Το λάθος αυτό δικαιολογείται, επειδή σε αρκετές πηγές δίνεται έτσι το όνομα (και, επιπλέον, υπήρχε κι άλλος υπουργός που λεγόταν όντως Χατζηκυριακός).

* Στη σελ. 152, το παράθεμα (οι μαλλιαροί φεύγουν κουρεμένοι) δεν είναι από το φ. του Εμπρός της 11.8.1926 όπως λέει η υποσημ. 102 (σελ. 389) αλλά 11.8.1925, ένα χρόνο νωρίτερα, που έχει τη σημασία του διότι χρονολογικά δεν έχει θέση εκεί, εφόσον έχει γραφτεί πριν από την παραίτηση Τσιριμώκου.

* Στη σελ. 197 υπάρχει ένα παράθεμα από εφημερίδα: «Ουδεμίαν εντύπωσιν ηδύνατο να κάμη η αφήγησις περί παίψιν ουρητηρίων». Τι σημαίνει η ανύπαρκτη αυτή λέξη; Αν πάμε στις υποσημειώσεις δεν θα φωτιστούμε, διότι η σχετική υποσημείωση (υποσ. 104, σ. 404) είναι λάθος, παραπέμπει σε άλλο άρθρο. Αλλά κρίνοντας από τα συμφραζόμενα, προφανώς έλεγε κάτι σαν «ελλείψεως» και ο φοιτητής που έκανε την αποδελτίωση δεν το έβγαζε κι έγραψε ό,τι του κατέβαινε. Κι όπως δεν το κοίταξε κανείς…

* Στη σελ. 211 από αβλεψία γράφεται «Θεοδωρόπουλου» (το όνομα ενός από τους τρεις δασκάλους) αντί για «Δημητρακόπουλου».

* Στη σελ. 233-34 μια κωμική αρμαθιά από λάθη και αβλεψίες. Πρώτον, «την πολυσχιδήΝ ταύτην σπείραν» (πολυσχιδή, σωστά, στο πρωτότυπο)· δεύτερον, «βαρβαρώδους χρηματισμού» (στο πρωτότυπο: βορβορώδους) και τρίτον, αυτά δεν τα λέει ο Ευταξίας, αλλά ο Σακελλαρόπουλος, κι αυτό έχει σημασία διότι στη σελ. 235 γίνεται λόγος για απαντητική επιστολή των εκπαιδευτικών που κατηγορήθηκαν για «βορβορώδη» (ή βαρβαρώδη, αν επιμένει η κυρία Ρεπούση) χρηματισμό από τον κ. Σακελλαρόπουλο, και η αναφορά μένει ξεκρέμαστη!

* Στη σ. 237 αναφέρεται «του Ν. Λεβίδη, που είχε διατελέσει υπουργός Παιδείας». Ο Νικόλαος Λεβίδης όμως δεν είχε ποτέ το υπουργείο Παιδείας. Συγχωρητέο λάθος, αφού υπάρχει και στην πρωτογενή πηγή.

* Στη σελ. 247 ο γνωστός λογοτέχνης Στέφανος Δάφνης γράφεται Δαφνής, το ίδιο και στις υποσημειώσεις!

* Στη σελ. 274, το βιβλίο Δημοτικισμός και παιδεία εκδόθηκε το 1927, όχι το 1926.

* Στη σελ. 275 η κ. Ρεπούση υποστηρίζει ότι «ο Δελμούζος δεν θα απαντήσει στον Κορδάτο· θα τον αγνοήσει». Δεν είναι σωστό. Ο Δελμούζος απάντησε, κυρίως στον Βάρναλη αλλά και στον Κορδάτο, με το άρθρο του Λαχανιασμένη φευγάλα ή ο ελληνικός αρχοντοχωριατισμός, που δημοσιεύτηκε στα Ελληνικά Γράμματα στο τ. 2 (1/7/1927) . Η κ. Ρεπούση το αγνοεί, ίσως επειδή υπογραφόταν όχι από τον Δελμούζο αλλά από το περιοδικό, αλλά έχει συμπεριληφθεί στη συλλογή Μελέτες και πάρεργα του Δελμούζου και άλλωστε το αναφέρει και ο Χ. Νούτσος στο βιβλίο του, σελ. 203.

* Στη σ. 349, υποσ. 92. Ο συγγραφέας της διδακτορικής διατριβής δεν λέγεται Χάρης Αναστασιάδης αλλά Θεοχάρης Αθανασιάδης (αλλού το έχει σωστά).

* Στη σελ. 356, υποσ. 75. Ο πρώτος εκ των συγγραφέων δεν λέγεται Θεοδωρακόπουλος, αλλά Θεοδωρόπουλος. Επιπλέον, δεν αναφέρεται ότι το κείμενο αυτό (Αναίρεσις των Μαρασλειακών…) παρατίθεται ως επίμετρο (σελ. 311 κε), ενώ λείπει από τη βιβλιογραφία!

* Στη σ. 405, ο τίτλος του άρθρου της Καθημερινής προφανώς ήταν με κεφαλαία κι έτσι έγινε «Οι κορυβάντες» (το σωστό, βέβαια, είναι Κορύβαντες!).

* Η δεύτερη επιστολή Γληνού προς Εστίαν δεν δημοσιεύτηκε μόνο στη στήλη επιστολών του Ελ. Βήματος όπως λέει η συγγρ. στη σελ. 414, αλλά και στη Δημοκρατία, 7.6.25, σελ. 3, σε περίοπτη θέση, και μάλιστα συνοδευόμενη από δήλωση των δοκίμων της Παιδ. Ακαδημίας.

* Στη σ. 417 στην τρίτη παράγραφο το «ότι των συντακτών» να γίνει «εκ των συντακτών» και το «ούτε οικογένεια σήμερον δεν υφίσταται» να γίνει «ότι οικογένεια σήμερον δεν υφίσταται».

* Στη σ. 423 ο Γρυπάρης πέθανε το 1942 και όχι το 1949 όπως γράφεται.

* Στη σελ. 433, σε άρθρο του Πουλιόπουλου για το μακεδονικό, διαβάζουμε: «Και ήρωες ‘εθνικούς’ ελάτρευσε ο λαός εκείνος, που αναδείχτηκαν μέσ’ στους αλλεπάλληλους επαναστατικούς του σηκωμούς (‘Ιλντσν, Σανδάσαυ’)». Τι είναι αυτά τα ακατάληπτα «Ιλντσν, Σανδάσαυ»; Είναι τα «Ίλιντεν» Σανδάσκυ, όπως τα κουτσοκατάλαβε αυτός που έκανε τη μεταγραφή από τη σκαναρισμένη σελίδα της εφημερίδας (εδώ μπορείτε να τη δείτε)

* Στη σελ. 443, ο Άριστος Καμπάνης αναφέρεται… Αρίστος. Κι άλλοι το κάνουν αυτό το λάθος, αλλά δεν είναι καθηγητές πανεπιστημίου.

Θα μπορούσα να αναφέρω κι άλλα λάθη και αβλεψίες του βιβλίου, αλλά δεν έχει νόημα, εδώ έβαλα τα πιο τρανταχτά. Δεν έχουν βέβαια όλα την ίδια βαρύτητα, και θα ήταν εξωπραγματικό να απαιτεί κανείς από ένα βιβλίο 470 σελίδων να είναι αλάνθαστο, ιδίως όταν έχει τόσο μεγάλον όγκο πρωτογενών πηγών. Ωστόσο, με πληγώνει που γράφει κανείς βιβλίο για τον μεσοπόλεμο και δεν ξέρει πώς λεγόταν ο Άριστος Καμπάνης και ο Στέφανος Δάφνης, ή που βλέπει κάτι ακατανόητο σαν το «Ιλντσν» και δεν πάει το μυαλό του στο Ίλιντεν, την εξέγερση των σλαβομακεδόνων το 1903. Από μια ιστορικό δεν το περίμενα αυτό.

Δεν ξέρω αν έγινε επιμέλεια στο βιβλίο, στον κολοφώνα δεν αναφέρεται επιμελητής, πάντως έχει αρκετά σημεία τσαπατσουλιάς (ένας επιμελητής, άλλωστε, θα έπιανε πολλές από τις παραπάνω αβλεψίες). Εκείνος που υποφέρει περισσότερο από την επίθεση της τσαπατσουλιάς είναι ο Μιχάλης Παπαμαύρος, ο υποδιευθυντής του Μαρασλείου επί Δελμούζου. Καταρχάς, σε διάφορα σημεία αναφέρεται ως «Παπαμαύρου» (πράγμα που συμβαίνει και σε πρωτογενείς πηγές). Έπειτα, στη σελ. 443 αναφέρεται ως Μάρκος Παπαμαύρου, και στην σελ. 371 ως Παπαμάρκος! Και επειδή το όνομά του λείπει από τον πίνακα ονομάτων, δεν υπάρχει τρόπος να καταλάβει ο αναγνώστης αν πρόκειται για ένα, δύο ή τρία πρόσωπα.

Μια και αναφέρθηκε ο πίνακας ονομάτων· είναι το μόνο σημείο στο οποίο διατυπώθηκε ως τώρα αρνητική κριτική για το βιβλίο από τους προηγούμενους που το έκριναν: η Μ. Θεοδοσοπούλου, στην Εποχή, επισήμανε ότι λείπουν τα μικρά ονόματα πολλών προσώπων. Λείπουν επίσης πολλά πρόσωπα. Εκτός από τον Παπαμαύρο (η απουσία του οποίου ίσως εξηγείται από το ότι θεωρείται βασικό πρόσωπο του βιβλίου, αλλά η συγγρ. όφειλε να αναφέρει ποιους θεωρεί ‘βασικά πρόσωπα’) λείπουν, μεταξύ άλλων, οι: Πέτρος Βασιλικός, Πηνελόπη Χριστάκου, Μίλτος Κουντουράς, Άριστος Καμπάνης.

Μεγαλύτερο πρόβλημα υπάρχει με τις υποσημειώσεις: έτσι όπως είναι οργανωμένες, δεν διευκολύνουν τον αναγνώστη που θα θελήσει να ανατρέξει σε αυτές. Βέβαια, επειδή είναι πάρα πολλές και μερικές από αυτές πολύ εκτεταμένες (πιάνουν σελίδες ολόκληρες), δεν θα ήταν πρακτικό να μπουν στο κάτω μέρος των σελίδων, τουλάχιστον όχι χωρίς άλλη οργάνωση της ύλης του βιβλίου. Μπήκαν λοιπόν όλες πίσω, και όχι με ενιαία αρίθμηση, αλλά με αρίθμηση ανά κεφάλαιο! Και, λες και το κάνουν επίτηδες, ο τίτλος του κεφαλαίου δεν αναφέρεται στην κεφαλίδα (header ελληνιστί) των σελίδων των υποσημειώσεων, οπότε δεν υπάρχει απλός τρόπος για να βρεις σε ποια σελίδα βρίσκεται, ας πούμε, η υποσημείωση 88 του έκτου κεφαλαίου, πρέπει να τις διατρέξεις από την αρχή ή να έχεις βάλει χρωματιστά χαρτάκια εκεί που αρχίζει κάθε νέο κεφάλαιο και μηδενίζεται το κοντέρ των υποσημειώσεων.

Ακόμα κι αν ξεπεράσει όμως αυτόν τον σκόπελο ο επίμονος αναγνώστης, δεν είναι σίγουρο ότι θα βρει πού αναφέρεται η υποσημείωση, διότι, όπως είπαμε και πιο πάνω, κάποιες υποσημειώσεις είναι λάθος. Για παράδειγμα, η υποσημ. 55 της σελ. 383 παραπέμπει σε ένα άρθρο του Διδασκαλικού Βήματος από τις 10.1.1925 ενώ το σωστό είναι 10.1.1926· στην ίδια σελίδα, η υποσημ. 60 παραπέμπει σε ένα άρθρο του Ελ. Βήματος (16.12.1926, σελ. 1) αλλά αν ανατρέξετε στο συγκεκριμένο φύλλο της εφημερίδας δεν θα το βρείτε. Δεν τις έλεγξα βέβαια όλες τις υποσημειώσεις, ούτε καν δειγματοληπτικά, μόνο όπου είχα λόγο να ελέγξω όταν κάτι μου φαινόταν αξιοπερίεργο. Μερικές φορές, αναπαράγονται παλαιότερα λάθη. Για παράδειγμα, στη σελ. 70 διαβάζουμε ότι τον Νοέμβριο του 1924 το Εμπρός δημοσίεψε κείμενο με 187 υπογραφές που ζητούσαν να απομακρυνθεί ο Γληνός από τη θέση του. Θέλησα να δω τι είδους άνθρωποι ήταν οι υπογράφοντες, αλλά δεν τα κατάφερα. Η σχετική υποσημείωση παραπέμπει στη διδακτορική διατριβή του Χαρ. Αθανασιάδη (που τον γράφει Αναστασιάδη). Υπάρχει κι αυτή ονλάιν, και ανατρέχοντας εκεί βρίσκουμε ότι οι υπογραφές δημοσιεύτηκαν στο Εμπρός στις 4 Νοεμβρίου 1924. Υπάρχει κι αυτό ονλάιν, αλλά υπογραφές δεν υπάρχουν στο φύλλο αυτό, ούτε σε άλλα φύλλα της εφημερίδας σε κοντινή ημερομηνία. Μάλλον σε άλλη εφημερίδα έγινε η δημοσίευση.

Η βιβλιογραφία επίσης είναι άσχημα οργανωμένη. Για παράδειγμα, η υποσημείωση 33, σ. 364 παραπέμπει σε «Αντωνακάκης Γεώργιος. Τα Μαρασλειακά. Έκθεσις, χ.ε. σ. 7-10.», ενώ η υποσημ. 12 στη σελ. 377 παραπέμπει σε «Αντωνακάκης. Γεώργιος (1926), όπ.π., σ. 33» -άντε τώρα να βρεις ότι αφορά το ίδιο κείμενο, όταν μάλιστα το όνομα Αντωνακάκης απουσιάζει από τη βιβλιογραφία. Επίσης, στη σελ. 455 τα ενυπόγραφα άρθρα του Κουλουμβάκη στην εφημ. Εμπρός καταχωρούνται δυο φορές, μία ως ενυπόγραφα με αναφορά του συγγραφέα και μια δεύτερη ως ανυπόγραφα!

Βέβαια, αναγνωρίζω πως πολλά από αυτά τα λάθη και αναπόφευκτα είναι σε ένα μεγάλο έργο με μεγάλο πλήθος πηγών, αλλά και δεν βαραίνουν πολύ στην κρίση μας για την αξία του έργου. Δεν βλάφτει ωστόσο η επισήμανσή τους, μπορεί μάλιστα να βοηθήσει και στη βελτίωση του βιβλίου σε ενδεχόμενη νέα έκδοση· δυστυχώς, για τα βασικά ελαττώματα των Μαρασλειακών δεν αρκεί η διόρθωση κάποιων αβλεψιών.