Ο Άγγλος ασθενής γράφεται με Α κεφαλαίο

Οι συζητήσεις στα ιστολόγια έχουν το χαρακτηριστικό ότι πολύ συχνά ξεστρατίζουν σε άλλα θέματα, που πολλές φορές είναι εξίσου ενδιαφέροντα με το αρχικό. Τις προάλλες συζητούσαμε για τους γάμους των ομοφυλοφίλων, όταν σε ένα σχόλιο τέθηκε το θέμα της ορθογραφίας των εθνικών ονομάτων (Άγγλος, Γάλλος, Έλληνας) όταν χρησιμοποιούνται σε θέση επιθέτου (ο Άγγλος ασθενής, ο Γάλλος καλλιτέχνης, ο Έλληνας γείτονας). Κεφαλαίο ή πεζό; Ο Άγγλος ασθενής ή ο άγγλος ασθενής; Φλέγον ερώτημα, αλλά επειδή και το κυρίως θέμα που συζητούσαμε έκαιγε κι αυτό, η συζήτηση γρήγορα επανήλθε στην αρχική της κοίτη.

Ο φίλος Pepe μού έστειλε ένα κείμενό του σχετικά με το θέμα, που με βρίσκει σύμφωνο και θα το παρουσιάσω παρακάτω, όπως θα παρουσιάσω και την άποψη του φίλου Ν. Λίγγρη σε σχετική συζήτηση στη Λεξιλογία, το κορυφαίο ελληνικό μεταφραστικό φόρουμ. Πρέπει πάντως να πω ότι είναι ένα θέμα στο οποίο δεν δίνω μεγάλη σημασία όταν γράφω, κι έτσι είμαι βέβαιος ότι στα εδώ γραφτά μου θα βρείτε άφθονες «λάθος» χρήσεις.

Παραδοσιακά, τα εθνικά και τα πατριδωνυμικά (Βολιώτης, Αιγινήτης, Πατρινός) γράφονταν πάντα με κεφαλαίο, παρόλο που η γραμματική του Τριανταφυλλίδη δεν εξετάζει την περίπτωση όπου χρησιμοποιούνται ως επίθετα. Στο Ορθογραφικό λεξικό του ο Μπαμπινιώτης, και στον Οδηγό των εκδόσεων Πατάκη η Άννα Ιορδανίδου συνιστούν να μπαίνει πάντοτε κεφαλαίο. Αντίθετη άποψη έχει εκφράσει ο Δ. Μαρωνίτης, που την έχει υιοθετήσει και η μεταφραστική υπηρεσία της Κομισιόν. Με βάση αυτή την άποψη, όταν το εθνικό ή πατριδωνυμικό όνομα έχει θέση επιθέτου, γράφεται με μικρό. Παραθέτω συνοπτικά την άποψη του Δ. Μαρωνίτη όπως δημοσιεύεται στο Εγκόλπιο της ορθής γραφής (που διανεμήθηκε πρόσφατα, ως Εγχειρίδιο πια, από το Βήμα):

Γράφονται με αρχικό κεφαλαίο τα εθνικά ή πατριδωνυμικά: Έλληνες, Γάλλοι, Καλαματιανοί.
Γράφονται με αρχικό μικρό τα εθνικά ή πατριδωνυμικά, όταν από ουσιαστικά γίνονται επίθετα:
οι Έλληνες – αλλά: ο έλληνας πρωθυπουργός· είμαι Ρουμελιώτης – αλλά: ο ρουμελιώτης οπλαρχηγός· οι αδίστακτοι Φαναριώτες – αλλά: ο φαναριώτης λόγιος.

Φοβάμαι πως η άποψη αυτή είναι άκριτη μεταφορά της γαλλικής συνήθειας, διότι και οι Γάλλοι γράφουν je suis Anglais – le joueur anglais (είμαι Άγγλος – ο άγγλος παίχτης). Όμως στα γαλλικά δεν υπάρχει άλλο επίθετο, η ίδια λέξη (anglais) χρησιμοποιείται και για το επίθετο, ενώ εμείς έχουμε Άγγλος (ουσιαστικό) – αγγλικός (επίθετο). Όμως, δεν διαφωνώ με τη θέση του Μαρωνίτη επειδή είναι (αν είναι) γαλλόφερτη, αλλά επειδή μας αναγκάζει κάθε τόσο να σκοντάφτουμε και να σκεφτόμαστε αν ένα εθνικό όνομα είναι επίθετο ή ουσιαστικό: Οι έλληνες ποδοσφαιριστές ξεκίνησαν τον αγώνα ορμητικά, και άνοιξαν στο σκορ στο 15′ αλλά δέκα λεπτά αργότερα οι Σέρβοι ισοφάρισαν. Τι είναι αυτό το «Σέρβοι»; Επίθετο γιατί εννοείται το «παίχτες» ή ουσιαστικό; Ή, μια φράση ξεσηκωμένη από μυθιστόρημα ηρωικής φαντασίας: Από σέντρα ακριβείας του Μαυρία στον Τοτσέ, ο Ισπανός του Παναθηναϊκού με κεφαλιά άνοιξε το σκορ και χάρισε στην ομάδα του τη νίκη. Εδώ τι είναι ο «Ισπανός»; Ή, ένα παράδειγμα ξεσηκωμένο από τον Γ. Χάρη: Οι γερμανοί μηχανικοί στρώθηκαν στη δουλειά με τη γνωστή μεθοδικότητα των Γερμανών (πεζό ή κεφαλαίο; Και τι φταίει ο αναγνώστης να βλέπει στην ίδια φράση την ίδια λέξη με άλλη ορθογραφία;)

Επειδή αρκετούς μπελάδες έχουμε έτσι κι αλλιώς στη ζωή μας, κι επειδή δεν βλέπω κανένα απολύτως όφελος με την ορθογραφική διάκριση επιθέτων και ουσιαστικών, είμαι εναντίον της διάκρισης που κάνουν οι «εκσυγχρονιστές» (όρος του Ν. Λίγγρη). Οι περισσότερες εφημερίδες πάντως ακολουθούν την παραδοσιακή ορθογραφία δηλαδή παντού κεφαλαία. Ακόμα και τα έντυπα του ΔΟΛ, που κάποτε είχαν υιοθετήσει τη γραφή του Εγκολπίου, βλέπω τώρα, με την ευκαιρία της επίσκεψης Ολάντ, ότι ταλαντεύονται: τα Νέα γράφουν «ο έλληνας πρωθυπουργός», αλλά το Βήμα «ο Γάλλος πρόεδρος», όπως άλλωστε και η Καθημερινή αλλά και ο Ριζοσπάστης (η διαχωριστική γραμμή διασχίζει εγκάρσια το πολιτικό φάσμα, που θα έλεγε κάποιος) 🙂

Θα παραθέσω στα επόμενα το γράμμα του φίλου Pepe και τις απόψεις του Ν. Λίγγρη. Αναπόφευκτες είναι κάποιες επικαλύψεις, κάντε πως δεν τις είδατε. Στο τέλος θα πω καναδυό δικά μου.

Κατ’ αρχήν, οφείλουμε να το εξετάσουμε με τη ματιά μας στραμμένη στο εσωτερικό της ελληνικής γλώσσας. Οι ξένες γλώσσες δεν μπορούν να μας βοηθήσουν. Έγραψα ήδη [στην προηγούμενη συζήτηση] ότι στα γαλλικά δεν υπάρχει η διάκριση ανάμεσα στο Άγγλος και το αγγλικός, και ότι άρα δεν υπάρχει αντιστοιχία, ισχύουν άλλοι όροι και τελικά δεν μπορούμε να λάβουμε παράδειγμα. Κάποιος ρώτησε «και τι σχέση έχει αυτό»; Η σχέση είναι ότι εφόσον δεν υπάρχει άλλη γαλλική λέξη για το ελληνικό ουσιαστικό Άγγλος και άλλη για το ελληνικό επίθετο αγγλικός, τελικά δεν υπάρχει γαλλική λέξη ούτε για το ένα ούτε για το άλλο, παρά μόνο μία τρίτη λέξη, που στα ελληνικά την αποδίδουμε κατά περίπτωση άλλοτε με το ένα και άλλοτε με το άλλο. Το πώς θα την αποδώσουμε εμείς όμως δεν σημαίνει ότι για τον Γάλλο η λέξη έχει δύο διαφορετικές σημασίες. Έχει μία, και αυτή η σημασία δεν υπάρχει στην ελληνική γλώσσα. Όπως ο Γάλλος λέει mon ami est Anglais (ο φίλος μου είναι άγγλος), ακριβώς έτσι λέει και le peuple anglais (ο αγγλικός λαός) (τα κεφαλαία προς το παρόν τα βάζω στην τύχη).

Το αν στα γαλλικά αυτή η λέξη είναι επίθετο ή ουσιαστικό ή άλλοτε επίθετο κι άλλοτε ουσιαστικό δε νομίζω ότι χρειάζεται να μας απασχολήσει. Ιδίως που η απουσία ουδέτερου γένους από τα γαλλικά κλονίζει ακόμη περισσότερο τις αντιστοιχίες με τα ελληνικά. (Αν και προχείρως πιστεύω ότι είναι επίθετο που καμιά φορά χρησιμοποιείται χωρίς ουσιαστικό, με τη λέξη «άνθρωπος» ή κάποιαν ανάλογη να εννοείται -όπως μπορεί να γίνει με κάθε επίθετο.)

Από την περιορισμένη μου γνώση, θαρρώ ότι το ίδιο γίνεται στα ιταλικά και τα ισπανικά. Αλλά και στα ρώσικα, που διαφέρουν από τις άλλες τρεις γλώσσες κατά το ότι έχουν και ουδέτερο γένος.

Στα αγγλικά για ορισμένες εθνικότητες υπάρχουν ξεχωριστές λέξεις που είναι σαφώς ουσιαστικά: Englishman, Spaniard. Όμως, πρώτον, δεν υπάρχουν για όλες τις εθνικότητες -για παράδειγμα Greek είναι τόσο ο Έλληνας όσο και ο ελληνικός. Δεύτερον, αυτά τα ουσιαστικά ποτέ δεν προσδιορίζουν άλλο ουσιαστικό: The English patient, όχι the Englishman patient. Εξάλλου, στα αγγλικά ακόμη και τα εθνικά επίθετα (ελληνικός) γράφονται με κεφαλαίο. Άρα ούτε από εδώ μπορούμε να πάρουμε παράδειγμα.

Στα γερμανικά κάθε ουσιαστικό παίρνει κεφαλαίο, οπότε εκεί το ζήτημα του παραδειγματισμού ακυρώνεται πριν καν τεθεί.  Τώρα, αν στα τούρκικα, τα ουκρανικά, τα μανδαρίνικα ή τα τοχαρικά Β ισχύουν όροι συγκρίσιμοι με εκείνους των ελληνικών μπορούμε και να μην το ψάξουμε.

 Πάμε λοιπόν στα ελληνικά.

Στα ελληνικά είναι σαφές ότι Άγγλος είναι ουσιαστικό και αγγλικός επίθετο. Εκτός από λιγοστές εξαιρέσεις όπως Αυστριακός, αυτό ισχύει για κάθε εθνικότητα.

Είναι γενικώς αποδεκτό ότι τα εθνικά ουσιαστικά γράφονται με κεφαλαίο και τα αντίστοιχα επίθετα με μικρό. Το ερώτημα είναι τι γίνεται όταν το ουσιαστικό χρησιμοποιείται σαν επίθετο. Άρα η απάντηση δεν μπορεί να βρίσκεται παρά στο τι γίνεται όταν ένα άλλο ουσιαστικό, όχι εθνικό, χρησιμοποιείται σαν επίθετο.

Παρόλο που ορισμένοι συντακτικοί ρόλοι επιφυλάσσονται κατεξοχήν στα επίθετα, το να αποδίδονται κάποτε και σε ουσιαστικά δεν είναι άγνωστο: ο κομμουνιστής συγγραφέας, ο επαγγελματίας μουσικός, ο συνταξιούχος δάσκαλος, ο κρετίνος φίλος μου. Μπορεί κανείς να βρει ένα σωρό παραδείγματα. Το ότι αυτά τα ουσιαστικά χρησιμοποιούνται σ’ ένα συντακτικό ρόλο όπου συνήθως έχουμε επίθετο δε σημαίνει ότι ξαφνικά αλλάζει κάτι στη σημασία τους, την τεχνολογία τους ή την ουσία τους. Ό,τι σημαίνουν τον υπόλοιπο καιρό σημαίνουν και τώρα. Δεν έγιναν επίθετα, ούτε χρησιμοποιούνται σαν επίθετα. Απλώς συντακτικά δεν έχουν έναν από τους 3-4 πιο συνηθισμένους ρόλους τους αλλά έναν λιγάκι πιο σπάνιο.

Είμαι λοιπόν της γνώμης ότι ακριβώς το ίδιο συμβαίνει και με τα εθνικά ουσιαστικά. Όταν προσδιορίζουν άλλο ουσιαστικό παραμένουν ακριβώς οι ίδιες λέξεις που ήταν κι όταν δεν προσδιόριζαν τίποτε. Το τι κάνει μια λέξη μες στην πρόταση δεν μπορεί να επηρεάσει το τι είναι η λέξη από μόνη της. Once ουσιαστικό, forever ουσιαστικό. Άλλωστε, ως πρόσθετη υποστήριξη αυτής της άποψης, θυμίζω ότι λέμε μεν ο Άγγλος συγγραφέας, η Αγγλίδα γκουβερνάντα, όχι όμως το Άγγλο παιδί ή το Άγγλο μέλος της επιτροπής. Ούτε καν το αγγλικό παιδί: μόνο σε μερικά δημοτικά τραγούδια έχουμε σεις παιδιά ρωμαίικα, τρία παιδιά βολιώτικα κλπ. (ακόμη και δυο παιδιά Ρωμιά παιδιά), πράγμα που είτε αποτυπώνει μια παλιότερη γλωσσική πραγματικότητα είτε έγινε ποιητική αδεία και, πάντως, σε καμιά περίπτωση δε βγάζει κανόνα.

Κατόπιν όλων αυτών νομίζω ότι είμαστε υποχρεωμένοι να διατηρήσουμε το κεφαλαίο του σκέτου ουσιαστικού και όταν το ουσιαστικό δεν είναι σκέτο: άρα, ο Άγγλος ασθενής.

Και οι απόψεις του Νίκου Λίγγρη από τη Λεξιλογία:

Νομίζω ότι πειραματίστηκα για κάποιο διάστημα με το πεζό αρχικό και γρήγορα επέστρεψα στο παραδοσιακό σύστημα. Δεν είναι εύκολο να κάνει κανείς μετρήσεις αλλά έχω την εντύπωση ότι το παραδοσιακό διατηρεί την πλειοψηφία. Όταν βάζεις σε όλα τα εθνωνύμια κεφαλαίο αρχικό, δεν πρέπει να σκεφτείς «Τώρα τι είναι αυτό εδώ: ουσιαστικό ή επίθετο;».

Πρέπει όμως να καταλάβουμε ότι είναι μια σύμβαση, είτε έτσι είτε αλλιώς είτε παραλλιώς (δηλαδή, είτε είναι επίθετα που χρησιμοποιούνται και σαν ουσιαστικά είτε είναι ουσιαστικά που θα πρέπει να χάσουν το κεφαλαίο τους όταν χρησιμοποιούνται σαν επίθετα είτε απλώς κύρια ονόματα που θέλουν πάντα κεφαλαίο αρχικό).
(…)
Αυτά τα ονόματα δεν μοιάζουν ούτε με τα αγγλικά ούτε με τα γαλλικά. Εκεί το Greek και το grec(que) είναι Έλληνας ουσιαστικό και επίθετο και ελληνικός. Σε εμάς αυτά τα ονόματα είναι ουσιαστικά, όπως ο πελάτης και ο πολίτης, που περιγράφουν μόνο ανθρώπους: ένα που είναι αρσενικό, καναδυό που είναι θηλυκά (Πολωνή, Πολωνέζα, αδόκιμο Πολωνίδα), αλλά κανένα ουδέτερο (λέει κανείς «ένα Άγγλο παιδάκι»;).

Επαναλαμβάνω ότι είναι μεγάλη απαίτηση να θέλουμε να αναλύει ο άλλος πότε το εθνωνύμιο είναι σε θέση επιθέτου προκειμένου να του βάλει πεζό αρχικό. Ποια από τα παρακάτω εθνωνύμια είναι επίθετα;

Ο Αργεντίνος Λιονέλ Μέσι κάνει διακοπές στη Βραζιλία.
Ο Έλληνας Μέσι είναι ο Φετφατζίδης.
Η ομάδα έχει δύο Βραζιλιάνους παίκτες και έναν Ιβοριανό*.
οι Γάλλοι και Γερμανοί οικονομολόγοι

(* Κάποια εθνωνύμια είναι και τοπωνυμικά/εθνωνυμικά επίθετα, δηλ. δεν έχουν διαφορετικές λέξεις όπως Έλληνας – ελληνικός, π.χ. Θιβετιανός ηγέτης, θιβετιανά κύπελλα· Αυστριακός συνθέτης, αυστριακό περιοδικό.)

Στα παρακάτω δεν θα θέλατε να βάλετε οπωσδήποτε κεφαλαίο;

οι σιού πολεμιστές
η λέσβια συγγραφέας Ειρήνη Βαρβαρέσου
ο βλάχος ηγεμόνας Βλαντ Τσέπες
οι θράκες πελταστές
οι φοίνικες θαλασσοπόροι

Αλλά, όπως είπα, συμβάσεις και συνήθειες είναι αυτά. Άμα σας αρέσει η διάκριση και ξέρετε να την τηρείτε σωστά και σταθερά, μπορεί κάποια μέρα να σας πούνε και εκσυγχρονιστές.
Προσωπικά, βρίσκω εξαιρετικά πειστικά τα επιχειρήματά τους. Δεν μπορεί το «Άγγλος» να είναι κανονικό επίθετο αφού δεν έχει ουδέτερο, κανείς δεν λέει «το Άγγλο μέλος του Συμβουλίου», ενώ λέει «το τακτικό μέλος», «το νεότερο μέλος», «τα ενεργά μέλη». Άρα, το Άγγλος δεν είναι επίθετο. Κι έπειτα, οι πέντε τελευταίες φράσεις του Λίγγρη νομίζω ότι είναι πολύ εύγλωττες. Οπότε, για μένα, η υπόθεση κλείνει εδώ, ο Άγγλος ασθενής γράφεται με Α κεφαλαίο.

Ένα υστερόγραφο, ωστόσο. Γράφτηκε παραπάνω ότι κάποια εθνικά ονόματα (εθνωνύμια) συμπίπτουν με το αντίστοιχο εθνωνυμικό επίθετο, με πιο γνωστό παράδειγμα τους Αυστριακούς. Εδώ, αναγκαστικά, θα έχουμε την ίδια λέξη πότε με πεζό και πότε με κεφαλαίο: είναι Αυστριακός – ο Αυστριακός συνθέτης – η αυστριακή εταιρεία. Το ίδιο ισχύει και για πολλά πατριδωνυμικά, ας πούμε Καλαματιανός (και το καλαματιανό μαντήλι), Αλεξανδρινός (αλλά και τα αλεξανδρινά σκουληκάκια), ή και Κρητικός, αν και το θηλυκό διαφοροποιείται: η Κρητικιά – η κρητική φιλοξενία. Κάποτε, υπήρχε και ο Σοβιετικός, που ήταν επίσης και εθνωνύμιο και εθνωνυμικό επίθετο. Όταν μετέφραζε τα απομνημονεύματα του Ηλία Έρενμπουργκ (μια απολαυστική μετάφραση), ο Άρης Αλεξάνδρου είχε πλάσει τον όρο «ο Σοβιετός» για το εθνωνύμιο, έτσι είχε: ο Σοβιετός συγγραφέας – η σοβιετική λογοτεχνία. Ευφυέστατη λύση, αλλά δεν έπιασε (πολλά είναι έξυπνα και δεν πιάνουν) κι έπειτα σταμάτησε να υπάρχει ΕΣΣΔ και μαζί της οι Σοβιετοί ή Σοβιετικοί πολίτες.