Σοροί στο σωρό

Όσοι ταξιδεύουμε συχνά με αεροπλάνο, δεν θα αισθανθήκαμε πολύ άνετα τις τελευταίες μέρες καθώς ακούγαμε τις αλλεπάλληλες ειδήσεις για αεροπορικά δυστυχήματα, μικρά και μεγάλα. Όσοι επιπλέον ψειρίζουμε τα της γλώσσας, θα ένιωθαν και μια δεύτερη ενόχληση, φυσικά εντελώς άλλης τάξης και βαρύτητας, καθώς διάβαζαν τα ρεπορτάζ για τις εκάστοτε προσπάθειες εντοπισμού των συντριμμιών του αεροσκάφους και για την περισυλλογή και διακομιδή των πτωμάτων των επιβατών, στα χωράφια του Ντονιέτσκ ή στην άμμο του βόρειου Μαλί. Σ’ αυτή τη δεύτερη ενόχληση είναι αφιερωμένο το σημερινό άρθρο, παρόλο που η πρώτη είναι θέμα απείρως σοβαρότερο: για τα αεροπορικά δυστυχήματα δεν έχω τίποτα να πω, το αεροπλάνο εξακολουθεί να είναι το ασφαλέστερο μέσο -εκτός πια, αν η ιδεολογία των συνεχών εξοικονομήσεων έχει αλλάξει ριζικά τα πράγματα’ όμως δεν έχω στοιχεία για κάτι τέτοιο. Πριν προχωρήσω, να διευκρινίσω ότι πολύ υλικό για το άρθρο αυτό το έχω δανειστεί από σχετικό νήμα της Λεξιλογίας, όπου μάλιστα ο φίλος Δαεμάνος είχε την καλή ιδέα να συγκεντρώσει και παλιότερες συζητήσεις για το θέμα.

Βέβαια, το πιθανότερο είναι ότι δεν διαβάσατε για περισυλλογή και διακομιδή των πτωμάτων των επιβατών. Η λέξη «πτώματα» κοντεύει να εξαφανιστεί από τα έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα. Μάλλον θα διαβάσατε, όπως κι εγώ, για «σορούς των θυμάτων» ή, εξίσου πιθανό, για «σωρούς των θυμάτων«, όπως μετατρέπει τις σορούς το συχνότατο ορθογραφικό λάθος, που λίγα μέσα το αποφεύγουν.

Το επόμενο σκαλοπάτι στη σκάλα του κακού είναι ότι, υπό την επίδραση του σωρού, η σορός αλλάζει γένος, κι έτσι «Στην Ολλανδία μεταφέρονται οι πρώτοι σοροί» (σωστή ορθογραφία, λάθος γένος) αλλά και «Έφτασαν οι πρώτοι σωροί θυμάτων στην Ολλανδία» (λάθος και στο γένος και στην ορθογραφία’ βέβαια, η φράση «οι πρώτοι σωροί θυμάτων» θα μπορούσε να είναι ολόσωστη αν αφορούσε θύματα σωριασμένα το ένα πάνω στο άλλο).

Το ορθογραφικό λάθος είναι ευεξήγητο, όπως και το μπέρδεμα του γένους. Έχουμε δυο ομόηχα: μια λόγια λέξη, μέχρι πρόσφατα σπάνια, τη σορό, και μια κοινότατη και λαϊκή, τον σωρό. Λογικό είναι η άγνωστη σε πολύν κόσμο λέξη να έλκεται από τη γνωστή, και ίσως στο μυαλό κάποιων ομιλητών αυτά να συνδέονται: κάποιος που σωριάζεται νεκρός στο χώμα, γίνεται σορός/σωρός. Αυτό δεν είναι παράλογο: και η λέξη «πτώμα» στα αρχαία σήμαινε και την πτώση, και από εκεί προέρχεται.

Είπαμε για «πτώμα», τη λέξη που φαίνεται συνειδητά να αποφεύγουν πολλά μέσα και να χρησιμοποιούν, αντί γι΄ αυτήν, τη λέξη «σορός». Ωστόσο, η λέξη «σορός» μέχρι πρόσφατα δεν σήμαινε ακριβώς «πτώμα». Όπως έγραφα πριν από καμιά δεκαριά μέρες, » για να γίνει ένα πτώμα σορός πρέπει να το προετοιμάσει κάποιος για ταφή, κι όχι να  κείτεται καρβουνιασμένο σ’ ένα σταροχώραφο». Το ΛΚΝ, που κυκλοφόρησε το 1998, δίνει τον εξής ορισμό:
σορός: επίσημος χαρακτηρισμός ανθρώπινου πτώματος που προορίζεται για ενταφιασμό· λείψανο: H ~ του ποιητή θα εκτεθεί σε λαϊκό προσκύνημα.

Κανονικά δηλαδή, ή τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα, η λέξη «σορός» δεν χρησιμοποιόταν μακριά από την κηδεία και την ταφή. Σορός είναι κυρίως το σώμα του νεκρού μέσα στο φέρετρο, δεν είναι το οποιοδήποτε νεκρό σώμα, τουλάχιστον κατά τη γνώμη μου. Όταν, όπως δυστυχώς συχνά συμβαίνει, κάποιος ηλικιωμένος έχει να δώσει σημεία ζωής αρκετές μέρες και οι συγγενείς ειδοποιούν την αστυνομία που μπαίνει στο διαμέρισμα και τον βρίσκει νεκρό (παράδειγμα) είναι κατά τη γνώμη μου τουλάχιστον ξύλινη γλώσσα να γράφεται «εντόπισαν τη σορό της ηλικιωμένης». Πολύ καλύτερο, κατά τη γνώμη μου, είναι «βρήκαν το πτώμα», όχι μόνο επειδή, όπως είχε γράψει τότε ο Ν. Λίγγρης, «η σορός έχει σχέση με τη φροντίδα για τον νεκρό, την κηδεία, το προσκύνημα, τον ενταφιασμό», αλλά και επειδή το «εντοπίζω» συνήθως χρησιμοποιείται για αναζητήσεις σε μεγάλες επιφάνειες, σε δεκάδες στρέμματα, όχι σε λίγα τετραγωνικά μέτρα. «Βρήκαν το πτώμα» λοιπόν, κι αν δεν αντέχετε τη λέξη πτώμα, γράψτε «βρήκαν νεκρή την ηλικιωμένη».

Μια και εδώ λεξιλογούμε, ας κάνουμε ένα διάλειμμα κι ας λεξιλογήσουμε για τη σορό. Η λέξη είναι ομηρική. Στην προτελευταία ραψωδία της Ιλιάδας (Ψ91) η ψυχή του Πάτροκλου εμφανίζεται στον Αχιλλέα και του δίνει παραγγελίες για την ταφή του. Και λέει: «ὣς δὲ καὶ ὀστέα νῶϊν ὁμὴ σορὸς ἀμφικαλύπτοι χρύσεος ἀμφιφορεύς, τόν τοι πόρε πότνια μήτηρ», δηλαδή στη μετάφραση της Κομνηνού-Κακριδή «Έτσι και τα κόκαλά μας ας τα κλείσει μέσα η ίδια θήκη, ο μαλαματένιος αμφορέας, που σου έδωκε η σεβαστή σου μητέρα». Ή, αν το προτιμάτε σε έμμετρο, «Γι’ αυτό των δυο τα κόκαλα μια θήκη ας κλείσει μόνη» (Πολυλάς).

Η σορός λοιπόν στην αρχαιότητα σήμαινε το αγγείο, την τεφροδόχο, τη σαρκοφάγο, την οποιαδήποτε θήκη που προοριζόταν να δεχτεί τα οστά ή την τέφρα νεκρού. Για κάποιον πολύ γέρο έλεγαν «τον έτερον πόδα εν τη σορώ έχει» -έχει το ένα πόδι στον λάκκο/στον τάφο, λέμε εμείς. Η επέκταση της σημασίας στο «σώμα νεκρού μέσα σε φέρετρο» είναι νεότερη. Και η νέα σημασιακή επέκταση της σορού ώστε να φτάσει να είναι απλό συνώνυμο του πτώματος είναι νεότατη.

Στο σημείο αυτό, κάποιοι από σας μπορεί και να ετοιμάζεστε να μου βγάλετε κίτρινη κάρτα. Θα θυμάστε ότι άλλες φορές υπερασπίζομαι τη γλωσσική αλλαγή, ενώ τώρα εμφανίζομαι  να την αποδοκιμάζω. Έχω επικροτήσει άλλες σημασιακές επεκτάσεις, αυτήν όχι. Κι ενώ μου αρέσει να λέω ότι «οι όμορφες διακρίσεις όμορφα καίγονται», τώρα προσπαθώ να περισώσω τη λεπτή διάκριση της σορού από το πτώμα.

Μπορεί να είναι βάσιμη η κριτική σας κι εγώ ασυνεπής. Προς υπεράσπισή μου, θα επισημάνω ότι στην προκειμένη περίπτωση έχουμε μια σημασιακή επέκταση που περιορίζεται προς το παρόν στον δημοσιογραφικό λόγο, που δεν αποκλείεται να είναι άνωθεν επιβαλλόμενη, στο πλαίσιο ενός γενικότερου ευπρεπισμού και αποστείρωσης της γλώσσας, περίπου όπως οι εφημερίδες αποφεύγουν το «πέθανε» και προτιμούν άλλους ευφημισμούς και περιφράσεις. Το πτώμα δίνει ξεκάθαρη την εντύπωση του θανάτου, η σορός, που μπορεί να είναι και σωρός, κάπως σαν να την κρύβει.

Επίσης, όταν μια σημασιακή αλλαγή βρίσκεται σε εξέλιξη, τότε όχι απλώς είναι θεμιτό, αλλά επιβάλλεται κιόλας να εκφράσεις τις διαφωνίες σου, αν δεν σου αρέσει. Η γλώσσα ανήκει σε όλους, όσο κι αν τα μέσα έχουν πολύ μεγαλύτερη δύναμη από τα άτομα.

Οπότε, νομίζω ότι δικαιούμαι να αποδοκιμάσω τη χρήση της λέξης «σορός» (και, πολύ περισσότερο, τις «σωρούς» και τους «πρώτους σωρούς των θυμάτων». Βέβαια, καμιά φορά, αν και πολύ σπάνια, ψαρεύει κανείς το αντίστροφο λαθάκι. Όταν πριν από καναδυό χρόνια δεν μαζεύονταν τα σκουπίδια στο ΑΠΘ, η Καθημερινή έγραψε για… τη σορό σκουπιδιών που κατέκλυσε τους χώρους της Σχολής.

Αλλά αυτό μάλλον θα είναι δάκτυλος του Σόρος!