Η μέρα με τα δεκατεσσάρια

 

Σήμερα ο μήνας έχει δεκατέσσερις, έχουμε δηλαδή 14 Απριλίου του 2014, ή αλλιώς 14/4/14. Οι ταχτικοί θαμώνες ίσως να θυμούνται ότι πρόπερσι στις 12 Δεκεμβρίου (στις 12/12/12) είχα γράψει ένα άρθρο για τη Μέρα με τα τρία δωδεκάρια, συνεχίζοντας μια παράδοση που ήδη μετρούσε τέταρτο χρόνο, αφού το 2011 είχαμε τη μέρα με τα τρία εντεκάρια, το 2010 είχαμε γράψει για τη  μέρα με τα τρία δεκάρια και το 2009 για  την αντίστοιχη μέρα με τα τρία εννιάρια. Η ωραία αυτή παράδοση κινδύνεψε να σταματήσει το 2013, διότι μέρα με τρία 13άρια δεν υπάρχει, αφού δεν έχουμε δέκατο τρίτο μήνα, τελικά όμως σκέφτηκα ότι η 13/3/13 ήταν μια καλή προσέγγιση κι έτσι πέρσι έγραψα το άρθρο για τα δεκατριάρια, που άνοιξε τον δρόμο για το σημερινό άρθρο και για όσα ακολουθήσουν στα επόμενα χρόνια ως το 2019, οπότε θα χρειαστεί μια ακόμα ακροβασία για να συνεχίσουμε  -εμείς νάμαστε καλά.

Κι ενώ το είχα στο νου μου να ανεβάσω σήμερα το άρθρο με τα 14άρια, έμπλεξαν τις ημερομηνίες και νόμιζα ότι ο μήνας έχει αύριο 14, οπότε ανέβασα για λίγα λεπτά ένα άλλο άρθρο -που κατέβηκε εσπευσμένα και θα το δείτε αύριο.

Βέβαια, το σημερινό άρθρο είναι ενμέρει επανάληψη παλιότερου, αφού άρθρο για τον αριθμό 14 είχα γράψει πριν από πολλά χρόνια, τότε που καταργήθηκε ο 14ος μισθός (πανάρχαιο έθιμο που κανείς δεν θυμάται τι ακριβώς ήταν, κάτι ανάμεσα στα Απατούρια και στα Ταυροκαθάψια). Οπότε, παίρνω υλικό από εκείνο το παλιό άρθρο ενσωματώνοντας και τα δικά σας σχόλια και ό,τι άλλο προέκυψε στην πορεία.

Ο αριθμός 14 δεν έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον από αριθμολογική άποψη. Δεν είναι πρώτος αριθμός, αφού διαιρείται με το 2 και το 7 (αν και είναι ημιπρώτος), ενώ ένα χαρακτηριστικό του είναι πως πρόκειται για τον μικρότερο αριθμό που είναι άθροισμα τριών τετραγώνων (1 + 4 + 9). Βέβαια, υπάρχει το π που είναι 3,14 στην κοινότερη προσέγγισή του, ενώ οι παλιότεροι θα θυμούνται την εξίσωση 0+0=14 του Μητσοτάκη γύρω στο 1991.

Στη φρασεολογία, κοινότατη είναι η έκφραση τα μάτια σου δεκατέσσερα!  που σημαίνει:  να είσαι άγρυπνος, να προσέχεις να μη σου ξεφύγει τίποτα, να μην πάθεις κακό. Επίταση της προτροπής «τα μάτια σου τέσσερα», που μπορεί αρχικά να προήλθε από διάλογο, του τύπου:

— Να προσέχεις, να έχεις τα μάτια σου τέσσερα.
— Όχι τέσσερα, δεκατέσσερα θα τα έχω!

Πολλά παραδείγματα χρήσης, π.χ. :

Για όνομα του Θεού, κυρία Παπαγιώργου! Χρειάζεται προσοχή. Τα μάτια σας δεκατέσσερα! (Ψαθάς, Ο εαυτούλης μου)

Ο Νατσούλης (Λέξεις και φράσεις παροιμιώδεις, σ.359-60) βρίσκει στην αρχή της έκφρ. τον βυζαντινό θαυματοποιό Κρονίδη, ο οποίος διατεινόταν ότι μπορούσε να βλέπει από 14 σημεία του σώματός του, αλλά απ’ όσο έχω ψάξει πρόκειται για έναν ακόμα νατσουλισμό. Νομίζω ότι η δική μου εξήγηση είναι πιο λογική, αν σκεφτούμε ότι το 14 πολύ συχνά χρησιμοποιείται σαν ‘υπερθεματισμός’ του τέσσερα, π.χ. «της παντρεμένης τέσσερα της χήρας δεκατέσσερα» κοστίζει το φιλί στο δημοτικό τραγούδι.

Μια άλλη έκφραση είναι τον πέρασε γενεές δεκατέσσερις ή του τα είπε γενεές δεκατέσσερις. Σημαίνει, τον καθύβρισε, τον περιέλουσε με βρισιές, τον ίδιο και όλο του το σόι, μέχρι τους απώτερους προγόνους του. Η φρ. από την μακρά και κουραστική περικοπή (Ματθ. 1, 17), που διαβάζεται την Κυριακή πριν από τα Χριστούγεννα:  «Αβραάμ εγέννησε τον Ισαάκ, Ισαάκ εγέννησε τον Ιακώβ…» και συνεχίζει: “πάσαι ουν αι γενεαί από Αβραάμ έως Δαβίδ γενεαί δεκατέσσαρες και από Δαβίδ έως της μετοικεσίας Βαβυλώνος γενεαί δεκατέσσαρες και από της μετοικεσίας Βαβυλώνος έως του Χριστού γενεαί δεκατέσσαρες».

Εδώ ακριβώς άρχισε ο καυγάς. Δεν του’ δωσα τον καιρό να προχωρήσει, άνοιξα το στόμα του και τον πέρασα γενεές δεκατέσσερις. (Κ. Χατζηαργύρης, Οι εκβιασταί).

Τις καθαυτό “γενεές δεκατέσσερις”, δηλαδή την ονομασία της περικοπής, τις διασώζει ο Παπαδιαμάντης στη “Χτυπημένη”: Ήτον ημέρα Κυριακή προ της Χριστού Γεννήσεως, και η γριά Παντελού, επιστρέψασα εκ της λειτουργίας, όπου είχεν ακούσει τες «γενεές δεκατέσσαρες» ανέβη εις την οικίαν.

Στα κιτάπια μου βρήκα κι άλλες δύο συναφείς εκφράσεις που αμφιβάλλω αν λέγονται ακόμα σήμερα:

* έγιναν γενεές δεκατέσσερις = μάλλωσαν άσχημα, έχουν έχθρα· σήμερα λέμε «έγιναν από δυο χωριά» και

* αυτοί είναι γενεές δεκατέσσερις (συμιακό),  λέγεται για πολυμελή οικογένεια.

Από τίτλους βιβλίων κτλ. έργων, υπάρχει το ποίημα “Δεκατέσσερα παιδιά” του Βρεττάκου και η ποιητική συλλογή “Οχτώ μήνες και δεκατέσσερις φωνές για την Κύπρο” του Ηλία Γκρη. Επίσης, βρήκα γκουγκλίζοντας μια μονόπρακτη κωμωδία του 1899, Ο δέκατος τέταρτος. Φαντάζομαι δεν εννοεί τον μισθό, αλλά τον δέκατο τέταρτο καλεσμένο σε δείπνο ώστε να ξεπεραστεί το γρουσούζικο δεκατρία. Παλιότερα, αυτό το πρόσεχαν στις επίσημες προσκλήσεις και ποτέ δεν είχαν δεκατρία άτομα στο τραπέζι.

Αλλά σε θέματα κουλτούρας, η κορυφαία αναφορά στο 14 είναι το σονέτο, που έχει δεκατέσσερις στίχους, και συχνά λέγεται στα ελληνικά και ‘δεκατετράστιχο’. Το ιστολόγιο αγαπάει τα σονέτα, τους έχει αφιερώσει ειδικό άρθρο, όπως άλλωστε και στον Λορέντζο Μαβίλη, τον γνωστότερο σονετογράφο μας. Λένε ότι ο αριθμός 14 που είναι, ας πούμε, ο λεξάριθμος του Μπαχ (Bach, 1+2+3+8) βρίσκεται κωδικοποιημένος σε αρκετά έργα του, φυσικά επειδή ο ίδιος το επιδίωξε αφού τον θεωρούσε κάτι σαν υπογραφή του. Πάντως, η σονάτα αρ. 14 για πιάνο του Μπετόβεν είναι η περίφημη Σονάτα του Σεληνόφωτος.

Το 13άρι του Προπό, που κάποτε υποσχόταν να σε κάνει πλούσιο, εδώ και αρκετά χρόνια έχει μετατραπεί σε 14άρι, αφού το δελτίο έχει πια 14 παιχνίδια -αν και τώρα που ο τζόγος έχει πλουραλισμό η λέξη ’14άρι’ ακούγεται πολύ λιγότερο απ’ όσο το παλιό 13άρι.

Δεκατέσσερις είναι οι μέρες δυο εβδομάδων, οπότε συχνά όταν λέμε ‘δεκαπενθήμερο’ εννοούμε 14 μέρες.

Από τραγούδια, σε τίτλους έχουμε το “Στάσου στο 14″, λαϊκό, ίσως του Καλδάρα, που το βρήκα σε γιουτουμπάκι με τον Γαβαλά. Εδώ, το 14 είναι το τυχερό νούμερο της τριανταμίας. Εννοεί, αρκέσου στο καλό που έχεις και μην κυνηγάς το καλύτερο, το 31, γιατί θα καείς.

Αν προχωρήσουμε σε στίχους τραγουδιών, έχουμε του Σαββόπουλου τα κορίτσια που έχουν γίνει δεκατέσσερα χρονών, ενώ η Αφροδίτη Μάνου μάλωσε με το καλοκαίρι όταν έγινε δεκατεσσάρων. Έχουμε όμως και σε στίχους Λ. Παπαδόπουλου και μουσική Λοΐζου τον Λιόντα τον ληστή, που’χε τα χέρια τέσσερα, τα πόδια δεκατέσσερα (κι άλλος υπερθεματισμός) κι έβλεπε κι απ’ την πλάτη μ’ ένα μεγάλο μάτι. Είναι βέβαια κι ο Γιώργος, που έφυγε δεκατεσσάρων χρονών απ’ το χωριό του και κατέληξε κέρβερος της γραφειοκρατίας σε κάποιο υπουργείο, του Γιάννη Νεγρεπόντη τα λόγια από τα Μικροαστικά του Κηλαηδόνη, ενώ «στα δεκατέσσερα» ήταν ο Γιώργος Ζωγράφος στο Μικρό παιδί όταν του κλέψαν τη χαρά του.

Κι αν τα τραγούδια που σας παρουσίασα τα βρίσκετε παλιατζούρες, τι να κάνουμε, αυτά τα ακούσματα έχω -όποιος παίζει στα δάχτυλα την τρέχουσα παραγωγή, να προσθέσει άλλους δεκατεσσάρηδες στίχους. Εγώ γκουγκλίζοντας το μόνο που κατάφερα είναι να βρω ένα ακόμα πιο παλιό, με τη Σμαρούλα Γιούλη, που λέει “Είσαι καράτια εικοστέσσερα, κι έχω τα μάτια δεκατέσσερα” (να μη σε χάσω και θα τρέχω με τα τέσσερα, αυτό δεν το λέει).

Στα αθλητικά, δεκατέσσερις είναι οι παίχτες που μπορούν κατά μέγιστο να συμπεριληφθούν στη σύνθεση μιας ποδοσφαιρικής ομάδας σε έναν αγώνα (οι 11 που αρχίζουν μαζί με τρεις αλλαγές). Εναλλακτικά, 14 είναι οι παίχτες μιας ομάδας όταν έχει μαζί της τον διαιτητή και τους δύο βοηθούς -όχι ότι συμβαίνουν τέτοια πράγματα. Το νούμερο 14 φορούσε και ο Κρόιφ στον Άγιαξ της θρυλικής εποχής (αν και τελευταία βγήκαν στη μέση κάτι άσκημες ιστορίες για ντοπαρίσματα).

Άλλο με 14; Θυμάμαι μια παλιά διαφήμιση, ίσως για συμπυκνωμένη πορτοκαλάδα, που πηγαίνει ο μικρός στην ΕΒΓΑ της γωνίας και ζητάει π.χ. έξι πορτοκαλάδες, “Ορίστε δεκατέσσερις!” λέει με καμάρι ο εβγατζής και του δίνει τη φιάλη το συμπυκνωμένο. Υπάρχει ίσως και “το 14″ σαν αναφορά στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, αν κι εμείς βγήκαμε στον πόλεμο αργότερα. Οι γάλλοι, ναι, έχουν la guerre de 14-18 (που είναι και σαρκαστικότατο τραγούδι του Μπρασένς),   έχουν βεβαίως και την εθνική τους γιορτή στις 14 Ιουλίου, Quatorze juillet, που είναι και τραγούδι του Μίκη Θεοδωράκη με την Εντίθ Πιάφ (και δεν θυμάμαι τώρα που γράφω αν τη μουσική την έχει περάσει ο Μίκης και σε ελληνικό τραγούδι). Mais on ne va pas chercher midi à 14 heures, σταματάω εδώ την περιπλάνησή μου στον 14άρη κόσμο και σας περιμένω να προσθέσετε άλλες ενσαρκώσεις και παρουσίες του αριθμού 14 και των παραφυάδων του!