Στον αστερισμό της σχιζολεξίας

Πολλές φορές έχω γράψει στο ιστολόγιο για το φαινόμενο της σχιζολεξίας, που είναι η τάση κάποιων να γράφουν χωριστά (ως δύο λέξεις δηλαδή) λέξεις που έχει καθιερωθεί εδώ και πολλά χρόνια να γράφονται ως μία, ή που ανέκαθεν γράφονταν ως μία, π.χ. “κατ’ επειγόντως“ (το γράφω διαγραμμένο για να μην μετρήσει στις γκουγκλιές). Έχω γράψει για το φαινόμενο αυτό κάμποσες φορές, και το έχω εντάξει και στον Δωδεκάλογο της νεοκαθαρεύουσας. Έχω γράψει κι άλλες φορές για το φαινόμενο αυτό (παράδειγμα).

Κάποιοι σχίζουν τις λέξεις από νεοκαθαρευουσιανισμό, επειδή πράγματι κάποιες λέξεις τον προπερασμένο αιώνα ή προπολεμικά γράφονταν χωριστά (π.χ. εν ω, δήλα δη) και τώρα «αποκαθιστούν» την «σωστή» (κούνια που τους κούναγε) μορφή τους. Τέτοια ήταν η Καλλίστη Δελαγραμμάτικα, που πριν από έξι χρόνια είχε γλωσσική (ναι, λόγω τιμής) και επιθετικά καθαρευουσιάνικη στήλη στο… Πρώτο Θέμα -δυστυχώς τη σταμάτησε πριν ανοίξω το ιστολόγιο. Τέτοια είναι και η περίπτωση της Φιλονόης του Πόντου, η οποία στο ιστολόγιό της χρησιμοποιεί ένα περίεργο ιδίωμα στο οποίο σχίζει ακόμα και το «άντε» (αν τε!).

Ωστόσο, όπως είχα επισημάνει κι άλλη φορά, η σχιζολεξία δεν είναι πια τόσο σπάνια. Ίσως να εξαπλώνεται επειδή κάποιοι πιστεύουν ότι με τον τρόπο αυτό (δηλαδή διαμελίζοντας μια σύνθετη λέξη στα συστατικά της μέρη) φτάνουν στην πραγματική, στην αληθινή μορφή των λέξεων.

Να διευκρινίσω ότι σχιζολεξία δεν εννοώ το να γράφει κανείς χωριστά λέξεις που διττογραφούνται δηλ. γράφονται και ενωμένες και χωριστά, π.χ. «καταρχήν/κατ’ αρχήν», εννοώ το να χωρίζονται σύνθετες λέξεις που όλες οι (σύγχρονες) πηγές τις γράφουν ενωμένες, π.χ. κατ’όπιν.

Η σχιζολεξία έρχεται σε στάδια. Πρώτο στάδιο είναι να χωρίζουμε τη σύνθετη λέξη με παύλα, π.χ. «αντι-σημίτης» (διαλέγω επίτηδες μια λέξη που πάντοτε γραφόταν ενωμένη κι έτσι θα τη βρείτε σε όλα τα λεξικά). Ως εδώ φαίνεται ανώδυνο, αλλά δεν είναι πάντοτε, διότι ακολουθεί το δεύτερο στάδιο, να μπαίνουν δύο τόνοι στα δυο συνθετικά, δηλ. αντί-σημίτης. Κι όταν μπει ο διπλός τονισμός, το τρίτο στάδιο δεν αργεί. Και το τρίτο στάδιο είναι να χωρίζονται εντελώς οι λέξεις: αντί σημίτης. Τη συγκεκριμένη λέξη τη διάλεξα και για έναν άλλο λόγο: τον χωρισμό με παύλα, αντι-σημίτης ή αντι-σημιτικός, θα τον δικαιολογούσαμε αν κάποιος, λογοπαίζοντας, δεν εννοούσε τη λέξη με την καθιερωμένη σημασία της, αλλά, έστω, την αντίθεση με… τον κ. Κ. Σημίτη και/ή το καθεστώς του ή τους οπαδούς του! Να λοιπόν που μερικές φορές η σχιζολεξία συσκοτίζει μια χρήσιμη δυνατότητα.

Βέβαια, το δίλημμα αν μια λέξη γράφεται ενωμένη ή χωριστά σε δύο είναι υπαρκτό και δεν συμφωνούν όλοι για τον τρόπο γραφής -για παράδειγμα, στο Λεξικό δυσκολιών ο Μπαμπινιώτης συστήνει να γράφεται χωρισμένο το «εν όψει» ενώ το ΛΚΝ το γράφει ενωμένο: ενόψει. Θα προσπαθήσω πολύ σύντομα, ίσως και μέσα στην εβδομάδα, να ανεβάσω άρθρο γι’ αυτό το θέμα (δείτε πάντως και το σχετικό νήμα της Λεξιλογίας). Ωστόσο, σχιζολεξία δεν είναι να γράφεις χωριστά το «ενόψει», είναι όσα θα δείτε πιο κάτω.

Ξεκινάω λοιπόν μια περιπλάνηση στον αστερισμό της σχιζολεξίας, δηλαδή παραθέτω δεκάδες παραδείγματα που τα συγκεντρώνω εδώ κι ένα-δυ0 χρόνια σε ένα αρχείο word, χωρίς αναφορά πηγής. Τα περισσότερα τα έχω μαζέψει από συζητήσεις σε φόρουμ και στο Φέισμπουκ, ενώ κάμποσα είναι κι από άρθρα του ηλεκτρονικού τύπου. Θα μπορούσε κανείς να προβάλει την ένσταση ότι αφού είναι κείμενα «χρηστών» και όχι επαγγελματιών «γραφιάδων» δεν έχουν μεγάλη αξία, αλλά ίσως βοηθάνε να δούμε τον μηχανισμό που υπάρχει πίσω από το φαινόμενο. Μια άλλη ένσταση ίσως έχει περισσότερη βάση: ότι πάντα έτσι έγραφε ο κόσμος, απλώς τώρα, που υπάρχουν τα κοινωνικά μέσα, τα βλέπουμε μπροστά μας, ενώ πριν δεν τα βλέπαμε.

Προσθήκη: Η αύξηση των σχιζολεξιών μπορεί να οφείλεται, όπως επισημαίνεται σε σχόλια, στον κορέκτορα, το αυτόματο λεξικό των κινητών τηλεφώνων και λοιπών συσκευών, το οποίο έχει την τάση να χωρίζει τις λέξεις. Η εξήγηση αυτή είναι πολύ λογική. Όποιος έχει συγκεκριμένα παραδείγματα, μπορεί να τα αναφέρει. Και ο διπλός τονισμός των λέξεων μπορεί επίσης να οφείλεται στον αυτόματο διορθωτή.

* Υπάρχει μια μικρή ελίτ που τον ψηφίζει και τον ξανά ψηφίζει  «ξαναψηφίζει», βέβαια.

* Το χρέος ειναι διασφαλισμένο με ελληνική ακίνητη περιουσία υπέρ πολλαπλάσιας αξίας.  «Υπερπολλαπλάσιας». Εδώ το χωριστό υπέρ (που συχνά το βλέπω να χωρίζεται) λειτουργεί παραπλανητικά.

* [Λέει ότι δεν πρέπει να πηγαίνεις με τον σταυρό στο χέρι] Εμείς τι κάνουμε; Είμαστε υπερ άνω; «Υπεράνω». Βλ. και πριν.

* Συνομιλία με υπέργηρη κυρία που υπέρ αγαπώ. «που υπεραγαπώ». Πάντως, το ένα υπέρ το άφησε ενωμένο!

* Ψευτοαριστερε υπέρ επαναστάτη. «υπερεπαναστάτη».

* Υπερ ευχαριστώ για την άμεση ανταπόκριση! «Υπερευχαριστώ».

* καθόλου απίθανο να τον ξανα ψηφίσουν ως σωτήρα…. «να τον ξαναψηφίσουν».

* Γλιτώνει και η χούντα τη φασαρία να στρατολογεί περιπτεράδες και θυρωρούς (που δεν υπάρχουν κι’ όλα) «Που δεν υπάρχουν κιόλας». Να πούμε εδώ ότι το κι’ με απόστροφο που πολύ συνηθιζόταν παλιότερα, δεν το γράφουμε πια.

* …εφόσον δεν βρισκόμαστε σε προ επαναστατική περίοδο καλό θα είναι … Εκτός κι εάν βρισκόμαστε σε προ επαναστική περίοδο….  «Σε προεπαναστατική».

* επαναφέρει κάποιες πρώτο-καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής. «κάποιες πρωτοκαπιταλιστικές σχέσεις». Θα δεχόμουν οριακά τον χωρισμό με παύλα, αλλά όχι βέβαια με διπλό τονισμό!

* φάνηκε να μη τον πολύ-ενδιαφέρει. «να μην τον πολυενδιαφέρει».

* πολυετές μεγαλό-στέλεχος του ΔΟΛ. «μεγαλοστέλεχος». Εδώ (και σε πολλές άλλες περιπτώσεις) ο διπλός τονισμός λειτουργεί παραμορφωτικά -δοκιμάστε να διπλοτονίσετε τη λέξη!

* Η ελληνική κοινότητα στη Δημοκρατία της Τσεχίας αριθμεί τώρα περίπου 3.500 ενεργά μέλη που ζουν κυρίως στα βόρειο – ανατολικά. «Στα βορειοανατολικά». Οριακά να δεχτώ την παύλα, όχι όμως τον διπλό τονισμό.

* Τι ρέκτες λαϊκιστές ανεύθυνοι είναι αυτοί οι επιτρέψτε μου βλάχο-δήμαρχοι της Ελλάδος! «βλαχοδήμαρχοι». (Χώρια που μάλλον νομίζει ότι η λ. ρέκτης είναι κάτι κακό).

* Εμβαθύνοντας στην Αστική Γεωγραφία της Νεο-ελληνικής Πρωτεύουσας. Αυτό είναι τίτλος ομάδας στο Φέισμπουκ με πολύ σοβαρό περιεχόμενο. Ωστόσο, ο χωρισμός με την παύλα δεν μου αρέσει γιατί το «Νεοέλληνας, νεοελληνικός» είναι εντελώς καθιερωμένο και πολύ συχνό, και όπως είπαμε (και βλέπουμε πιο κάτω) το ανώδυνο πρώτο στάδιο σχιζολεξίας πολύ συχνά ακολουθείται από το δεύτερο και από το τρίτο. (Ψυχολογικά, η παύλα ίσως εξηγείται από το ότι έχουμε τρία συνεχόμενα φωνήεντα -εοε-, αλλά αυτό δεν είναι λόγος).

* η νεο-ελληνική πεζογραφία δεν έφτασε σε ψηλά επίπεδα όπως η νεο-ελληνική ποίηση... «νεοελληνική». Τουλάχιστον αυτός μένει στο πρώτο στάδιο.

* Δείγμα επικοινωνίας νέο Ελλήνων στο νετ ….. «Νεοελλήνων»!

* Οι Νέο-Έλληνες χρησιμοποιούν σωστά τη γλώσσα? Νιώθει κανείς τον πειρασμό να απαντήσει: εσύ πάντως όχι. «Νεοέλληνες», είπαμε.

* στενάζουν ακόμα κάτω από τη νέο-αποικιοκρατία. Εγώ θα έβαζα «νεοαποικιοκρατία». Να δεχτώ οριακά την παύλα (νεο-αποικιοκρατία) ποτέ όμως τον τόνο.

* το ίδιο εκείνο ΒΗΜΑ που είχε στηρίξει με ευλάβεια μετά-Σημιτικά... Καμιά αντίρρηση για την παύλα, αλλά οχι στον διπλό τονισμό. («μετα-Σ/σημιτικά» λοιπόν).

 

* και μια άκρο-δεξιά στροφή του κόμματος «μια ακροδεξιά στροφή», βέβαια.

* Κακομαθημένος βουτυρο-μπεμπές είναι. «Βουτυρομπεμπές.

* Ο τελευταίος που βροντο-φώναζε με τόσο οίστρο την αθωότητά του... «βροντοφώναζε».

* Στον Καναδα του Τρυντω το ΄74 θα ειχε παει σπιτι της παρ αυτα. «Πάραυτα»!! (Η πλάκα είναι ότι χρησιμοποιεί σωστά τη λέξη, που κάποιοι τη χρησιμοποιούν σαν να σημαίνει «παρά ταύτα»).

* Είδατε μερικά καλο φτιαγμένα κωλαρακια και το κάνατε θέμα. «Καλοφτιαγμένα»!

* Ρατσιστής δικαστής από καλύπτεται και παραιτείται. «αποκαλύπτεται» -άμα αρχίσουμε να χωρίζουμε και τα σύνθετα με το από, φέξε μου και γλίστρησα!

* Τουλάχιστον η ομάδα δεν έπαιξε ουτε αντί ποδόσφαιρο ούτε εκανε καθυστερήσεις για να παρει το χ. «αντιποδόσφαιρο». Πολύ παραπλανητικό το «αντί» σκέτο.

* Εισαι αντί καπνιστής. «αντικαπνιστής». Κι αυτό παραπλανητικό.

* Να μιλάνε και να επικαλούνται το Χριστό,  παρά είναι πρόκληση. «παραείναι». Κι αν το τονίσεις διπλά, που καμιά φορά τονίζεται ειδικά αυτό, θα πεις «πάραείναι». Θα πεις, δεν θα γράψεις όμως.

* Έχει παρά γίνει το κακό! «έχει παραγίνει».

* οι δήμαρχοι αυτό-προσδιορίζονται ως Τούρκοι. «αυτοπροσδιορίζονται».

* ένα πανηγύρι που έχει στηθεί γύρω από έναν μοναχό με ψευδό-προφητείες. «ψευδοπροφητείες».

* Άλλως τε, η δημοσιογραφία των πολιτών αναπαράγει τις παθογένειες του παραδοσιακού Τύπου. Το «άλλωστε» τουλάχιστον κάποτε (μια φορά κι έναν καιρό όμως) γραφόταν έτσι. Το έχω εντοπίσει χωρισμένο σε κείμενα ανθρώπων που προσέχουν το γραφτό τους. Ωστόσο, δεν έχει καμιά βάση να το γράφουμε χωριστά και απ’ όσο ξέρω κανείς δεν συστήνει να γράφεται έτσι.

* των ενδοτικών, φίλο-δυτικών δυνάμεων της δεξιάς. «φιλοδυτικών». Δεν υπάρχει λόγος για παύλα, ούτε βέβαια για διπλό τόνο.

* φιλελεύθεροι, καλλιεργημένοι, φίλο ευρωπαϊστές, «φιλοευρωπαϊστές».

* πρόκειται για έναν φιλο τσαρικό διανοούμενο της εποχής. Ρε τον φίλο! «Φιλοτσαρικό βέβαια.

* Η κυβέρνηση έχει Γενικό Γραμματέα τον (φιλό)ναζί Μπαλτάκο. Καμιά αντίρρηση για την παρένθεση -αλλά προς Θεού, όχι δεύτερο τόνο! (που θα προσέξατε, άλλοτε τον βάζουν στη λήγουσα, άλλοτε στην παραλήγουσα).

* Η φιλο – χρυσαυγίτικη φυλλάδα... «Φιλοχρυσαυγίτικη» θα έγραφα. Αν κάποιος θέλει παύλα, ας βάλει. Όχι όμως με κενά πριν και μετά.

* δεν αντί-προτείνει κάτι που να εμποδίζει την περαιτέρω εδραίωση του εθνικισμού. «αντιπροτείνει».

* …όλοι κατά δικάζονται δεν μιλάει κανείς. «καταδικάζονται», έλεος!

* Ο Π.Α.Ο.Κ. ψιλό-εξαφανισμένος στο πρώτο ημίχρονο… «ψιλοεξαφανισμένος».

* Το τρίτο γκολ ψιλό ήταν οφ σάιντ Εγώ θα έγραφα «ψιλοήταν», κάποιοι θα έβαζαν παύλα -αλλά δεν βρίσκω λόγο.

* Παίδες λίγο ψιλό άσχετο-σχετικό. «λίγο ψιλοάσχετο-σχετικό». Έτσι που είναι ενωμένες οι δυο άλλες λέξεις, είναι σαν το ψιλό να είναι άσχετο-σχετικό! Άσε που αν είναι άσχετο-σχετικό, περισσεύει μάλλον το «ψιλο-«.

* το πως είναι δυνατόν να συν υπάρχουν κάτω από την ίδια στέγη. «να συνυπάρχουν». Φυσικά και το «πώς» θέλει τόνο, αλλά αυτό είναι συχνότατο θέαμα.

* Οι έμπορο-υπάλληλοι καταγγέλλουν ότι.. Οριακά να βάλουμε παύλα, επειδή είναι πολυσύλλαβο; Το προτιμώ ενιαίο: «εμποροϋπάλληλοι». Και βέβαια, ποτέ διπλό τόνο, που παραμορφώνει και την προφορά.

* Παρ’ εμπιμπτόντως, «είσαι ή συνειδητός προβοκάτορας είτε ηλίθιος»… «Παρεμπιπτόντως»!!

* Παρ’ εμπιμπτόντως, ποιοί τα λένε αυτά? «Παρεμπιπτόντως», είπαμε. Ποτέ δεν γραφόταν χωρισμένο.

* νταξ μην αγχώνεστε δυτικό αχαγιώτες... Από πατρινό μπλογκ. Η παύλα δεκτή αν/αφού δεν είναι εντελώς καθιερωμένος ο σχηματισμός. Εγώ θα έγραφα «δυτικοαχαγιώτες». Πάντως το νταξ (= εντάξει) δεν το χώρισε!

* Τα «αντί-απολυταρχικά» τμήματα της Διεθνούς... Τα «αντιαπολυταρχικά». Οριακά δεκτή η παύλα, ποτέ ο δεύτερος τόνος.

* …«τσιμπάει» την μπάλα πάνω από το κεφάλι ενός ανυποψίαστου αντιπάλου και την ξανά παίρνει περνώντας την από πίσω του. «Την ξαναπαίρνει». Θες να πεις «την παίρνει ξανά»; Καμιά αντίρρηση.

* Όταν σπάσει το γυαλί δεν ξανά κολλάει. «Δεν ξανακολλάει». Ή «δεν κολλάει ξανά», ή «ξανά δεν κολλάει».

* τα περισσότερα άρθρα είναι ελαφρώς αυτό αναφορικά. «Αυτοαναφορικά» είναι.

* Η κυβέρνηση ανοιγο-κλείνει ετσιθελικά τη Βουλή εξυπηρετώντας σκοπιμότητες. Καλύτερα «ανοιγοκλείνει». Έχουμε στη γλώσσα μας πολλά τέτοια σύνθετα, κρίμα να τα διαμελίσουμε,

* ψήφο διαμαρτυρίας στους Νέο Ναζί. «στους νεοναζί».

* «Ξένη, τι περιμένεις.. τα ήθελε ο απ’ αυτός της» «Ο απαυτός της» βέβαια! (τη φράση τη χρησιμοποιεί ειρωνικά)

* συμφωνώ με όσα λες και επ’ αυξάνω. Επ! «επαυξάνω» είναι.

* γιατί να αποζημιωθεί το χιλιο επιδοτούμενο προϊόν σου... «το χιλιοεπιδοτούμενο». Οριακά δεκτή η παύλα.

* ολο αυτό το συναφι που αυτό αποκαλούνται αγωνιστές... «αυτοαποκαλούνται». Για το σινάφι, που δεν έχει σχέση με τη συνάφεια, θα γράψουμε κάποτε.

* το κατ’ επείγον έγγραφο. «Κατεπείγον» βέβαια. Αυτό το ψάρεψε τις προάλλες ο φίλος Θρασύμαχος κι έτσι ξέρουμε την πηγή.

Σας κούρασα ασφαλώς με τον κατάλογο των περιπτώσεων της σχιζολεξίας αλλά ίσως πήραμε κάποια ιδέα για τις αιτίες του φαινομένου. Λοιπόν, μην τις διαμελίζετε άσπλαχνα τις καημένες τις λέξεις, ενωμένες φτιάχνουν μια καινούργια λέξη με δική της σημασίας. Αν τις χωρίσουμε έχουμε δυο ανάπηρα μισά που τίποτα δεν λένε!