Όταν η χούντα γλωσσολογεί

Το καλοκαίρι, μέσα στις διακοπές, ένας φίλος μού έστειλε ηλεμήνυμα και μου επισήμαινε ένα σχόλιο εφημερίδας για ένα «μυθικό» βιβλίο που είχε εκδοθεί επί δικτατορίας. Όταν του είπα ότι το έχω, με παρακάλεσε (έντονα) να γράψω κάτι. Υποσχέθηκα, το ξέχασα, τώρα μου το ξαναθύμισε (πιο έντονα), οπότε, μπροστά στον κίνδυνο να θεωρήσει ότι ψέματα του είπα ότι το έχω, σφίγγω τα δόντια και κάθομαι και γράφω το σεντονάκι που ακολουθεί.

Λοιπόν, στα τέλη Ιουλίου, στη στήλη του στην Καθημερινή, ο Στ. Κασιμάτης έβαλε στους αναγνώστες του ένα δύσκολο κουίζ:

Σας προειδοποιώ ότι δεν είναι από τα εύκολα…

Ο Οδυσσέας Αγγελής, ως αρχηγός του ΓΕΣ, συμμετείχε στο πραξικόπημα της 21ης Απριλίου. Διετέλεσε αρχηγός των Ενόπλων Δυνάμεων και αντιπρόεδρος της χούντας. Συνέγραψε όμως (ορθότερα, υπέγραψε…) και γλωσσολογικό πόνημα, που δημοσιεύθηκε υπό τον τίτλο «Ιστορία της ελληνικής γλώσσης». Ποιος λαμπρός καθηγητής ήταν ο πραγματικός συγγραφέας και πού βρίσκεται σήμερα;

Και εντελώς τυχαία, το επόμενο σχόλιο της στήλης ήταν μια μπηχτή που φωτογράφιζε συγγενικό πρόσωπο του καθηγητή που εννοούσε ο Στ. Κασιμάτης.

Το κουίζ είναι χαρακτηριστική περίπτωση του φαινομένου που αποκαλέσαμε «συνεννόηση Λοΐζος». Θέλω να πω, ο Κασιμάτης δίνει λάθος σχεδόν όλα τα στοιχεία, αλλά τελικά πολλοί καταλαβαίνουν ποιον εννοεί. Προειδοποίηση: αν κι εσείς καταλάβατε ποιος καθηγητής εννοείται, μην το γράψετε στα σχόλια, διότι θα το σβήσω. Ούτε να γράψετε τίποτε για τους υπαινιγμούς περί συγγενικού προσώπου.

Λέω ότι ο Κασιμάτης δίνει λάθος τα στοιχεία, διότι:

α) το γλωσσολογικό πόνημα δεν είχε τίτλο «Ιστορία της Ελληνικής γλώσσης» αλλά «Εθνική γλώσσα», και

β) δεν το υπέγραφε ο Αγγελής, αλλά το «Αρχηγείον Ενόπλων Δυνάμεων» -δείτε και την εικόνα για του λόγου το αληθές.

Ωστόσο, είναι αλήθεια ότι η ευρέως διαδεδομένη άποψη, από τότε, ήταν ότι το βιβλιαράκι το είχε γράψει ο Αγγελής. Κι ο πατέρας μου έτσι μου είπε, όταν τον ρώτησα για το βιβλίο αυτό. Όπως μάλιστα δημοσιεύτηκε σε κάποια εφημερίδα μετά τη χούντα, οι άλλοι χουντικοί, που θεωρούσαν ψώνιο τον Αγγελή, έλεγαν μεταξύ τους: «Το διάβασες το βιβλίο του ακαδημαϊκού;» (γιατί αυτό το παρατσούκλι του είχαν βγάλει).

Στη δίκη των πρωταιτίων της χούντας, το 1975, ο μάρτυρας κατηγορίας Ευάγγελος Παπανούτσος αναφέρθηκε στο βιβλίο αυτό, θεωρώντας το αντεθνικό για όσα λέει κατά της γλώσσας του λαού. Σε ερώτηση του προέδρου, πρόσθεσε ότι «είναι απρόσωπον το βιβλίον». «Ξέρω ότι είναι απρόσωπον», απαντάει ο πρόεδρος Ιω. Ντεγιάννης, «αλλά υπάρχει ένας κάποιος θρύλος, ο οποίος…», οπότε ο Παπανούτσος απαντάει ότι «υπεστηρίχθη ότι ο ίδιος ο αρχηγός των Ενόπλων Δυνάμεων τότε, ο Στρατηγός Αγγελής [ήταν] ο συγγραφεύς, δεν ξέρω σε συνεργασίαν με ποίους άλλους λογίους του». Σε μεταγενέστερο άρθρο του, ο άγιος Κριαράς, που θυμάται καλύτερα από τον Κασιμάτη κι ας είναι λιγάκι μεγαλύτερος, αναφέρεται στο ανόητο τεύχος «Εθνική γλώσσα» που δημοσίευσαν το 1973 ορισμένα «πνευματικά» ενεργούμενα των συνταγματαρχών.

Το βιβλίο αυτό πράγματι κυκλοφόρησε το 1973, υπό την αιγίδα και με την ενίσχυση του αρχηγείου Ενόπλων Δυνάμεων από την «Εταιρεία των Φίλων του Λαού». Η εταιρεία αυτή, που ιδρύθηκε το 1865 (!), απέκτησε χάρη στη χούντα τα ιδιόκτητα γραφεία που και σήμερα διατηρεί στην οδό Ευριπίδου 12. Οι ιδρυτές της εταιρείας θεώρησαν «συμπλήρωμα και κορωνίδα του όλου έργου της Εταιρείας» την έκδοση βιβλίων, ωστόσο χρειάστηκε να περάσουν 108 ολόκληρα χρόνια για να πραγματοποιήσει η εταιρεία την πρώτη της έκδοση, κι αυτή έμελλε να είναι, με χουντική επιχορήγηση, η «Εθνική Γλώσσα». Ωραία κορωνίδα, δεν βρίσκετε; Άργησαν αλλά το πέτυχαν.

Ο άγνωστος χουντικός συγγραφέας στην αρχή ορίζει τι είναι λαός: «επί του γλωσσικού πεδίου, όταν λέγωμεν λαός, δεν εννοούμεν ολόκληρον τον Λαόν, αλλά μόνον τους αγραμμάτους». (Διατηρώ την ορθογραφία του πρωτοτύπου, εκτός από πνεύματα, περισπωμένη και υπογεγραμμένη). Στη συνέχεια, αποφαίνεται ότι στην Ελλάδα του 1973 υπάρχουν εν χρήσει τρεις γλώσσες: η λαϊκή, η λογία (καθαρεύουσα) και η δημοτική, η οποία έχει ως πυρήνα της τα ιδιώματα της Πελοποννήσου και τείνει να καταστεί σχεδόν μητρική γλώσσα των μεγάλων αστικών κέντρων. Επομένως, λέει, δεν έχουν δίκιο οι δημοτικιστές όταν ζητούν να διδάσκεται το παιδί στο σχολείο τη γλώσσα που μαθαίνει από τη μάνα του, αφενός «διότι καμμία μάννα δεν λέγει, φέρ’ ειπείν, ‘της κυβέρνησης’» (η δική μου η μάνα πάντως έτσι έλεγε το 1973) και αφετέρου διότι «το παιδί του λαού της Ρούμελης, της Θεσσαλίας, της Μακεδονίας μαθαίνει από την μητέρα του να λέγη: Ψόφσι του μσκαρ. Του σκλι τ’ Γιώρ’ τ’ κφου πήδσι του φραχτ κι δάκους του γρουν τς θειας τς Λιενς. Πιρίμινι ναρθ η πατέρας ναν του που να σι δειρ. Τς έεις τς ασς; Πραζ π’ τράου; κλπ.»

Τη γλωσσική εξέλιξη ο χουντικός γλωσσολόγος τη θεωρεί τυχαία και ανώμαλη, αποτέλεσμα αγραμματοσύνης. Αρνείται ότι υπάρχουν νόμοι της γλωσσολογίας, π.χ. ότι «όταν εις την αυτήν λέξην υπάρχουν δύο ρ γίνεται ανομοίωσις», π.χ. άροτρο > αλέτρι, πρώρα > πλώρη. Τότε, λέει, γιατί το κριάρι δεν έπαθε ανομοίωση, ή το τριάρι ή το κριθάρι; Δεν πρόκειται για νόμο, πρόκειται για παραποίηση, αυτό δεν είναι εξέλιξις είναι διαφθορά. Μιμούμενος τον Μπέρναρντ Σω που για να ειρωνευτεί την προφορά της αγγλικής είχε γράψει ότι η λέξη fish θα μπορούσε κάλλιστα να γράφεται ghoti (γκουγκλίστε να βρείτε το γιατί), λέει ότι «βάσει των νόμων της γλωσσολογίας» η λέξη αγελάδα προέρχεται από τη λέξη κόρη ως εξής: κόρη > γόρη (κατά το κωβιός > γωβιός), γόρη > αγόρη (κατά το α-μασκάλη), αγόρη > αγέρη (κατά το αποθνήσκω > πεθαίνω), αγέρη > αγέλη (κατά το πρώρα > πλώρη) και αγέλη > αγελάδα (κατά το ζάλη > ζαλάδα), όπερ έδει δείξαι (σελ. 26).

Και όλο το βιβλίο συνεχίζεται έτσι, με απύθμενη περιφρόνηση για τον «αγράμματο» λαό, με κλεφτοπόλεμο στις θέσεις των δημοτικιστών και με εξυπνάδες. Ποίος όμως ημπορεί να κάμη την διάκρισιν αυτήν; Ο λαός, βεβαίως, δεν είναι εις θέσιν, λέει σε ένα σημείο. Και αλλού: Πάντως το μεγαλόπρεπος αποκλείεται να το έπλασεν ο λαός, διότι δεν γνωρίζει τι σημαίνει. (σελ. 100). Ή εκεί που μιλάει για τους παιδαριώδεις στίχους των δημοτικών τραγουδιών (σελ. 143) που όμως δεν τολμά κανείς να επικρίνει διότι θα κατηγορηθεί ότι «βρίζει το λαό».

Πάντως ο χουντικός συγγραφέας αποδεικνύεται πιο προσγειωμένος από κάποιους σημερινούς «ακαδημαϊκούς» που μιλάνε για 5 ή 100 εκατομμύρια λέξεις της αρχαίας ελληνικής, διότι λέει: «Όταν μία γλώσσα, η οποία είχε περισσοτέρας των 100 χιλιάδων λέξεις, και εις την οποίαν διετυπώθησαν τα υψηλότερα νοήματα του ανθρώπου, καταντά εις μίαν γλώσσαν 2-3 χιλιάδων λέξεων, με τας οποίας δεν ημπορείτε να εκφράσετε παρά μόνον ‘συγκεκριμένας εννοίας’ του καθημερινού πρακτικού βίου, αυτό δεν είναι εξέλιξις, υπό την ποιοτικήν σημασίαν του όρου».

Και ο συγγραφέας τελειώνει με τις αιτίες του αγώνος κατά της εθνικής γλώσσης, που είναι οι ακρότητες του λογιωτατισμού, η μίμησις των δημοτικών τραγουδιών, η εκμετάλλευσις του κινήματος από τους κομμουνιστάς, η αγλωσσία και η αγραμματωσύνη, η μανία της λεξιθηρίας και της γλωσσοπλαστίας, η ξενομανία και το πνεύμα επαναστάσεως κατά του κατεστημένου.

Και καταλήγει: Απαραίτητος όμως προϋπόθεσις διά την πραγματοποίησιν οιασδήποτε των ανωτέρω ελπίδων, είναι ότι η γλώσσα των δημοτικιστών δεν θα εισαχθή εις την παιδείαν, αλλά θα εξακολουθήση να διδάσκεται εκεί μία γλώσσα την οποίαν, οι μεγαλοφυέστεροι άνδρες της αισθητικής του λόγου, ανήγαγον εις βαθμόν τελειότητος και η οποία εξακολουθεί ν’ αποτελή την ακένωτον πηγήν από την οποίαν η παγκόσμιος επιστήμη αντλεί τας λέξεις διά την απόδοσιν των εννοιών της. (Η τελευταία παράγραφος του βιβλίου, χωρίς καμιά αλλαγή από μέρους μου).

Όμως, η αλήθεια είναι ότι η χούντα, με τη γλωσσική πολιτική της, έδωσε τη χαριστική βολή στην καθαρεύουσα. Στη συζήτηση στη Βουλή του 1976 με την οποία καθιερώθηκε η διδασκαλία της δημοτικής στην εκπαίδευση (Σήμερα ενταφιάζουμε την καθαρεύουσα, είχε πει ο Γεώργιος Ράλλης) ελάχιστοι ήταν οι βουλευτές που υπερασπίστηκαν την καθαρεύουσα, κι αυτοί το έκαναν χλιαρά.

Όταν το διαβάζω αυτό το βιβλίο, μου δημιουργείται η εντύπωση ότι το έχουν γράψει δύο ή περισσότεροι άνθρωποι. Αλλού είναι εμφανές το χοντροκομμένο στρατιωτικό ύφος, αλλού υπάρχουν επιχειρήματα λογικά. Σε μερικά σημεία ο συγγραφέας δείχνει αβυσσαλέα αμάθεια, π.χ. όταν μέμφεται τη γραμματική Τριανταφυλλίδη γιατί περιλαμβάνει κάπου τον τύπο «χαλασοχώρηδες», λέγοντας ότι έτσι θα μπορούσε κανείς χάριν αστεϊσμού να πλάσει χιλιάδες λέξεις όπως χαλασοσπίτης, χαλασοπαρέας, χαλασοσυντροφιάς, χαλασογλέντης, χαλασοτραπέζης, χαλασογειτονιάς, προφανώς αγνοώντας ότι τους Χαλασοχώρηδες τους έχει απαθανατίσει ο άγιος Παπαδιαμάντης. Οι μύδροι του κατά της μοντέρνας τέχνης (έργα ζωγραφικής ή γλυπτικής αντάξια του σπηλαιανθρώπου, γράφει) δείχνουν… ευρύτητα πνεύματος που αφθονούσε στον ελληνικό στρατό. Αλλού πάλι παρουσιάζεται ενημερωμένος για τα κείμενα των δημοτικιστών και κερδίζει κάποιους πόντους επισημαίνοντας τα κενά της γραμματικής Τριανταφυλλίδη, ή δείχνει εξοικειωμένος με την ορολογία της γλωσσολογίας (π.χ. μιλάει για «τέρματα»), αλλά και με την εσωτερική ζωή της φιλοσοφικής Αθηνών.

Λογουχάρη, στις σελίδες 76-77 επικρίνει «σημερινή (22.11.72)» ανακοίνωση φοιτητριών (sic) υποψηφίων για το ΔΣ του Συλλόγου Φοιτητών Φιλοσοφικής Αθηνών, επειδή χρησιμοποίησαν τον τύπο «πληρώνεται η προϋπόθεση». Όχι μόνο έχει δίκιο σε όσα γράφει επί του γλωσσικού (δηλ. ότι το οργανούται μπορεί να αντικατασταθεί από το οργανώνεται, όχι όμως το πληρούται από το πληρώνεται διότι αυτό έχει άλλη σημασία στη γλώσσα του λαού), αλλά και το όλο στιλ μου φαίνεται δύσκολο να μην έχει γραφτεί από άνθρωπο που ζει μέσα στο πανεπιστήμιο. Επειδή είναι πολύ μεγάλο παραθέτω μόνο το τέλος: Και ο μεν λαός πιθανόν ν’ αγανακτήση δια τον δύστροπον εργοδότην ο οποίος κατακρατεί τους μισθούς της «προϋπόθεσης» και δεν την πληρώνει, αλλ’ οι γραμματισμένοι γονείς θ’ αγανακτήσουν δια τας αυριανάς καθηγητρίας εις τας οποίας θα παραδώσουν τα τέκνα των διά να μάθουν γράμματα. Διότι, όπως φαίνεται από την ανακοίνωσίν των, «δεν πληρώνουν τα προσόντα».

Ακόμα κι αν δεχτούμε ότι δεν αποκλείεται κάποιος στρατιωτικός με φιλολογική έφεση να έχει στη βιβλιοθήκη του τον Ψυχάρη και τον Ροΐδη, δύσκολα θα πιστεύαμε ότι αποδελτιώνει και τις ομιλίες των δημοτικιστών καθηγητών πανεπιστημίου, όπως κάνει ο συγγραφέας του βιβλίου (και παραθέτει αποσπάσματα των οποίων στη συνέχεια καταδεικνύει τις υποτιθέμενες αδυναμίες ή τις όποιες αντιφάσεις). Οπότε, το συμπέρασμά μου είναι ότι κατά πάσα πιθανότητα το έργο έχει γραφτεί από περισσότερους του ενός συγγραφείς, ένας από τους οποίους πρέπει να ήταν στη Φιλοσοφική Αθηνών. Εναλλακτικά, ότι το έγραψε ένας συγγραφέας (της Φιλοσοφικής) και μετά το πήρε ένας φιλολογών καραβανάς και πρόσθεσε τα δικά του (τα σημεία εξαιρετικής βλακείας και φτηνού χιούμορ, που ξεχωρίζουν).

Σε κάθε περίπτωση, εγώ αυτά είχα να πω για το μυθικό αυτό βιβλίο και να βγάλω από πάνω μου την υποχρέωση προς τον φίλο μου. Θα σας παρακαλούσα στη συζήτηση να μην κατονομάσετε τον λαμπρό καθηγητή που φωτογραφίζει στο άρθρο του ο κ. Κασιμάτης, διότι δεν ξέρουμε αν αυτός έγραψε το χουντοβιβλίο. Σε εσχάτη ανάγκη, βάλτε το πρώτο γράμμα του επωνύμου του μόνο.

Ενημέρωση: Όπως προέκυψε από τη συζήτηση, το πόνημα αυτό είχε γνωρίσει τρεις εκδόσεις. Δύο το 1972, και την τρίτη που έχω εγώ και παρουσίασα. Την πρώτη έκδοση του 1972 μπορείτε να την κατεβάσετε από τη διεύθυνση που δίνεται στο σχόλιο αρ. 20. Η δεύτερη έκδοση, που ήταν «επηυξημένη και βελτιωμένη» έχει το εξής εξώφυλλο που μου έστειλε ο Γιάννης Χάρης:

Σε σχέση με την πρώτη έκδοση (που μπορείτε να κατεβάσετε), η τρίτη έχει προσθέσει αρκετό υλικό, ακόμα και ολόκληρες ενότητες, ιδίως στον έλεγχο της γραμματικής Τριανταφυλλίδη. Όμως, όλο το κείμενο είναι ξαναδουλεμένο, και γενικά οι προσθήκες-βελτιώσεις δείχνουν να έχουν γίνει από χέρι φιλολόγου (και όχι καραβανά), και μάλιστα πανεπιστημιακού από την Αθήνα (π.χ. τα παραθέματα από ανακοινώσεις του συλλόγου φοιτητών).

Δεν έχω δει το κείμενο της δεύτερης έκδοσης, οπότε δεν ξέρω αν οι αλλαγές της τρίτης είχαν γίνει όλες ήδη από τη δεύτερη έκδοση ή αν υπήρξαν δύο φάσεις «επαύξησης» και «βελτίωσης» του κειμένου.