Η μέρα με τα τρία δεκάρια

Σήμερα έχουμε 10 Οκτωβρίου 2010, που το γράφουμε 10/10/2010 ή, αν έχουμε ξεπεράσει το φόβο του «σφάλματος της χιλιετίας» (το θυμάται κανείς αυτό; ), 10/10/10. Παναπεί, σήμερα είναι η μέρα με τα τρία δεκάρια, η μοναδική σε τούτον τον αιώνα, οπότε σκέφτηκα να γράψω ένα αρθράκι για να την τιμήσω. Οι ταχτικοί θαμώνες ίσως να θυμούνται ότι παρόμοιο άρθρο είχα γράψει και πριν από ένα χρόνο, ένα μήνα και μια μέρα, τότε όμως ήταν η μέρα με τα τρία εννιάρια.

Ο αριθμός δέκα λοιπόν είναι φυσικά πανταχού παρών, αφού έχουμε δέκα δάχτυλα και ακολουθούμε το δεκαδικό σύστημα. Η ίδια η λέξη προέρχεται από ινδοευρωπαϊκή ρίζα, και βρίσκουμε ομόριζά της στο λατινικό decem, απ’ όπου τα γαλλικά (dix), ιταλικά (dieci) κτλ., στα αρχαία γερμανικά (*tehun), απ’ όπου το γερμανικό zehn, το αγγλικό ten και άλλα, στο σανσκριτικό dasa, και αλλού. Το δέκα είναι ο πρώτος διψήφιος αριθμός, η βάση του δεκαδικού συστήματος, το άριστα στο δημοτικό σχολείο αλλά και στο πανεπιστήμιο -ενώ η βάση στο γυμνάσιο. Ωστόσο, το δέκα θεωρείται συνώνυμο του άριστα γενικότερα, και έξω από το σχολείο. Το «δέκα με τόνο» δεν νομίζω να υπάρχει πια στα σχολεία, αλλά έχει γίνει παροιμιώδες και μάλλον θα μείνει στη γλώσσα.

Το δέκα είναι ο μικρότερος «μεγάλος αριθμός» που χρησιμοποιούμε στις καθημερινές υπερβολές της επικοινωνίας μας, π.χ.: Σου έχω πει δέκα φορές ότι δεν αντέχω τον Λάκη, ή Μόλις με είδε άλλαξε δέκα χρώματα. Η κλίμακα βέβαια συνεχίζεται στο εκατό, στο χίλια, στο ένα εκατομμύριο. Πολλά πράγματα τα βρίσκουμε σε δεκάδες, και όχι μόνο στο σουπερμάρκετ. Στη Βίβλο έχουμε τις δέκα εντολές και τις δέκα πληγές του Φαραώ. Έχουμε και τη δεκάτη, την πρακτική να δίνεις το ένα δέκατο των εισοδημάτων σου ως φόρο, που υπάρχει στη Βίβλο αλλά και αλλού. Το ρήμα αποδεκατίζω αρχικά σήμαινε ότι αποδίδω την δεκάτη, αλλά μετά μπλέχτηκε με το δεκατεύω, που ήταν απόδοση του ρωμαϊκού decimo, και αφορούσε μια ποινή που εφάρμοζαν οι Ρωμαίοι στα στρατιωτικά τμήματα που είχαν εξεγερθεί ή δειλιάσει στη μάχη: χώριζαν τους τιμωρημένους σε δεκάδες και, σε κάθε δεκάδα, έριχναν κλήρο και τον άτυχο τον σκότωναν οι άλλοι εννιά σύντροφοί του, με πέτρες ή με ρόπαλα. Έτσι, το ρήμα αποδεκατίζω πήρε τη σημασία «εξολοθρεύω», όπως και τα ανάλογα στις άλλες γλώσσες (decimate, décimer κτλ.) Ο αδέκαστος, από την άλλη, δεν έχει καμιά σχέση με το δέκα, είναι από το δέκομαι, που είναι άλλος τύπος του δέχομαι.

Το δεκάρι είναι το φύλλο με τον αριθμό δέκα στα χαρτιά (αλλά το δέκα καρό λέγεται «το δέκα το καλό»), ενώ στο ποδόσφαιρο «δεκάρι» λέγεται ο πλέι μέικερ, ο κουμανταδόρος, ο επιτελικός χαφ, κι ας μην φοράει τη φανέλα με το 10. Από το δεκαδικό σύστημα κι η δεκάρα, από τα χρόνια της δραχμής, συχνά τρύπια και πάντως ακόμα παρούσα στη γλώσσα μας σαν ενδεικτική της μικρής αξίας και της ευτέλειας -δεν δίνω δεκάρα (τσακιστή) για κάτι, αδιαφορώ εντελώς γι’ αυτό. Παρόλο που τα ποσοστά εκφράζονται ως προς το 100, για να τα εκφράσουμε χρησιμοποιούμε και το δέκα, όταν π.χ. λέμε ότι τρεις στους δέκα ψηφοφόρους του ΠΑΣΟΚ συμφωνούν με τα νέα μέτρα (εγώ δεν ξέρω κανέναν).

Όταν μουτζώνουμε κάποιον, του λέμε «πάρε πέντε» και συνήθως «κι άλλα πέντε, δέκα». Κι όταν κάποιος δεν μας θέλει, του λέμε «αν εσύ δεν με θέλεις μία, εγώ δεν σε θέλω δέκα». Όταν παραδεχόμαστε την ανωτερότητα του άλλου, λέμε πότε-πότε «κάνεις δέκα και δεν κάνω καμία» -αν και, ίσως σωστότερο, είναι το «κάνεις πέντε και δεν κάνω καμία». Για να συστήσουμε περίσκεψη και προσοχή, λέμε «δέκα μέτρα κι ένα κόβε» (αν και, κι αυτό, υπάρχει επίσης με «πέντε»). Όταν μας πιέζουν να κάνουμε γρήγορα, ιδίως στην κουζίνα, λέμε «δεν έχω δέκα χέρια να τα προλάβω όλα». Βρίσκω ακόμα τα κιτάπια μου τις (θαρρώ ξεχασμένες πια) παροιμιώδεις φράσεις «βγάζει πέντε και τρώει δέκα» (για σπάταλο) και «δέκα τα ‘χει, εννιά τα βρίσκει» (για λιγόμυαλους, από το ανέκδοτο με τον γαϊδουρολάτη που είχε δέκα γαϊδούρια και τα μετρούσε και τα έβγαζε εννιά επειδή δεν υπολόγιζε εκείνο που καβαλούσε ο ίδιος). Στις παροιμίες, υπάρχει μια ολόκληρη οικογένεια εθνολογικών παροιμιών με το 10, π.χ. ένας Εβραίος μπορεί να ξεγελάσει 10 Ρώσους, ένας Έλληνας 10 Εβραίους κι ένας Αρμένης 10 Έλληνες (φυσικά θα βρείτε όλους τους συνδυασμούς).

Αν πάμε στις τέχνες, σε τίτλους τραγουδιών ή ταινιών ή βιβλίων κτλ. με τον αριθμό 10 θα χαθούμε. Έχουμε τα 10 χρόνια κομμάτια του Σαββόπουλου αλλά και τα 10 χρόνια στου Μπακάκου του Ανδρεάτου, το Δέκα του Καραγάτση, αλλά και το 10 του Μπλέικ Έντουαρντς με τη Μπο Ντέρεκ (ο ένας τίτλος είναι άσχετος με τον άλλο: ο Καραγάτσης περιγράφει τη ζωή στην πολυκατοικία που βρίσκεται στον αριθμό 10 ενός δρόμου, ενώ στην ταινία η Μπο Ντέρεκ παίρνει 10 για την ομορφιά της -ή ίσως 11). Έχουμε τις 10 μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο, του Τζον Ριντ αλλά και τους 10 μύθους για τη νεοελληνική γλώσσα του Γιάννη Χάρη. Έχουμε τους Δέκα μικρούς Μήτσους του Λαζόπουλου που βέβαια βγήκαν από τους 10 μικρούς νέγρους της Αγκάθας Κρίστι.

Φυσικά, υπάρχουν πάμπολλα τραγούδια με το 10 στον τίτλο, π.χ. τα Δέκα παλικάρια του Λοΐζου -κι αν περάσει από εδώ ο Καλοπροαίρετος είμαι βέβαιος ότι θα βρει ίσαμε δέκα δεκάδες. Υπάρχει και σκέτο τραγούδι Δέκα, πιθανώς όχι μόνο ένα. Πάντως, εγώ ένα ξέρω, του Οδυσσέα Τσάκαλου, που δεν το βρήκα σε γιουτουμπάκι, οπότε σας το ανεβάζω εδώ:

Το τραγούδι που έχει τις πιο πολλές φορές το δέκα στους στίχους του ίσως είναι το «Βάρκα στο γιαλό» (ή αλλιώς: Την κοπελιά μου τη λένε Λενιώ). Μετρήστε:

Στα τραγούδια, το «δέκα» κάνει ρήμα με το «γυναίκα» (σου το’πα μια και δυο και τρεις κι εφτά κι οχτώ και δέκα, αν μ’ αρνηθείς δεν θέλω πια να ξαναδώ γυναίκα):

αλλά τα υπόλοιπα τα αφήνω σε σας, που είστε ελεύθεροι να συμπληρώσετε αυτόν τον μικρό και λειψό κατάλογο κατά βούληση -διότι ασφαλώς υπάρχουν δεκάδες άλλες αξιοσημείωτες εμφανίσεις του 10 σε τραγούδια, ταινίες, φράσεις, βιβλία και τα λοιπά.

Πάντως, μια και είναι Κυριακή, θα μπορούσε κανείς να την αφιερώσει στο 10, π.χ. να ακούσει τα 10 χρόνια κομμάτια του Σαββόπουλου ή, αν του αρέσουν τα ξένα, τους Ten Years After, να διαβάσει το Δέκα του Καραγάτση ή τους 10 μικρούς νέγρους, να δει το Δέκα του Μπλέικ Έντουαρντς και, αν είναι θρήσκος, να προσευχηθεί στους Αγίους Δέκα. Βέβαια, ύστερα από τόσο εντατική δραστηριότητα, μπορεί να ανεβάσει και δέκατα!

Εγώ πάντως στη σημερινή μέρα, με τα τρία δεκάρια, εύχομαι χρόνια πολλά σε ένα πολύ αγαπημένο δικό μου πρόσωπο. 🙂