Τα σκυλιά (και οι ύαινες ενίοτε) γαβγίζουν, το καραβάνι προχωρεί

Και το σημερινό μας άρθρο έχει πάρει αφορμή την πολιτική επικαιρότητα, όμως είναι γραμμένο από γλωσσική, και μάλιστα φρασεολογική, σκοπιά. Ένας από τους υπουργούς της νέας κυβέρνησης που συζητήθηκαν πολύ αυτές τις μέρες (και εδώ στο ιστολόγιο) είναι και ο νέος υπουργός Εξωτερικών, ο Νίκος Κοτζιάς.

Δεν θα συζητήσω την αψιμαχία της νέας ελληνικής κυβέρνησης με την ΕΕ για το θέμα της δήλωσης που παρουσιάστηκε ομόφωνη ενώ δεν ήταν -άλλωστε, φαίνεται ότι το θέμα αυτό διευθετήθηκε και μάλιστα διαβάζω ότι ο Έλληνας υπουργός εξωτερικών απέσπασε τα εύσημα της Φ. Μογκερίνι, της επικεφαλής της ευρωπαϊκής διπλωματίας. Ούτε θα συζητήσω το ουκρανικό πρόβλημα, τουλάχιστον όχι σήμερα.

Επειδή εδώ λεξιλογούμε, θα σταθώ σε ένα τιτίβισμα (ένα τουήτ, ελληνικά) που δημοσίευσε ο Νίκος Κοτζιάς στον προσωπικό του λογαριασμό προχτές και που συζητήθηκε πολύ στη μπλογκόσφαιρα χτες -το βλέπετε αριστερά, αλλά το αντιγράφω κιόλας εδώ: Οι ύαινες γαβγίζουν πεινασμένες μέσα στο σκοτάδι, αλλά τα καραβάνια συνεχίζουν την πορεία τους.

Το τιτίβισμα αυτό αναδημοσιεύτηκε από πάρα πολλούς και συζητήθηκε πολύ. Κάποιοι το θεώρησαν ποιητικό ενώ άλλοι, όπως η κ. Αλ Σάλεχ, κατηγόρησαν τον υπουργό για έλλειψη σοβαρότητας. Στο Φέισμπουκ, πάλι, πολλοί παραξενεύτηκαν με τις αναφορές σε καραβάνια και ύαινες.

Χωρίς να θέλω να μειώσω το συγγραφικό ταλέντο του νέου υπουργού (είναι άλλωστε και πολυγραφότατος, ορίστε τα περισσότερα από τα βιβλία που έχει γράψει ή επιμεληθεί), το συγκεκριμένο τιτίβισμα δεν είναι παρά διασκευή μιας αρκετά γνωστής παροιμίας -δεν νομίζω άλλωστε ότι κι ο ίδιος διεκδίκησε ποτέ την πατρότητα της φράσης.

Κι επειδή πρόκειται για παροιμία στην οποία τυχαίνει να έχω αναφερθεί, λέω να της αφιερώσω το σημερινό άρθρο -φυσικά, εσείς στα σχόλια μπορείτε να συζητήσετε και ευρύτερα θέματα.

Η παροιμία την οποία υπαινίσσομαι είναι η: «Τα σκυλιά γαβγίζουν, το καραβάνι προχωρεί«. Είναι γνωστή παροιμία, που υπάρχει σε πολλές γλώσσες, παρόλο που το σκηνικό που περιγράφει ταιριάζει όχι στην Ευρώπη, αλλά στη Βόρεια Αφρική και στη Μέση Ανατολή. Φανταστείτε ένα χωριό ή έναν καταυλισμό στις παρυφές της ερήμου. Έχει αρχίσει να νυχτώνει κι ένα καραβάνι, δεκάδες καμήλες, περνάει από μακριά. Τα σκυλιά του καταυλισμού οσφραίνονται τους ξένους που πλησιάζουν και, όπως είναι η δουλειά τους, αρχίζουν να γαβγίζουν, χαλάνε τον κόσμο. Το καραβάνι συνεχίζει ατάραχο την πορεία του, χωρίς να δίνει σημασία -έχει περάσει από πολλά άλλα χωριά και πάντοτε του έγινε η ίδια υποδοχή. Σε λίγο το καραβάνι έχει απομακρυνθεί, ενώ τα σκυλιά του χωριού συνεχίζουν να γαβγίζουν.

Η σημασία της παροιμίας είναι ότι ένα μεγάλο εγχείρημα συνεχίζεται παρά τις φωνές διαμαρτυρίας των φθονερών -και ότι, κατά συνέπεια, όποιος έχει καταπιαστεί με κάτι μεγάλο δεν πρέπει να δίνει σημασία σε μικροπρεπείς κριτικές, όπως και οι καμηλιέρηδες δεν ανησυχούν με τα σκυλιά που γαβγίζουν στο πέρασμά τους.

Η παροιμία ολοφάνερα είναι αραβική, αλλά έχει μεταφερθεί σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες (εδώ βλέπετε μερικές). Αυτό γίνεται επειδή, σε αντίθεση με τις παροιμιακές ή παγιωμένες εκφράσεις, που αντιστέκονται στην κατά λέξη μετάφραση, οι παροιμίες μεταφράζονται συνήθως εύκολα.

Η παροιμιακή έκφραση έχει «ιδιωτισμικότητα»: όταν λέμε «τον έπιασαν στα πράσα» δεν κυριολεκτούμε -γι’ αυτό και αν το μεταφράσουμε στα αγγλικά θα γελάσουν μαζί μας. Πρέπει να πούμε «he was caught red-handed», ενώ εξίσου κωμική θα είναι και η κατά λέξη μετάφραση της αγγλικής παροιμίας (τον έπιασαν με κόκκινα χέρια; ) -και είναι γνωστές οι πολύ αστείες κατά λέξη μεταφράσεις τέτοιων εκφράσεων, του τύπου slowly the very oil (σιγά τον πολυέλαιο, που βέβαια έχει επίτηδες μεταφραστεί λάθος, αλλά και μια σωστή κατά λέξη μετάφραση κωμική θα ήταν).

Αντίθετα, οι παροιμίες επιδέχονται μετάφραση, όπως βλέπουμε με την παροιμία για το καραβάνι και τα σκυλιά, αλλά και με πολλές άλλες.

Έχω την εντύπωση ότι η συγκεκριμένη παροιμία συνηθιζόταν στη σοβιετική και γενικά την κομμουνιστική βιβλιογραφία, για να δηλωθεί ότι το κομμουνιστικό κόμμα πρέπει να συνεχίσει την ιστορική αποστολή του ανεπηρέαστο από τις κριτικές των αντιπάλων του. Πάντως, δεν είναι ρητό του Μάο, όπως γράφεται καμιά φορά, ή τουλάχιστον δεν είναι δική του η πατρότητα της παροιμίας, αφού τη βρίσκουμε σε γαλλικά κείμενα του 19ου αιώνα, ως αραβική πάντοτε παροιμία.

Έτσι κι αλλιώς, η παροιμία είναι αρκετά γνωστή και χρησιμοποιείται ευρέως στην πολιτική και στη δημοσιογραφία. Για παράδειγμα, όταν ο Β. Πολύδωρας υπερψήφισε κάποια μέτρα με τα οποία διαφωνούσε, αιτιολόγησε τη στάση του λέγοντας ότι δεν θέλησε να μοιάσει με τα σκυλιά που γαβγίζουν το καραβάνι.

Βέβαια, στο τιτίβισμα του Ν. Κοτζιά η παροιμία είναι διασκευασμένη: τα σκυλιά έχουν δώσει τη θέση τους στις ύαινες, που μάλιστα είναι πεινασμένες και μέσα στο σκοτάδι, δηλαδή έχουμε και πλατειασμό. Δεν νομίζω ότι υπάρχει και τέτοια παραλλαγή της παροιμίας, νομίζω πως η διασκευή είναι του ίδιου του Ν.Κ. -ή τουλάχιστον δεν βρήκα πουθενά άλλη αναφορά σε ύαινες, οπότε εικάζω πως πρόκειται για δικό του εύρημα.

Για να ξαναγυρίσουμε στην πατρότητα της παροιμίας, γκουγκλίζοντας βρίσκω ότι μερικοί, όπως ο Π. Παπακωνσταντίνου την έχουν αποδώσει στον Δάντη. Δεν νομίζω ότι είναι σωστό. Υπάρχει ένας διάσημος στίχος του Δάντη, από το τρίτο κάντο της Κόλασης, που έχει γίνει παροιμιώδης, και που εκφράζει την ίδια κεντρική ιδέα, αλλά δεν χρησιμοποιεί την εικόνα με τα σκυλιά και το καραβάνι: Non ragioniam di lor, ma guarda e passa. («Μιλιά γι’ αυτούς, μόν΄κοίτα τους και πέρνα!» στη μετάφραση του Καζαντζάκη). Σε παλιά ελληνικά κείμενα βρίσκει κανείς το δεύτερο σκέλος (guarda e passa) επίσης σαν παροιμία. Αλλά αυτά είναι θέμα για άλλο άρθρο.