Το ευ και το πολύ

Σύντομο θα είναι το σημερινό άρθρο. Την αφορμή την πήρα από ένα σχόλιο φίλου πριν από μερικές μέρες, που μας θύμισε το ρητό «ουκ εν τω πολλώ το ευ», ένα ρητό που ο μέσος μαθητής, τουλάχιστον στη γενιά μου, θα το είχε ακούσει δεκάδες, μπορεί εκατοντάδες φορές από δασκάλους και καθηγητές, μια και στη σχολική ζωή υπάρχουν άφθονες ευκαιρίες για τη συμβουλή την οποία εκφράζει το ρητό, πως η ποσότητα δεν εγγυάται και την ποιότητα, πως με το να γράψεις τρεις σελίδες παραπάνω με κοινοτοπίες  δεν θα βελτιώσεις την έκθεση ή την εργασία σου.

Ίσως βέβαια στα νεότερα χρόνια οι δάσκαλοι και οι καθηγητές να μην το πολυλένε αυτό το ρητό, οι νεότεροι από μένα ας επιβεβαιώσουν αν ακόμα λέγεται. Το βέβαιο είναι ότι αρκετοί εκπαιδευτικοί δεν εφαρμόζουν το «ουκ εν τω πολλώ το ευ», πράγμα που το λέω βλέποντας πόσο φόρτωναν τα παιδιά μου με δουλειά για το σπίτι (αν και γι’ αυτόν τον πληθωρισμό φταίνε και οι γονείς).

Αλλά δεν θα μιλήσουμε σήμερα για την εκπαίδευση, σήμερα φρασεολογούμε. Είχαμε μείνει στο ρητό, που δεν πρόκαμα ακόμα να το παραθέσω ολόκληρο: ουκ εν τω πολλώ το ευ, αλλ’ εν τω ευ το πολύ -αν και πολύ συχνά αναφέρουμε μόνο το πρώτο σκέλος, αφήνοντας το δεύτερο να υπονοείται.

Το ρητό είναι πολύ ζωντανό στον καθημερινό μας λόγο. Το είχαμε χρησιμοποιήσει και στο ιστολόγιο, για παράδειγμα τότε που τσακωνόμασταν με τους… κουναδικούς σχετικά με τον αριθμό των λέξεων της ελληνικής γλώσσας είχα στείλει στην Ελευθεροτυπία (που τότε έβγαινε ακόμα) μιαν επιστολή που τελείωνε ως εξής: Στην πραγματικότητα, το πρόγραμμα Θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) του πανεπιστημίου Ιρβάιν (και όχι Ιρμάιν), σύμφωνα με εκτιμήσεις των υπευθύνων του αναμένεται, όταν ολοκληρωθεί, να περιλαμβάνει περί τις 200.000 λέξεις και 1,5-2 εκατ. λεκτικούς τύπους, από τον Όμηρο έως την Άλωση. Ούτε 6 εκατομμύρια, ούτε 90 εκατομμύρια! Άλλωστε, ο πλούτος μιας γλώσσας δεν μετριέται μόνο με τον αριθμό των λέξεων: ουκ εν τω πολλώ το ευ.

Συχνά, διαβάζει κανείς φράσεις όπως «Φαίνεται, ωστόσο, πως επιβεβαιώνεται και σε αυτήν την περίπτωση αυτό που έλεγαν οι αρχαίοι ημών πρόγονοι, «ουκ εν τω πολλώ το ευ»» ή «Ουκ εν τω πολλώ το ευ, έλεγαν οι αρχαίοι ημών πρόγονοι και φαίνεται πως η συμβουλή τους είναι διαχρονική…» 

Πράγματι, το νόημα της φράσης ταιριάζει με την αρχαιοελληνική αντίληψη περί μέτρου. Ποιος όμως αρχαίος μας πρόγονος είπε το ρητό; Ή μήπως πρόκειται για παροιμία, φράση αγνώστου πατρός; Αν συμβουλευτούμε το πολυσύχναστο αλλά δυστυχώς ελάχιστα έγκυρο Γνωμικολογικόν, θα «μάθουμε» ότι είναι ρητό του Αριστοτέλη (φυσικά χωρίς παραπομπή σε συγκεκριμένο έργο, αυτό μας έλειπε).

Και βάζω σε εισαγωγικά το «μάθουμε» διότι το ρητό δεν είναι του Αριστοτέλη -αν κάνετε αναζήτηση στο σώμα των κειμένων του, δεν θα βρείτε τη συγκεκριμένη φράση. Αλλά και γενικότερα, στο σύνολο των κειμένων της αρχαίας και βυζαντινής γραμματείας, όπως έχουν συγκεντρωθεί στο TLG, η φράση «ουκ εν τω πολλώ το ευ…» δεν υπάρχει.

Αυτό το είχα παρατηρήσει εδώ και αρκετόν καιρό,  και σε ένα άρθρο του 2009 είχα χαρακτηρίσει το ρητό «ουκ εν τω πολλώ το ευ» αρχαιοφανές, ενώ και άλλες διαδικτυακές πηγές έχουν, ανεξάρτητα βέβαια, καταλήξει στο ίδιο συμπέρασμα.

Ωστόσο, στην αρχαία γραμματεία υπάρχει ένα απόσπασμα που μοιάζει κάπως στη δομή του με το «ουκ εν τω πολλώ το ευ». Στον Διογένη Λαέρτιο, και συγκεκριμένα στο βίο του Ζήνωνος (που πρέπει να ήταν φοινικικής καταγωγής) διαβάζουμε ότι ο Ζήνωνας «προεφέρετο τὸ τοῦ Καφισίου, ὃς ἐπιβαλλομένου τινὸς τῶν μαθητῶν μεγάλα φυσᾶν, πατάξας εἶπεν ὡς οὐκ ἐν τῷ μεγάλῳ τὸ εὖ κείμενον εἴη, ἀλλ’ ἐν τῷ εὖ τὸ μέγα».

Δηλαδή του Ζήνωνα του άρεσε να επαναλαμβάνει κάτι που είχε πει ο Καφισίας, ο οποίος ήταν αυλητής και είχε και μαθητές. Μια φορά που ένας μαθητής του έπαιζε δυνατά τον αυλό, ο Καφισίας τον χτύπησε και του είπε «δεν βρίσκεται στο μεγάλο το καλό, αλλά στο καλό το μεγάλο».

O Αθήναιος στους Δειπνοσοφιστές δεν αναφέρει τον Ζήνωνα: οὐ κακῶς δὲ καὶ Καφισίας ὁ αὐλητής͵ ἐπιβαλλομένου τινὸς τῶν μαθητῶν αὐλεῖν μέγα καὶ τοῦτο μελετῶντος͵ πατάξας εἶπεν οὐκ ἐν τῷ μεγάλῳ τὸ εὖ κείμενον εἶναι͵ ἀλλὰ ἐν τῷ εὖ τὸ μέγα.

Στο λεξικό του Σουίδα η φράση αποδίδεται στον Ζήνωνα χωρίς αναφορά στον Καφισία, ενώ επίσης τη χρησιμοποιεί και ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης χωρίς να αναφέρει ποιος την είπε.

Και η παραλλαγή του Ζήνωνα (ή του Καφισία) είναι γνωστή, δεν κομίζω γλαύκα εις Αθήνας.

Αν όμως δεν είναι αρχαία (αλλά απλώς αρχαιοφανής) η φράση «ουκ εν τω πολλώ το ευ, αλλ’ εν τω ευ το πολύ», αυτο σημαίνει ότι θα δημιουργήθηκε στα νεότερα χρόνια, ενδεχομένως από κάποιον λόγιο που είχε κατά νου το ρητό του Ζήνωνα/Καφισία.

Ψάχνοντας βρήκα ότι το ρητό το είχε χρησιμοποιήσει (μόνο στο πρώτο σκέλος όμως) ο Νεόφυτος Δούκας (1760-1845), στο βιβλίο του «Τετρακτύς». Συγκεκριμένα, σε ένα κείμενο που φέρει την τοποχρονολογική ένδειξη «Βουκουρέστι αωιζ [1817]» ο Δούκας κλείνει την εξέταση της Ρητορικής, λέγοντας πως αν άφησε κάποια κενά θα τα συμπληρώσουν οι επόμενοι που θα εξετάσουν το θέμα, και «ουδέ γαρ εν τω πολλώ το ευ, αλλ’ εν τη ασκήσει και επιμελεία μάλιστα ανυστόν».

Δεν είναι ακριβώς ίδια η διατύπωση της φράσης που εξετάζουμε, και άλλωστε λείπει και το δεύτερο σκέλος. Την πλήρη φράση την έχω βρει σε κείμενο από το γύρισμα του 20ού αιώνα.

Παραθέτω λοιπόν εδώ όσα ξέρω για τη φράση, με την όχι και πολύ κρυφήν ελπίδα ότι η συλλογική σοφία του ιστολογίου θα προσφέρει περαιτέρω πληροφορίες και θα φωτίσει σκοτεινά σημεία.

Μικρό το άρθρο μας σήμερα, αλλά, φυσικά, ουκ εν τω πολλώ το ευ!