Αφορά το ή αφορά στο;

Το σημερινό άρθρο αφορά ένα γλωσσικό ερώτημα που διατυπώνεται συχνά τα τελευταία χρόνια, και στο οποίο, περιέργως, δεν έχουμε αφιερώσει άρθρο στο ιστολόγιο. Αντί όμως να γράψω εγώ τη γνώμη μου για το δίλημμα του τίτλου, θα αναδημοσιεύσω ένα πρόσφατο άρθρο του φίλου μου του Γιάννη Χάρη, το οποίο δημοσιεύτηκε αρχικά πριν από δυο βδομάδες στη σαββατιάτικη στήλη του στην Εφημερίδα των Συντακτών -και στη συνέχεια θα γράψω και μερικά δικά μου σχόλια για το θέμα.

Έγραψε λοιπον ο Γιάννης Χάρης:

Φιλίπ ντε Σαμπαίν (1602-1674), «Ο Μωυσής με τις Δέκα Εντολές» (η εικόνα είναι παρμένη από το ιστολόγιο του Γ. Χάρη)

«Ένα φιλί τεράστιο στην Πόλυ μου, μπράβο Πόλυ!, από τις ελάχιστες ραδιοφωνικές παραγωγούς που ξέρουν ότι το ρήμα “αφορά” συντάσσεται με το “εις το”: “αφορά εις το”, και όχι “αφορά το” –σε λάτρεψα!» έβγαλε την κορόνα του τις προάλλες στο ραδιόφωνο ο πληθωρικός συνθέτης, παρουσιάζοντας σαν θέσφατο ιερό και άρα απαραβίαστο τη σύνταξη του ρ. αφορά με πρόθεση. Οπότε εξυπακούεται πως όσοι χρησιμοποιούν τη σύνταξη με σκέτη αιτιατική διαπράττουν λάθος μέγα, είναι –αν μπορώ να εικάσω τους ηπιότερους χαρακτηρισμούς του συνθέτη– αστοιχείωτοι, αδαείς.

Ας ανατρέξουμε όμως στη Νεοελληνική Γραμματική του Αγαπητού Τσοπανάκη (β΄ έκδ. 1994, σ. 596), γραμματική που έχει μάλιστα χαρακτηριστεί συντηρητική:

«Η σύνταξη του αφορά σε κάτι, σε κάποιον εμφανίζεται στα αρχαία ελληνικά ύστερα από την σύνταξη με αιτιατική […] και αυτή είναι η σύνταξη [=η σύνταξη χωρίς την πρόθεση] που διέσωσε η προφορική παράδοση της γλώσσας μας, όπως φαίνεται από την πρόταξη του αντικειμένου: αυτό το πρόβλημα δεν με, σε, τον αφορά· αυτόν αφορά, και όχι εμένα· την κυβέρνηση αφορά και όχι τους κατοίκους (κανένας δεν είπε ούτε έγραψε ποτέ, σε μένα κτλ. αφορά, που το πιπιλίζουν τα τηλεοπτικά μέσα)».

Στην αρχή δηλαδή, όταν το αφορώ σήμαινε: βλέπω, διακρίνω κάτι από μακριά, συντασσόταν με απλή αιτιατική (Ηρόδοτος, οι βάρβαροι […] απώρων [=αφεώρων] το ιερόν· Δημοσθένης, και την πατρίδ’ εντεύθεν […] αφορώ· Αριστοφάνης, ίνα τηλεφανείς σκοπιάς αφορώμεθα…). Όταν αργότερα σημαίνει: στρέφω τους οφθαλμούς σε κάτι, όταν ταυτίζεται με τα συνώνυμα: αποβλέπω, αποσκοπώ κτλ., παίρνει από αυτά ακριβώς την πρόθεση εις/σε: αφορώντες εις τον της πίστεως αρχηγόν […] Ιησούν, όπως διαβάζουμε στην Προς Εβραίους. Όσο όμως παύουμε να στρέφουμε τους οφθαλμούς κττ., όσο το αφορά σημαίνει πια κυρίως: αναφέρεται…, ενδιαφέρει…, περιορίζεται έως εξαφανίζεται η εμπρόθετη σύνταξη –ώς πρόσφατα ακόμα.

Ντιπ αστοιχείωτοι δηλαδή φαίνεται πως υπήρξαμε κάτι αιώνες τώρα, σίγουρα τους τελευταίους, αν θεωρήσουμε ότι μάλλον πιστά αποτυπώνουν τη γλωσσική πραγματικότητα τα νεότερα λεξικά, το Μείζον Τεγόπουλου-Φυτράκη, του Κριαρά και του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, που καταγράφουν ακριβώς τη γενικευμένη απρόθετη σύνταξη του αφορά, σε όλες του τις σημασιολογικές διακρίσεις.

Τα νερά θόλωσαν με το Λεξικό του Μπαμπινιώτη, που κατά τα συνήθη επιχειρεί το αντίστροφο, να γενικεύσει τη σποραδική χρήση του εμπρόθετου, που εξακολουθούσε δηλαδή να υπάρχει σαν λόγιο κατάλοιπο, κωδικοποιώντας τάχα τις σημασιολογικές διακρίσεις, στην ουσία όμως τις χρήσεις: λόγια και μη λόγια, που σημαίνει, στη γλώσσα τη δική του και της αγοράς: γλώσσα προσεγμένη, ποιοτική, υψηλή, και γλώσσα αφρόντιστη, παρακατιανή:

«Η χρήση αφορά σε είναι λογιότερη και πιο προσεγμένη: […] αφορά στους χειρισμούς της κυβερνήσεως. Το αφορώ στην περίπτωση αυτή διατηρεί την αρχική του σύνταξη, όταν σήμαινε ό,τι και το αποβλέπω σε ή αποσκοπώ σε. Τώρα που έφτασε να σημαίνει αναφέρομαι σε, μπορεί να χρησιμοποιείται και χωρίς το σε (ιδίως με τις προσωπικές αντωνυμίες εμένα, εσένα κλπ.): δεν αφορά εσένα, αφορά εμένα – αφορά τους χειρισμούς του κυπριακού. Η β΄ χρήση (χωρίς το σε) εμφανίζεται κυρίως στη λιγότερο επίσημη και περισσότερο καθημερινή χρήση της γλώσσας».

Οι γνώριμές μας παλινωδίες, αφού δύο κατά τα πάντα όμοια παραδείγματα: (α) αφορά στους χειρισμούς της κυβερνήσεως και (β) αφορά τους χειρισμούς του κυπριακού, αποτυπώνουν το ένα τάχα «επίσημους» χειρισμούς, οπότε κερδίζουν το τρόπαιο της λογιοσύνης, την πρόθεση σε, το άλλο όμως πιο «καθημερινούς», οπότε ας μείνει το πτωχό με μια ολόσκετη αιτιατική.

Αλλά έστω κι έτσι, με απρόθυμα μισόλογα δηλαδή ή με κλείσιμο του ματιού, πως η εμπρόθετη σύνταξη είναι πάντως λογιότερη: δεύτε λάβετε λοιπόν, αυτό που τεκμαίρεται είναι πως η σύνταξη με σκέτη αιτιατική είναι αν μη τι άλλο ισοδύναμη, και οπωσδήποτε όχι λάθος.

Πιο ξεκάθαρο είναι το νεότερο λεξικό, το Χρηστικό της Ακαδημίας Αθηνών (επιμ. Χρ. Χαραλαμπάκης), που προτάσσει την απρόθετη σύνταξη (αφορά το…), καταγράφει όμως και την εμπρόθετη (αφορά στο…), χαρακτηρίζοντάς την σε παρένθεση: «σπανιότερη-λόγια».

Αυτή είναι λοιπόν η μόνη διάκριση, αν δηλαδή προτιμούμε σύνταξη σπανιότερη και λόγια ή όχι, σε όλες τις χρήσεις τού αφορά, αν υποθέσουμε πως είναι πάντοτε απολύτως διακριτές: (α) αποβλέπει, αποσκοπεί: η συζήτηση αφορά στη/τη λήψη μέτρων…, (β) αναφέρεται: η συζήτηση αφορά στη/τη φοιτητική νεολαία… Ώς εδώ. Γιατί απρόθετη και μόνο, αυστηρώς, είναι η σύνταξη όταν έχουμε (γ) την κοινότατη σημασία: ενδιαφέρει, με τον δυνατό και ιδίως με τον αδύνατο τύπο της προσωπικής αντωνυμίας: αυτόν αφορά το πρόβλημα, όχι εμένα· άρα, αυστηρώς και: δεν με αφορά…, ποτέ: «δεν μου αφορά»!

Μας αρέσει δεν μας αρέσει, η εμπρόθετη σύνταξη διεκδικεί σήμερα ικανό μερίδιο στη χρήση, μαζί με διάφορες άλλες γραμματικοσυντακτικές υποχωρήσεις προς μια λογιότερη γλώσσα. Από αυτό όμως το σημείο ώς τον στιγματισμό και έπειτα την απόρριψη της απρόθετης σύνταξης (που μάλιστα υπερτερεί σε πεδία χρήσης, όπως είδαμε παραπάνω) η απόσταση είναι τεράστια.

Όση ακριβώς η αδαημοσύνη.

Το άρθρο του Γ. Χάρη με ενδιαφέρει και για τον λόγο ότι άκουσα με τ΄αυτιά μου τη στιχομυθία ανάμεσα στον συνθέτη, τον Σταμάτη Κραουνάκη, που είναι ο αγαπημένος μου συνθέτης, και στην Πόλυ Κρημνιώτη, στιχομυθία που έγινε στις 25 Μαΐου, κατά την εκπομπή του Κραουνάκη στο Κόκκινο 105,5, μια εκπομπή που ακούω σχεδόν καθημερινά, πρώτα τον Σταμάτη και μετά τον Θεόφιλο Σιχλετίδη απο τη Θεσσαλονίκη και μου αρέσουν και οι δύο πολύ.

Όταν λοιπόν άκουσα τον Στ. Κραουνάκη να μέμφεται όσους λένε «αφορά το» και να παινευει το «αφορά στο» του έγραψα σε προσωπικό μήνυμα ότι είναι ένα θέμα στο οποίο διαφωνουμε και ότι κατα τη γνώμη μου είναι δεκτοί και οι δυο τύποι, και μάλιστα τα περισσότερα λεξικά δέχονται ως πρωτεύοντα τύπο τον απρόθετο («αφορά το»). «Εξάλλου,» του είπα, «νομίζω πως κι εσύ λες ‘αυτό δεν ΣΕ αφορά’, δεν λες ‘αυτό δεν αφορά ΣΕ ΣΕΝΑ’.» Κι επειδή το Φέισμπουκ κρατάει την ημερομηνία των γραπτών μηνυμάτων, βλέπω ότι αυτό έγινε στις 25 Μαΐου, όχι πως αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία. Είπαμε μερικά πράγματα ακόμα με τον Σταμάτη και νομίζω πως τελικά συμφωνήσαμε.

Κατά σύμπτωση, στη γλωσσική ομάδα Τα υπογλώσσια, πριν απο μερικές μέρες ένας άλλος φίλος αναφέρθηκε και πάλι στο… αφορεσμένο δίλημμα, ρωτώντας:

Ξέρουμε πότε ξεκίνησε να μπαίνει το «σε» στο αφορώ και με ποια αφορμή;

Π.χ. Το βιβλίο αφορά Στο (και όχι το) αποχετευτικό σύστημα του Βυζαντίου.

Υποψιάζομαι ότι κάποιος ξέθαψε τον αρχαϊκό τύπο κατά τη δεκαετία του ’90 ή λίγο νωρίτερα και με κάποιον τρόπο τον ψιλοκαθιέρωσε. Όμως δεν έχω στοιχεία.

Για την απάντηση στο ερώτημα αυτο είναι πολύ χρήσιμη η ανασκόπηση της ιστορίας της λέξης «αφορώ» που κάνει ο Γιάννης Χάρης.

Να προσθέσω μόνο δύο ακόμα «σταθμούς». Στο λεξικό του Δημητράκου, στα τέλη της δεκαετίας του 30, γίνεται δεκτή η εμπρόθετη χρήση (αφορά στο) όταν το ρήμα σημαίνει «αποσκοπώ» με την παραδειγματική φράση Η επίσκεψίς μας αφορά εις την λήψιν ορισμένων πληροφοριών, αλλά η απρόθετη στις νεότερες σημασίες, με παραδειγματικές φράσεις «δεν σε αφορά το τι λέμε….» και «όσον αφορά τον κόπον σας θα σας αμείψω».

Προχωρώντας άλλα τριάντα χρόνια φτάνουμε στη δεκαετια του 1960 και στο μνημειώδες λεξικό του Γεωργακά, το πρώτο που συντάχθηκε με βάση σώματα κειμένων. Στο λήμμα «αφορά» βλέπουμε ότι στα παραθέματα η απρόθετη συνταξη («αφορά το») υπερτερεί κατά πολύ σε σχέση με την εμπρόθετη («αφορά στο»). Μπορούμε με ασφάλεια να συμπεράνουμε ότι στη δεκαετία του 1960 η απρόθετη σύνταξη είχε σχεδόν εκτοπίσει την εμπρόθετη, κάτι που αλλωστε μπορούμε να το δούμε κι αν φυλλομετρήσουμε εφημερίδες των δεκαετιών 1970-80 (καθώς το «αφορά» είναι ρήμα που ευδοκιμεί και στον δημοσιογραφικό λόγο).

Οπότε, είναι σωστό αυτό που λέει ο Χάρης (και που υποψιάζεται ο φίλος που έκανε το ερώτημα πιο πάνω), ότι δηλαδή στη δεκαετια του 90 το λεξικό Μπαμπινιώτη επανέφερε την εμπρόθετη σύνταξη («αφορά στο») και μπέρδεψε τα πράγματα.

Και τα μπέρδεψε, διότι ο Μπαμπινιώτης έχει αναγάγει σε πρότυπο τον λεγομενο (από τον ίδιο) «προσεκτικό ομιλητή» (δείτε εδώ πώς τον οριζει). Έστι δε προσεκτικός ομιλητής ον δίπουν και άπτερον, το οποίο μπορεί μεν να λέει ένα σωρό ανοησίες αλλά φροντίζει να χρησιμοποιεί τον τύπο «αφορά στο», αποφεύγει το «σαν», λέει «πανεπιστημιόπολη» και όχι «πανεπιστημιούπολη», και «ο ασκός του Αιόλου» (και όχι «οι ασκοί») κτλ.

Κι έτσι, οι κάθε λογής εισαγγελάτοι της τηλεόρασης, θέλοντας να αποκτήσουν πιστοποίηση προσεκτικού ομιλητή ψωνίζουν από το μπαμπινιωτικό πανερι όποιο κουρελάκι τους φανεί πιο φανταχτερό και μετά το φοράνε στο πέτο ως αναγνωριση της ανωτερότητάς τους, βαυκαλιζόμενοι ότι, επειδή λένε «αφορά στο» και «ασκός του Αιόλου», μιλάνε καλύτερα ελληνικά από τον πτωχό τον Θεοτοκά (ή τον Βακαλόπουλο, ή τον Σεφέρη ή τον Αργυρίου ή τον Περάνθη) που έγραφαν «αφορά το».

Κι επειδή όποιος διατυπώνει κάτι με ύφος και στόμφο γίνεται πειστικός, οι φετφάδες των μπαμπινιωτιστών έχουν κάποιαν απήχηση στους περισσότερους καλοπροαίρετους και φιλομαθεις χρήστες της γλώσσας, σαν τον φιλο μου τον Σταμάτη, που, όταν συναντούν μια διτυπία, θέλουν να μάθουν «ποιο είναι το σωστό». Συχνά υπάρχει πράγματι ένα «σωστό» και ένα «λάθος», πολλές φορές ομως και οι δυο τύποι είναι αποδεκτοί -και αυτό που θεωρώ αρνητικό στον Μπαμπινιώτη είναι ότι κάμποσες φορές παρουσιάζει την προσωπική του προτίμηση σαν «επιλογή του προσεκτικού ομιλητή». (Έβαλα «σαν», άρα δεν είμαι προσεχτικός ομιλητής -ούτε ο Σεφερης ήταν, που έγραφε «Η εργασία μου –βιάζομαι να το τονίσω– δεν πρέπει να θεωρηθεί σαν εργασία οριστική. Θα ευχόμουν να κοιταχτεί σαν αφορμή για σοβαρή σκέψη πάνω σ’ ένα σπουδαίο θέμα»).

Σε ένα μόνο σημείο μπορεί να μην εχει δίκιο ο Γιάννης Χάρης (κάτι που επισημαίνεται σε ένα εξαιρετικό παλιότερο σημείωμα του Νίκου Λίγγρη στη Λεξιλογία): στο ότι αν πούμε «αυτό αφορά στο….» πρέπει επίσης να πούμε «αυτό μου αφορά». Όχι, αυτό δεν στέκει. Ισχύει όμως ότι η εμπρόθετη χρήση θα απαιτούσε να πούμε «αυτό αφορά σε μένα» και όχι «αυτο με αφορά» -ή είμαστε προσεκτικοί ομιλητές erga omnes ή δεν είμαστε!

Και για να κλείσουμε επαναφέροντας το δίλημμα του τίτλου: οι δυο χρήσεις, «αφορά τους χειρισμούς της κυβέρνησης» και  «αφορά στους χειρισμούς της κυβέρνησης» είναι εξίσου αποδεκτές και εντελώς ίδιες στη σημασία. Είναι μεγάλο λάθος να θεωρείται γλωσσική ατημελησία ή, πολύ χειρότερο, αγραμματοσύνη η προτίμηση στην απρόθετη χρήση («αφορά τους χειρισμούς») πολυ περισσότερο αν σκεφτούμε ότι η απρόθετη χρηση έχει μεγαλύτερο πλάτος αφού μόνο αυτή χρησιμοποιείται στην κοινότατη σημασία «ενδιαφέρει» του ρήματος (π.χ. αυτόν αφορά η νέα διάταξη, όχι εμένα).