Τι κι αν φορώ τραγιάσκα;

Τραγιάσκα δεν φοράω εγώ. Το ρητορικό ερώτημα του τίτλου το θέτει ο μεγάλος Απόστολος Χατζηχρήστος, ή ακριβέστερα ο Γιάννης Λελάκης που έγραψε τους στίχους, στο τραγούδι «Μην είσαι ψεύτρα δίγνωμη»:

Μην είσαι ψεύτρα δίγνωμη, μη μου μιλάς με μάσκα
γιατί κι εγώ έχω καρδιά, τι κι αν φορώ τραγιάσκα.

Αφού ο ήρωας φοράει τραγιάσκα θα πει πως είναι εργατόπαιδο, βιοπαλαιστής, φτωχός. Αν ήταν ευκατάστατος, θα φορούσε ξερωγώ ρεπούμπλικα ή και ημίψηλο σε ειδικές περιστάσεις. Αν ήταν καλλιτέχνης, πάλι, μπορεί και να φορούσε μπερέ.

Τότε που γράφτηκε το τραγούδι, ήταν σχεδόν αδιανόητο να βγει κανείς στον δρόμο με ακάλυπτο το κεφάλι -εδώ και πολύ καιρό, η κατάσταση έχει αλλάξει άρδην, και είναι μάλλον σπάνιο θέαμα να δούμε στον δρόμο κάποιον με τραγιάσκα, ή με οποιοδήποτε άλλο καπέλο εκτός από τα αθλητικά τύπου τζόκεϊ.

Όμως εδώ δεν καπελολογούμε, θα λεξιλογήσουμε. Στο σημερινό άρθρο θα μας απασχολήσει η ετυμολογία της τραγιάσκας. Να πω από την αρχή πως την περισσότερη ερευνητική δουλειά που πάνω της βασίζεται το άρθρο την εκανε, σε σχόλια άλλου άρθρου (προς το τέλος των σχολίων) ο φίλος μας Σπαθόλουρο, που δεν γράφει πια στο ιστολόγιο. Πρόθυμα αναγνωρίζω την οφειλή.

Λοιπόν, η λέξη «τραγιάσκα» δεν ακούγεται ελληνική. Πρέπει να είναι ξένο δάνειο. Αλλά από ποια γλώσσα;

Στα ρουμάνικα trăïască σημαίνει `ζήτω΄, από το ρήμα a trăi, που σημαίνει «ζω, υπάρχω».

Το ΛΚΝ γράφει: Το επιφώνημα θεωρήθηκε ουσιαστικό, επειδή ζητωκραυγάζοντας πετούσαν τους σκούφους στον αέρα, σύγκρ. ρεπούμπλικα.

Πράγματι, τον καιρό που ο κόσμος φορούσε καπέλα ήταν πολύ συνηθισμένο όταν ζητωκραύγαζαν ή πανηγύριζαν, να πετάνε και τα καπέλα τους στον αέρα. Αυτό το βλέπουμε και στην έκφραση «πετάει τη σκούφια του για…» όταν κάποιος δείχνει πολύ ενθουσιασμό για ενα θέμα. Φαίνεται πως και το καπέλο τύπου ρεπούμπλικα πήρε από ανάλογους πανηγυρισμούς το όνομά του (στην Ιταλία, και μας ήρθε μαζί με το όνομα).

Όμως, πού βρέθηκαν τόσοι ρουμανόφωνοι ώστε να πετάξουν τα καπέλα τους φωνάζοντας «τραϊάσκα» και να το ακούσουν οι Έλληνες και να το υιοθετήσουν;

Το Βικιλεξικό γράφει: Λέγεται ότι όταν ανακοινώθηκε το πρώτο Σύνταγμα στήν Ελλάδα, το 1844, ανάμεσα στο συγκεντρωμένο στην πλατεία Συντάγματος πλήθος που ζητωκραύγαζε, υπήρχαν και Βλαχόφωνοι οι οποίοι πετούσαν τα καπέλα τους ψηλά από ενθουσιασμό φωνάζοντας «traiasca !!» { Ζήτω !! }. Οι υπόλοιποι συγκεντρωμένοι που δεν καταλάβαιναν την λέξη, θεώρησαν ότι traiasca { τραγιάσκα} ήταν η ονομασία του συγκεκριμένου τύπου καπέλου και έτσι καθιερώθηκε ο όρος.

Καλά κάνει το Βικιλεξικό και κρατάει επιφυλάξεις, διότι η ιστορία αυτή δεν έχει καμιά βάση, όπως θα δούμε.

Το Ετυμολογικό Λεξικό Μπαμπινιώτη δινει την εξής εξηγηση: Το ρουμ. trăïască αποσπάστηκε από την κραυγή «trăïască Grecia» (ζήτω η Ελλάδα), με την οποία φώναζαν παλαιοί Ρουμάνοι εκδρομείς πετώντας στον αέρα τα καπέλα τους, με αποτέλεσμα να συνδεθεί η λέξη trăïască = ζήτω με την ονομασία του καπέλου.

Η εξήγηση αυτή είναι σωστή, έστω κι αν η διατύπωση είναι κάπως περίεργη (παλαιοί εκδρομείς!).

Την εποχή που ετοιμαζόταν το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας, είχα αλληλογραφία με τον υπεύθυνο της έκδοσης, τον φίλο Χριστόφορο Χαραλαμπάκη, για διάφορα θέματα -μου είχε στείλει μάλιστα να κοιτάξω και μερικά δοκίμια. Κάποια στιγμή, ο Χρ.Χ. μου είχε πει ότι προβληματίζεται για την ετυμολογία της τραγιάσκας, διότι δεν θεωρούσε πιθανό να διοργανώνονταν εκδρομές Ρουμάνων στην Ελλάδα τον 19ο-αρχές εικοστού αιώνα, μια εποχή όπου ο οργανωμένος μαζικός τουρισμός ήταν στα σπάργανα.

Εστία, 9.7.1920

Του είχα απαντήσει ότι την εκδοχή αυτή την ήξερα για σωστή, αφενός από τον παππού μου, που μου έλεγε ότι οι Ρουμάνοι επισκέπτες φώναζαν «τραγιάσκα Ρομάνια» (ζήτω η Ρουμανία) και αφετέρου από ένα απόκομμα της εφημ. Εστία του 1920 που είχα βρει, το οποίο εκανε λόγο για επίσκεψη Ρουμάνων φοιτητων στην Αθηνα από την οποία πέρασε στην ελληνική γλώσσα η λέξη «τραγιάσκα». Το παραθέτω εδώ.

Ο Χρ. Χαραλαμπάκης θέλησε να το διασταυρώσει, και απευθύνθηκε σε έναν Ρουμάνο διακεκριμένο καθηγητή, ο οποίος δυστυχώς δεν επιβεβαίωσε την πληροφορία και τη θεώρησε εντελώς απίθανη -κι έτσι, στο Χρηστικό Λεξικό η λέξη τραγιάσκα ετυμολογείται απλώς ως προερχόμενη από το ρουμ. traiasca = ζήτω, χωρίς αναφορά σε επισκέψεις Ρουμάνων κτλ. Ίσως φταίω κι εγώ εδώ, που δεν προσπάθησα πιο πιεστικά να τον πείσω, αφού ήμουν βέβαιος για την ετυμολογία από τη φοιτητική εκδρομή.

Αργότερα, στον τόμο «Ελληνική ετυμολογία» (έκδοση ΙΝΣ 2017, σελ. 287-8) σε ενδιαφέρον άρθρο του ο Χρ. Χαραλαμπάκης αναφέρεται, ανάμεσα σε πολλές άλλες λέξεις, και στην ετυμολογία της τραγιάσκας, θεωρώντας ότι η εξήγηση του Μπαμπινιώτη για τους Ρουμάνους εκδρομείς αποτελεί «ήπια μορφή» ετυμολογικού εθνοκεντρισμού. Σε υποσημείωση πάντως, αφού αναφέρει την απάντηση του Ρουμάνου καθηγητή, κάνει λόγο και για τη δική μου άποψη και για το παράθεμα της Εστίας που του είχα στείλει.

Δυστυχώς, ο φίλος Χρ. Χ. αστόχησε εδώ ή μάλλον τον παραπλάνησε ο Ρουμάνος διακεκριμένος καθηγητής. Όπως βρήκε το Σπαθόλουρο, δεν επρόκειτο γενικά κι αόριστα για εκδρομές Ρουμάνων, αλλά για μία επίσκεψη πολυμελούς ομάδας φοιτητών (πάνω από 250!) υπό τον καθηγητή Τοτσιλέσκου, οι οποίοι έμειναν πολλές μέρες στην Ελλάδα στο πλαίσιο της ελληνορουμανικής φιλίας -το σπάνιο γεγονός εντυπώθηκε στη μνήμη των Ελλήνων κι έτσι εξηγείται πώς ο παππούς μου, γεννημένος μετά το περιστατικό αυτό, που ήρθε στην Αθήνα μικρό παιδι το 1910, άκουγε από πολλούς να διηγούνται την επίσκεψη των Ρουμάνων.

Δίνω τον λόγο στο Σπαθόλουρο, αντιγράφοντας από προηγούμενο σχόλιό του:

Στα 1901 οι ελληνορουμανικές σχέσεις είχαν ενδυναμωθεί μέσω και μίας σχετικής ελληνορουμανικής Σύμβασης, μάλιστα είχαν συναντηθεί και ο Γεώργιος με τον Κάρολο Α στις 13 Μαΐου 1901. Στο πλαίσιο της σύσφιγξης λοιπόν των διμερών σχέσεων, κατέφθασαν στην Ελλάδα στις 30/8/1901 250-300 Ρουμάνοι φοιτητές, με επικεφαλής τον καθηγητή Τοτσυλέσκου. Η υποδοχή όπου κι αν πήγαν, Αθήνα και επαρχία, ήταν ενθουσιώδης και έτσι άρχισε να ακούγεται πολύ, μα πάρα πολύ, η ζητωκραυγή «τραγιάσκα Ρουμανία» και αντιστοίχως «ζήτω η Ελλάς». Από τα πολλά λοιπόν «τραγιάσκα» και δώστου «τραγιάσκα» και δώστου ψηλά τους ρουμάνικους κούκους, φαίνεται πως έγινε η παρασύνδεση περί ής ο λόγος, αλλά όχι μόνο. Όπως φαίνεται ενδεικτικά από τα παρακάτω αποσπάσματα, αυτά που φορούσαν στο κεφάλι οι ρουμάνοι φοιτητές και οι φοιτήτριες έγιναν μόδα και αμέσως ανέλαβε η τοπική βιομηχανία να φτιάξει παρόμοια και να τα ονομάσει τραγιάσκες. Πέραν αυτού, μάλιστα, έτσι ονομάστηκαν και οι κοπελιές που τις φορούσαν, δηλ. τα αλητάκια τις φώναζαν «Τραγιάσκες!»

ΣΚΡΙΠ 1/9/1901
Οι μαύροι μαλακοί κούκκοι κινούνται υπέρ το πλήθος, υψώνονται εις τα πτερά της φρενίτιδος.[…]Τραγιάσκα!

ΣΚΡΙΠ 8/9/1901
Οι Έλληνες έμαθον την Ρουμανικήν λέξιν «Τραγιάσκα» η οποία και διεδόθη εν ακαρεί εις όλην την Ελλάδα. Αλλά και οι Ρουμάνοι έμαθον τας δύο λέξεις «Ζήτω Ελλάς»

ΣΚΡΙΠ 21/10/1901
Ο Ρουμανικός κούκκος, όσο χειμωνιάζει, τόσο και διαδίδεται εις τας Αθήνας. Όλα τα κοριτσάκια φορούν κούκκον πλέον. Επίσης κούκκον φορούν και κάτι κοριτσάκι 35 ετών. Τας κουκκοφορούσας ο κόσμος τας εβάπτισε «Τραγιάσκες!» Τα χαμίνια εις τον δρόμον άμα ιδούν καμμιά με κούκκον φωνάζουν: «Τραγιάσκα!»

ΕΜΠΡΟΣ 17/11/1901
Η επίσκεψις των Ρουμάνων φοιτητών έδωκεν μίαν καλήν έμπνευσιν εις την βιομηχανίαν των πιλοποιών, την κατασκευήν πετάσων γυναικείων ομοίων προς εκείνους τους οποίους εφόρουν οι Ρουμάνοι φοιτηταί και αι Ρουμανίδες φοιτήτριαι. Ο πέτασος εκείνος, χάρις εις τον ενθουσιασμόν και την συμπάθειαν, άτινα ενέπνευσαν οι αγαπητοί μας ξένοι, έγεινε του συρμού και κατέστη κοινότατος υπό το όνομα «Τραγιάσκα»∙ από τινος μάλιστα και αι φέρουσαι αυτόν ήρχισαν να ονομάζωνται «Τραγιάσκαι», όνομα το οποίον δεν πηγαίνει βεβαίως τόσον ωραία εις τας κομψάς κεφαλάς όσον ο ρουμανικός κούκος.

ΣΚΡΙΠ 2/2/1902 (Τραγιάσκας παθήματα)
Εδώ διαβάζουμε ότι σε κάποια κυρία φωνάζουν:
«-Τραγιάσκα! (Η κυρία έχει το ατύχημα να δείξη τας φιλορρουμανικάς της συμπαθείας φορούσα κούκκον)»

ΣΚΡΙΠ 6/2/1902
Εκ της συμπράξεως μετά της Ρουμανίας μας έμεινεν, ως γνωστόν, ένα καπέλλο, ο κούκκος Τραγιάσκα, τον οποίον φορούμεν έκτοτε.

ΕΜΠΡΟΣ 28/5/1902
[…]ήρξατο άδων και καταλήγων με την επωδόν: «Αχ, Τραγιάσκα μου»

Είναι πειστικότατο. Η επίσκεψη είναι απόλυτα τεκμηριωμένη, οι πηγές συγκλίνουν -και το καπέλο των Ρουμάνων φοιτητών, που ήταν ένα είδος «κούκου» (έτσι το έλεγαν ως τότε, κούκο, θυμηθείτε τον Παπαδιαμάντη) ονομάστηκε πλέον «τραγιάσκα».

Μάλιστα, το Σπαθόλουρο βρήκε στην Ακρόπολι της 1.9.1901 και σκίτσα με τους τραγιασκοφορουντες Ρουμάνους (Ρουμούνους τους έλεγαν τότε). Θα πρέπει να έκαναν μεγάλη εντύπωση.

Φαίνεται λοιπόν ότι το ρουμάνικο όνομα έπιασε αμέσως, αφού, όπως βρήκε το Σπαθόλουρο, μόλις τρεις μήνες μετά την επίσκεψη δημοσιεύεται στην Ακρόπολι αγγελία για «Κούκκους τραγιάσκα».

Δεν νομίζω πως χωράει αμφιβολία για την ετυμολογία της λέξης. Η δυσπιστία είναι καλό πράγμα, αλλά εδώ έχουμε όλες τις αποδείξεις.

Πάντως, από την αναδρομή στα δημοσιεύματα του 1901 και του 1902 φαίνεται πως η τραγιάσκα αρχικά φορέθηκε και από τις γυναίκες και μάλιστα κυρίως από τις γυναίκες.

Υποθέτω ότι γρήγορα θα πέρασε η μόδα αυτή και θα καθιερώθηκε σαν καπέλο-σήμα κατατεθέν των εργατών αλλά το σημείο αυτό είναι το μοναδικό κάπως αδιευκρίνιστο στην ιστορία της τραγιάσκας.

Πάντως, όταν ο Μάρκος Βαμβακάρης στη δεκαετία του 1930 γράφει ένα ρεμπέτικο με τον τίτλο «Οι γκόμενες φορέσανε τραγιάσκες» παρουσιάζει τη γυναικεία τραγιασκοφορία σαν κάτι καινοφανές, αφού βάζει τις γυναίκες να οικειοποιούνται αντρικά σύμβολα, την τραγιάσκα και το κάπνισμα, και να κάνουν τσάρκες στους δρόμους σαν μαγκίτισσες.

Ο Απόστολος Χατζηχρήστος, που τον ακούσαμε να τραγουδάει στην αρχη, έγραψε κι άλλο ένα τραγούδι «Η τραγιάσκα»  που το ακούμε εδώ από τον Θ. Ευγενικό και τη Σούλα Καλφοπούλου, στο οποίο χρησιμοποιεί κι αυτός τη ρίμα μάσκα-τραγιάσκα:

Μη μου μιλάς με μάσκα
Το ξέρω πως δεν μ’ αγαπάς γιατί φορώ τραγιάσκα.

Πιο πρωτότυπος, ο Λευτέρης Παπαδόπουλος, σε ένα τραγούδι που θα πρέπει να διδάσκεται στο μάθημα της στιχουργικής στο πανεπιστήμιο, μια και έχει δυο ομοιοκαταληξίες-μωσαϊκά (τόπια-το’πια, σεβρό -σε βρω) και άλλες εντυπωσιακές ρίμες, ριμάρει την τραγιάσκα με την Αλάσκα. Θα κλείσω με αυτό:

Πήρα σύννεφο δυο τόπια
για να ράψω ρούχα
φόρεσα και δίσολο σεβρό
Βρήκα κοκκινέλι, το `πια
και στο κέφι που `χα
είπα να κινήσω να σε βρω

Έκοψα το φεγγαράκι
το `βαλα στο πέτο
κι ήρθα στην παλιά μας τη φωλιά
Έβγα λίγο απ’ το πορτάκι
μ’ένα σπαρματσέτο
φέξε μου ν’ ανέβω τα σκαλιά

Βάλ’ τα ρούχα μου στο ράφι
κρέμασ’ την τραγιάσκα
κι έλα ν’ αγαπήσουμε ξανά
Έψαχνα να βρω χρυσάφι
χρόνια στην Αλάσκα
κι είναι το χρυσάφι εδωνά!