Ο σατιρικός Λαπαθιώτης

Σήμερα, 8 Ιανουαρίου, συμπληρώνονται 76 χρόνια από την αυτοκτονία του αγαπημένου μου ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη. Κάθε χρόνο, τη μέρα εκείνη ή την κοντινότερη Κυριακή, το ιστολόγιο συνηθίζει να δημοσιεύει ένα άρθρο σχετικό με τον ποιητή, παρουσιάζοντας είτε κάποιο άγνωστο κείμενό του είτε στοιχεία για τη ζωή του.

Στη φετινή δημοσίευση θα παρουσιάσω κάποια σατιρικά στιχουργήματα του Λαπαθιώτη, που δεν είναι άγνωστα σε όσους ξέρουν καλά το έργο του αλλά ίσως τα αγνοεί το ευρύτερο κοινό. Ο λόγος που με σπρώχνει σ’ αυτή την δημοσίευση είναι ότι πρόσφατα κυκλοφόρησε από το καλό περιοδικό Μικροφιλολογικά της Λευκωσίας, μαζί με το νέο τεύχος του περιοδικού, το τομίδιο «Μικροφιλολογικά τετράδια 28» το οποίο περιέχει το Α’ μέρος μιας Ανθολογίας νεοελληνικής σατιρικής ποίησης, σε επιμέλεια του φίλου Λευτέρη Παπαλεοντίου. Εκεί ανθολογείται και ο Λαπαθιώτης, με μερικά ποιήματα που θα τα αναδημοσιεύσω εδώ, προσθέτοντας και ένα άγνωστο μικροφιλολογικό εύρημα για ένα από τα ποιήματα αυτά.

Παράλληλα, δράττομαι της ευκαιρίας να αναφέρω ότι το καλό περιοδικό Φαρφουλάς, στο τελευταίο τεύχος του, περιλαμβάνει σε αναστατική επανέκδοση όλα τα τεύχη του περιοδικού Φραγκέλιο που το έβγαζε ο Νίκος Βέλμος (1928-30), ενω επίσης περιέχει άγνωστα χειρόγραφα του Ν. Λαπαθιώτη -επιστολές προς Βέλμο.

Ο Λαπαθιώτης στα δημοσιευμένα του ποιήματα δεν αφήνει χώρο για τη σάτιρα. Ωστόσο, είχε ισχυρή σατιρική φλέβα η οποία παρουσιάζεται στους διαξιφισμούς του με άλλους λογίους, είτε επιστολιμαίους είτε μέσω εντύπων, όπως και σε σατιρικά ποιήματα που έμειναν αδημοσίευτα (με δυο εξαιρέσεις που θα δούμε πιο κάτω) όσο ζούσε αλλά που κυκλοφορούσαν χέρι με χέρι, σε στενό ή ευρύτερο φιλικό κύκλο.

Κάποια από τα ποιήματα αυτά είναι εξόχως αθυρόστομα, άλλα είναι έξοχες πολιτικές σάτιρες ή επιγράμματα. Θα σας απογοητεύσω, αλλά σήμερα θα παρουσιάσω ποιήματα της δεύτερης κατηγορίας -αλλά μπορείτε να πάρετε μια γεύση και από την πρώτη, στο τέλος, εδώ.

Επίγραμμα του Κώτσου

Κώτσος, ο ρήγας ο τρανός, λεβέντης και ντερβίσης,
καμάρι της Ανατολής και βδέλυγμα της Δύσης,
σκεφθείς ότι, μετ’ ου πολύ, μέλλει να μπει στην Πόλη,
(έτσι, τουλάχιστον, δηλούν οι χασικλήδες όλοι…)
κι ιδών την Πόλην Κών/πολιν να γράφουν στας ‘ειδήσεις’,
και προσπαθών και εις αυτό ν’ αρμονισθεί επίσης,
θέλησε συντομότερα να γράφεται κι εκείνος,
και τ’ όνομά του συνταμών, καλείται τώρα: Κ/τίνος…
14/2/1922

Η ειρωνική σύντμηση Κ/τίνος είχε ακουστεί αρκετά τότε. Πάντως, σε στενό κύκλο γαλαζοαίματων, τον βασιλιά τον αποκαλούσαν Τίνο, όπως και τον μεταγενέστερο συνονόματό του, που εμείς τον λέμε Κοκό.

[Άτιτλο]

Φίλος δεινός του ξενυχτιού, αλλ’ όχι και των δέντρων
εις ού τα ώτα έφθασεν η τερατώδης φήμη
περί του λίαν προσεχώς κλεισίματος των κέντρων
ωρύετο μαινόμενος, ή μάλλον εβλασφήμει.

Εις τούτον είπα: – Φίλε μου, μη λέγε βλασφημίας!
Tο μέτρον είναι λογικόν, κι η γκρίνια να σου λείπει.
Έτσι συμβαίνει πάντοτε εις τας επιδημίας:
Επί Παγκάλου, έξαφνα, ή όταν είναι γρίππη…
30.1.1926

Γραμμένο τον καιρό της δικτατορίας του Πάγκαλου, αλλά αγνοώ αν όντως πάρθηκε απόφαση για κλείσιμο των νυχτερινών κέντρων. Πάντως σε αυτό αναφέρεται και το επόμενο.

Επίγραμμα

Όταν η φούστα κατεβεί και κάθε κέντρο κλείσει,
κι αρσενικών και θηλυκών περισταλεί το μένος,
χαρά στον τόπο το λαμπρό που θα γενεί ξωκλήσι,
κι όμορφος κόσμος ηθικός, … παγκαλικά πλασμένος!
1.2.1926

 

Ο Μεταξάς, που προς στιγμήν είχε ποζάρει γι’ «άνθρωπος»,
κι απράγμων, διεκήρυσσε τον βίον του γλυκύν,
επανελθών σφοδρότερος εις την πολιτικήν,
ιδού που τα κατάφερε να γίνει πάλι-άνθρωπος…

4.1.1937

Γραμμένο στην εποχή της μεταξικής δικτατορίας -το είχαμε παρουσιάσει παλιότερα εδώ.

Σονέτο υπερσουρρεαλιστικό

Ζινώντας αποβίδονο σαβίνι,
κι απονιβώντας ερομιλαδιό
κουμάνισα το βίδο τού λαβίνι
με σάβανο γιδένι τού θαλιό.

Κι ανέδοντας έν’ άκονο λαβίνι,
που ραδαγοσαλούσε τον αλιό,
σινέρωσα τον άβο τού ραβίνι,
σ’ έν’ άφαρο δαμένικο ραλιό!

Σουβέροδα στ’ αλίκοπα σουνέκια,
μεσ’ στ’ άλινα που δεν εσιβονεί,
βαρίλωσα τ’ ακίμορα κουνέκια,

και λαδαμποσαλώντας την ονή,
καράμπωσα το βούλινο διράνι,
σαν άλιφο τουνέσι που κιράνει….

Αυτό το σονέτο το δημοσίευσε ο ίδιος ο Λαπαθιώτης στη Νέα Εστία. Ειρωνεύεται εδώ τους σουρεαλιστές με τους οποίους είχε ανοιχτούς λογαριασμούς. Το θέμα αξίζει φυσικά ξεχωριστό άρθρο, που όμως το έχουμε ήδη γράψει.

Ο Παπαλεοντίου παρουσιάζει τα ανθολογούμενα σατιρικά του Λαπαθιώτη με χρονολογική σειρά, την οποία ακολούθησα κι εγώ, κάνοντας όμως μια εξαίρεση. Τοποθέτησα τελευταίο το «Πολιτικόν δελτίον», που θα το δούμε τώρα, επειδή έχω να πω κάμποσα για το ποίημα αυτό.

Πολιτικόν δελτίον

… Η χώρα μας την κρίσιμον περίοδον διέρχεται·
η λίρα καθημερινώς και σταθερώς ανέρχεται·
το γόητρόν μας διαρκώς μειούται και κατέρχεται·
εις νέαν φάσιν ο αγών περίπλοκον εισέρχεται·
ο τόπος εις αφόρητον σημείον περιέρχεται,
πλην της μωράς του στάσεως το Κράτος δεν εξέρχεται·
η «Ηνωμένη» της Αρχής καθόλου δεν απέρχεται·
ο Γούναρης πολιτικά τεχνάσματα μετέρχεται·
ραγδαίως η καταστροφή και τραγικώς επέρχεται·
ο πρώτος ενθουσιασμός των νικητών παρέρχεται·
το πλήθος εις τας τελετάς έπαυσε να προσέρχεται·
όλοι γνωρίζουν το κακόν πλέον πόθεν προέρχεται·
από την πλάνην ο λαός αρχίζει και συνέρχεται…

— Ο Βενιζέλος έρχεται… ο Βενιζέλος έρχεται…

14/6/1922

Όπως γράφω σε παλιότερο άρθρο του ιστολογίου πρόκειται για «μια επίδειξη στιχουργικής δεξιοτεχνίας, όπου κάθε στίχος τελειώνει με διαφορετικό κάθε φορά σύνθετο του ρήματος «έρχομαι» για να καταλήξει, αναπόδραστα θα έλεγε κανείς, στην κατακλείδα».

Γραμμένο λίγους μήνες πριν από τη μικρασιατική καταστροφή (14 Ιουνίου 1922), ολοφάνερα δεν προοριζόταν να μείνει στο συρτάρι. Άλλωστε, στην αλληλογραφία του Λαπαθιώτη με τον φίλο του Ν. Αποστολόπουλο, στέλεχος των Φιλελευθέρων, υπάρχουν επανειλημμένες αναφορές στο στιχούργημα και στη διάδοσή του.

Όπως είχα βρει παλιότερα, στο Ελεύθερο Βήμα, στις 20 Ιουλίου 1922 (σελ. 2) στη στήλη «Καθημερινή ζωή», με τον τίτλο «Έρχεται!» και με τον υπότιτλο «Μια επιτυχημένη σάτιρα» παρουσιάζεται το στιχούργημα του Λαπαθιώτη, ανωνύμως.

Τα εισαγωγικά σχόλια έχουν ενδιαφέρον: Από επαρχιακά φύλλα αναδημοσιεύομεν το κατωτέρω επιτυχημένον σατιρικόν τραγουδάκι της εποχής, το οποίον διά του επαρχιακού τύπου κάμνει κατ’ αυτάς τον γύρον της Ελλάδος.

Και ύστερα από το ποίημα, ακολουθούν υπαινιγμοί για την ταυτότητα του ποιητή: Είμεθα δε ημείς εις θέσιν να γνωρίζωμεν εγκύρως ότι το εξυπνότατον και χαριέστατον τούτο σατιρικόν ποίημα έχει γραφεί από ποιητήν γνωστότατον, με εξέχουσαν θέσιν εις τον κόσμον των γραμμάτων της πρωτευούσης.

Το νεότερο εύρημα του σημερινού άρθρου είναι ότι το «Πολιτικόν δελτίον» δεν δημοσιεύτηκε μόνο στο (βενιζελικό) Ελεύθερο Βήμα αλλά και στην (αντιβενιζελική) Καθημερινή στις 30 Ιουλίου 1922, στη στήλη των (παρα)πολιτικών σχολίων.

Όπως βλέπετε, ο σχολιογράφος της Καθημερινής αναγνωρίζει ποιητική αξία στο ποίημα που, όπως λέει, διακινείται «ιεροκρυφίως» ανάμεσα σε φιλελεύθερους (δηλαδή βενιζελικούς), αλλά βρίσκει «απίθανο» το τέλος, που όμως ήταν πολύ κοντινό μια και όλα αυτά γράφονται ένα μήνα και κάτι πριν από τη μικρασιατική καταστροφή.

Αλλά ακόμα και η αριστοκρατική Καθημερινή δεν ξεχνάει τις τραμπούκικες μεθόδους που μετέρχονταν, την εποχή εκείνη, οι μοναρχικοί μπράβοι που έδερναν ή σκότωναν όποιον ήθελαν ατιμώρητα.

Διότι βέβαια «η κερασιά που ανέρχεται και κατέρχεται» δεν είναι παρά «η κερασέα» δηλαδή η μαγκούρα από (σκληρό) ξύλο κερασιάς, που ήταν το αγαπημένο όπλο των τραμπούκων της εποχής -καθότι «αθώο», εφόσον το μπαστούνι ήταν στοιχείο της αμφίεσης πολλών αστών.

Λίγες μέρες πριν σπάσει το μέτωπο στη Μικρασία, οι βασιλόφρονες φρόντιζαν για την τρομοκρατία στο εσωτερικό μέτωπο…