Υπάρχουν λεφτόδεντρα;

Συνήθως, η απάντηση στο ερώτημα του τίτλου είναι κατηγορηματικά αρνητική. Θα έλεγα μάλιστα πως η λέξη «λεφτόδεντρο» έχει ακριβώς το χαρακτηριστικό πως, όσοι τη χρησιμοποιούν υποστηρίζουν πως τέτοιο πράγμα δεν υπάρχει.

Στην πρόσφατη συζήτηση στην κορονοβουλή (τη λέω έτσι αφού λειτουργεί υποτυπωδώς και με σύνθεση ανάγκης) ο πρωθυπουργός υποστήριξε ότι το λεφτόδεντρο μαράθηκε το 2015, στα τέλη Μαρτίου ο κ. Πέτσας υπερασπίστηκε το μέτρο της εκ περιτροπής εργασίας με αμοιβή 50% ακριβώς με το επιχείρημα ότι «δεν υπάρχουν λεφτόδεντρα».

Φυσικά ο όρος εμφανίζεται συχνά και σε άρθρα εφημερίδων ή σε πολιτικές αντιπαραθέσεις, διαδικτυακές ή διά ζώσης.

Να του αφιερώσουμε λοιπόν το σημερινό σημείωμα.

Tα «λεφτόδεντρα» είναι όρος της παραπολιτικής αργκό και δεν υπάρχει σε γενικά λεξικά. Τον βρίσκουμε όμως στο slang.gr, σε λήμμα του 2013, με τον εξής ορισμό:

Φανταζόμαστε ένα παραδείσιο δέντρο που έχει λεφτά αντί για καρπούς και οι άνθρωποι το μόνο που χρειάζεται να κάνουν είναι να σηκώσουν το χέρι τους και να τα πάρουν. Δεν χρειάζεται ούτε να δουλέψουν, ούτε να σπάζουν το κεφάλι τους πώς θα ζήσουν.

Στην Ελλάδα της κρίσης ο όρος λεφτόδεντρο χρησιμοποιείται συχνά στο πλαίσιο ενός κυρίαρχου ντίσκουρς που ασκεί κριτική για έλλειψη υπευθυνότητας. Λ.χ. για τις δεκαετίες της μεταπολίτευσης που (υποτίθεται ότι) τρώγαμε δανεικά που δεν έβγαιναν από παραγωγικές διαδικασίες και όλοι ζούσαμε σε μια εδεμική αφέλεια. Ή μπορεί αντιστρόφως να καυτηριάζονται και οι πολιτικοί του σήμερα που νομίζουν ότι έχουν βρει λεφτόδεντρο φορολογώντας τους ίδιους πάντα μισθωτούς, συνταξιούχους, επιχειρήσεις, χωρίς να προωθείται αποτελεσματικά η ανάπτυξη. Επίσης, για λεφτόδεντρο μιλάμε σε περιπτώσεις τύπωσης πληθωριστικού χρήματος. Ή όταν περιμένουμε να βγάλουμε χρήμα από μία μοναδική πηγή την οποία υπερεκμεταλλευόμαστε, όπως λ.χ. ο τουρισμός, αδιαφορώντας να βρούμε άλλες. Γενικά, σε αυτές και άλλες περιπτώσεις ο σκοπός είναι να θιγεί η έλλειψη υπευθυνότητας και η παιδικότητα με την οποία κάποιος νομίζει ότι θα έχει λεφτά χωρίς να δουλεύει, παράγει κ.ο.κ. (Τα παραπάνω δεν αποκλείουν το ενδεχόμενο συμπολίτες μας να ονειρεύονται ειλικρινώς και χωρίς διάθεση (αυτο)ειρωνείας την ύπαρξη λεφτόδεντρων).

Υποθέτω ότι το λεφτόδεντρο έχει πλαστεί στα ελληνικά είτε από ανεξάρτητη έμπνευση είτε υπό την επιρροή της αγγλικής παροιμίας money doesn’t grow on trees, τα λεφτά δεν φυτρώνουν στα δέντρα, δηλαδή δεν βρίσκονται εύκολα. Να πούμε εδώ ότι αυτή η παροιμία είναι, τρόπον τινά, εξειδίκευση της γενικότερης εκφρασης they don’t grow on trees, δεν φυτρώνουν στα δέντρα, που λέγεται για κάθε τι που με κόπο και δύσκολα αποχτιέται, και όχι μόνο ειδικά για τα λεφτά -αν και τις περισσότερες φορές για τα λεφτά λέγεται.

(Θυμάμαι, όταν είχα μια ιδέα για άρθρα σχετικά με το μπριτζ και τα γράφαμε μαζί με τον αείμνηστο Τέρενς Ριζ, εκείνος τα πρότεινε σε διάφορα μπριτζοπεριοδικά με μια επιστολή που ξεκινούσε Dear editor. Good copy doesn’t grow on trees….)

Και πράγματι είναι πετυχημένη και παραστατική η εικόνα με τα δέντρα, φορτωμένα με το περιζήτητο αγαθό, που δεν έχεις παρά ν’ απλώσεις το χέρι για να το θδρέψεις -ή να περιμένεις να ωριμάσει και να σου πέσει στο ανοιχτό στόμα. Θυμίζει τον Παράδεισο ή την παραδεισένια εκείνη εποχή που ο άνθρωπος ήταν τροφοσυλλέκτης χωρίς την ανάγκη «να κοπιά και να σπείρει» (πέθαιναν βέβαια και κάπως νωρίτερα).

Στην ελληνική γλώσσα τα λεφτά δεν τα αναζητούμε παροιμιωδώς στα δέντρα. Λέμε «τα λεφτά δεν βρίσκονται στον δρόμο» (εκτός από τις διηγήσεις για την Αμερική και άλλες μακρινές χώρες όπου τα λεφτά βρίσκονται στο δρόμο) ή «πού να τα βρω; από τον τοίχο να τα κόψω;» ή (έλεγε μια ηλικιωμένη κυρία κάποτε) «νομίζεις πως τα λεφτά τα χέζει ο λιάρος;» (δηλαδή ότι τα κουτσουλάει κάποιο πουλί και πέφτουν από ψηλά;) αλλά έκφραση με τα λεφτά πάνω στα δέντρα δεν έχουμε, ενώ έχουμε λεφτόδεντρα (δηλαδή έκφραση για λεφτόδεντρα).

Αντίθετα, στ’ αγγλικά υπάρχει η έκφραση για τα λεφτά πάνω στα δέντρα αλλά δεν υπάρχει λέξη «λεφτόδεντρο». Ή μάλλον υπάρχει, αλλά εννοεί πραγματικό δέντρο! Πράγματι, το money tree είναι η λαϊκή ονομασία του δέντρου Pachira aquatica, που λέγεται επίσης «Καστανιά της Γουιάνας» και ευδοκιμεί στην Κεντρική και Νότια Αμερική. Ονομάστηκε money tree από κάποιον μύθο, ότι ένας φτωχός προσευχήθηκε στον Θεό για χρήματα και βρήκε το περίεργο αυτό δέντρο κι έβγαλε πολλά λεφτά πουλώντας τέτοια δεντράκια.

Οπότε, δεν ξέρω αν τη λέξη «λεφτόδεντρο» την φτιάξαμε εδώ ή την πήραμε από άλλη γλώσσα. Ίσως με διαφωτίσετε στα σχόλια. Ούτε ξέρω πότε άρχισε να ακούγεται η λέξη -πάντως δεν μου φαίνεται πολύ παλιά, θα ελεγα από το 1990 και μετά. Από τότε άλλωστε έγιναν δημοφιλή τα αφηγήματα ότι δεν υπάρχουν λεφτόδεντρα.

Και βέβαια η λέξη είναι ιδεολογικά φορτισμένη. Η χρήση της εντάσσεται στην αντιπαράθεση αριστεράς-δεξιάς ή σοσιαλδημοκρατών-φιλελεύθερων για τις δημόσιες δαπάνες και την επέκταση ή τον περιορισμό τους, το μικρό ή μεγάλο κράτος, τον ρόλο του δημόσιου τομέα.

O αντίλογος είναι πως λεφτόδεντρα υπάρχουν για λίγους και εκλεκτούς, όπως δείχνει το αφισάκι που κυκλοφόρησε στο Τουίτερ (από τον JoDi).

Aλλά και το πρόσφατο δωράκι του υπουργού Κ. Χατζηδάκη, που διπλασίασε σχεδόν τους μισθούς των διευθυντικών στελεχών της Ελληνικής Διαχειριστικής Εταιρείας Υδρογονανθράκων (κάπου στα 8300 ευρώ) μέσα σε συνθήκες καταβαράθρωσης των αποδοχών των εργαζομένων λόγω πανδημίας, ασφαλώς φαίνεται να υπονοεί ότι σε κάποιο μυστικό κήπο υπάρχουν μερικά φουντωτά λεφτόδεντρα για τους λίγους και εκλεκτούς.

Για να μη μιλήσουμε για το σύγχρονο χρηματιστηριακό σύστημα των παραγώγων και της ασύλληπτης μόχλευσης, που πράγματι παράγει χρήμα από το τίποτε, το οποίο επίσης γενναει κέρδη -εδώ δεν έχουμε απλώς μεμονωμένα δέντρα, αλλά απέραντες φυτείες από λεφτόδεντρα, πυκνά δάση από λεφτοσεγκόγιες και λεφτομπαομπάμπ.

Οπότε, όταν κάποιος σας λέει «Δεν υπάρχουν λεφτόδεντρα» σκεφτείτε μήπως αιδημόνως παραλείπει δυο λέξεις:

Δεν υπάρχουν λεφτόδεντρα για σένα.