Από πότε υπάρχουν ανθέλληνες;

Στο ερώτημα του τίτλου ίσως κάποιοι να απαντούσαν «Από πολύ παλιά», «Από πάντοτε» ή «Από τότε που υπάρχουν Έλληνες», αλλά επειδή κι άλλες φορές έχουμε διατυπώσει τέτοια ερωτήματα σε τίτλους άρθρων, οι τακτικοί φίλοι του ιστολογίου θα καταλάβουν πως εδώ δεν εννοούμε το πράγμα αλλά τη λέξη, όπως π.χ. και τότε που είχαμε ρωτήσει «από πότε υπάρχουν ρουφιάνοι«.

Η ερώτηση είναι ληξιαρχικού τύπου, και ενδιαφέρεται ν’ ανιχνεύσει από πότε μπήκε στην υπερτρισχιλιετή μας ο όρος «ανθέλληνας» ή, παλαιότερα, «ανθέλλην». Βέβαια, θα πούμε δυο (ή και περισσότερα) λόγια για τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούμε τη λέξη.

Συμφωνα με το λεξικό (το ΛΚΝ), ανθέλληνας είναι «χαρακτηρισμός για κπ. (Έλληνα ή ξένο) που διάκειται ή που ενεργεί εχθρικά προς τους Έλληνες, που βλάπτει τα συμφέροντά τους» και το αντίθετο είναι φιλέλληνας.

Παρόλο που δεν έχω εποπτεία από πολλές ξένες γλώσσες, έχω την εντύπωση ότι συγκριτικά με τους περισσότερους λαούς, στη νεότερη Ελλάδα χρησιμοποιούμε μάλλον απλόχερα τον όρο «ανθέλληνες», πολύ εύκολα δηλαδή χαρακτηρίζουμε ανθέλληνα κάποιον.

Ή μάλλον, ακριβέστερα, πολύ εύκολα χαρακτηρίζουμε ανθέλληνα κάποιον άλλον Έλληνα. Στα κοινωνικά μέσα, η βρισιά αυτή δίνει και παίρνει -και μένα με έχουν χαρακτηρίσει ανθελληνα, ένας μάλιστα τις προάλλες έλεγε πως είμαι μεγάλος ανθέλληνας και το χειρότερο είναι ότι ζω από την ελληνική γλώσσα. Ας είναι. Πάντως δεν έχουμε το μονοπώλιο στο να κατηγορούμε συμπολίτες μας για εθνική μειοδοσία -να θυμίσω το self-hating Jew ή τη HUAC, την Επιτροπή (διερεύνησης) Αντιαμερικανικών Δραστηριοτήτων της Βουλής των ΗΠΑ.

Αλλά είπαμε πως το άρθρο είναι κυρίως ληξιαρχικό, οπότε ας επιστρέψουμε στην ιστορία της λέξης «ανθέλλην».

Οι αρχαίοι δεν είχαν ανθελληνες -θέλω να πω, δεν είχαν τη λέξη. Είχαν τη λέξη «φιλέλλην», αλλά για τον εχθρό των Ελλήνων είχαν «μισέλλην».

Να πούμε εδώ ότι η λέξη «μισέλλην» σπάνια χρησιμοποιείται στην αρχαία γραμματεία. Στο TLG έχει όλες κι όλες οχτώ ανευρέσεις, με αρχαιότερη στον Ξενοφώντα, όπου ο Αγησίλαος βρισκόταν στην Αίγυπτο ενώ είχε ξεσπάσει εμφύλιος πόλεμος και δυο ηγεμόνες διεκδικούσαν τον θρόνο. Ο Αγησίλαος έμαθε ποιος φαινόταν περισσότερο φιλέλληνας και τάχθηκε με αυτόν, εξασφαλίζοντας έτσι, μετά τη νίκη, ότι θα πληρώνονταν οι στρατιώτες:

κρίνας ὁπότερος φιλέλλην μᾶλλον ἐδόκει εἶναι, στρατευσάμενος μετὰ τούτου τὸν μὲν μισέλληνα μάχῃ νικήσας
χειροῦται, τὸν δ’ ἕτερον συγκαθίστησι

Τρεις μόνο άνθρωποι έχουν χαρακτηριστεί «μισέλληνες» στην αρχαία γραμματεία: ο Αννίβας (όχι ο διάσημος, ένας προηγούμενος), ο Τισσαφέρνης και ο ιερέας Χρύσης σε σχόλια της Ιλιάδας. Υπάρχουν και κάποιες αναφορές, ακόμα πιο λίγες, σε «μισαθήναιο» και σε «μισολάκωνα» -πόλεις-κράτη γαρ.

Για τη λεξη «ανθέλλην(ας)» το λεξικό Μπαμπινιώτη δίνει κάποιες χρονολογίες πρώτης εμφάνισης του όρου, που τις έχει αντιγράψει από τη Συναγωγή νέων λέξεων του Κουμανούδη. Τα άλλα λεξικά δεν ασχολούνται με τέτοιου είδους πληροφορίες.

Οπότε, ας πάμε κατευθείαν στον Κουμανούδη. Βλέπετε εδώ τις σχετικές καταχωρήσεις. Ο Κουμ. δεν καταγράφει όρο «ανθέλλην» αλλά παράγωγά του. Βλέπουμε τα «ανθελληνικός», «ανθελληνικώς» και «ανθελληνισμός» να αποδελτιώνονται σε διάφορες εφημερίδες των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα, βλέπουμε όμως ότι ο τύπος «ανθελληνίζοντες» όπως και ο «ανθελληνικός» έχουν την παλαιότερη ανεύρεση.

Αυτό το «Ικ.Γ.Λάτρ. 55» εννοεί, αν πάμε στο υπόμνημα, τον λόγιο Ικέσιο Λάτρη (1799-1881) ο οποίος το 1855 εξέδωσε βιβλίο με τον φοβερό τίτλο Πανελληνίς: Πόνημα στιχηρόν περί του ελληνικού γένους και της Ελλάδος και του νυν πολέμου μετά προλεγομένων και σημειώσεων, που μπορείτε να το διαβάσετε εδώ. (Ύστερα από 40 σελίδες πρόλογο, το ποίημα αρχίζει: Ιδού, υπέρ της αρετής και υπέρ της Πατρίδος / ήρως και μάρτυς φύεται αήττητος ο Έλλην).

Ο Ικέσιος Λάτρης ήταν Σμυρνιός, πολέμησε το 1821 κυρίως ως δραγουμάνος και γραμματικός του Μιαούλη, στη συνέχεια υπηρέτησε σε κάποιες θέσεις στην Ελλάδα αλλά βλέπω ότι επέστρεψε και πέθανε στη γενέθλια πόλη, στη Σμυρνη. Οι Οθωμανοί ήταν φαίνεται ανεκτικοί σε όσους είχαν πάρει τα όπλα εναντίον τους ή δεν είχαν καλές υπηρεσίες πληροφοριών.

Όμως, δεν θα δώσουμε (ακόμα) στον Ικέσιο Λάτρη το βραβείο για την παλαιότερη χρήση της λέξης «ανθέλλην» και των παραφυάδων της, διότι, όπως θα ξέρετε, ο Κουμανούδης δεν είναι άσφαλτος -και δεν μπορεί να είναι, αφού δούλευε με τις μεθόδους και τους πόρους του 19ου αιώνα. Στην εποχή μας μπορούμε να τον βελτιώσουμε, όχι επειδή έχουμε ξοδέψει ώρες και ώρες να αναδιφούμε κονιοβριθείς τόμους αλλά με τρία κλικ κάνοντας αναζήτηση στα ψηφιοποιημένα από το Γκουγκλ βιβλία. Δεν είναι κανένα σπουδαίο κατόρθωμα το δικό μας, το δικό του ήταν.

Κι έτσι, με το καινούργιο κοσκινάκι μας θα δοκιμάσουμε να βελτιώσουμε το κουμανούδειο 1855 δοκιμάζοντας διάφορες λέξεις της… ανθελληνικής οικογένειας.

Και τα καταφέρνουμε. Βρίσκουμε ότι ο Λέων Μελάς το 1853 στο βιβλίο Νύξεις προς λύσιν του ανατολικού ζητήματος γράφει: «ένεκα του … φιλοτουρκισμού και αντιχριστιανικού ανθελληνισμού της Αυστριακής κυβερνήσεως».

Στον Μελά λοιπόν το στεφάνι;

Όχι ακόμα. Ψάχνοντας λίγο περισσότερο, βρίσκουμε έναν τόμο Συζητήσεων της Βουλής, του έτους 1849, όπου γίνεται λόγος για κάποιον διερμηνέα που απασχολούσε στην Πόλη το ελληνικό κράτος, για τον οποίο είχε τεθεί θέμα να παυθεί. Και υποστηρίχτηκε, δεν φαίνεται από ποιον, ότι «Ούτω δε είναι παράδοξον αληθώς το να λέγωσιν, ότι δεν δύναται να αντικαταστήση άλλος τις τον διερμηνέα, ενώ προσόντα άλλα δεν έχει, είμή τα ανθελληνικά εαυτού αισθήματα και την προς τα Ελληνικά συμφέροντα προδοτικήν τάσιν του»

Οπότε, στον ανώνυμο βουλευτή του 1849 πηγαίνει μέχρι τώρα ο έπαινος για την παλαιότερη χρήση του όρου «ανθέλλην» ή των παραφυάδων του. Μέχρι στιγμής, αφού δεν αμφιβαλλω πως αν κάποιος αναδιφήσει κείμενα της εποχής μπορεί να ανεβάσει λίγο περισσότερο τη χρονολογία -αλλά όχι πολύ νομίζω.

Στη συνέχεια βέβαια ο ανθέλλην είχε ορολογικώς λαμπρή πορεία αφού εκτόπισε τον όρο «μισέλλην» και τα παράγωγά του. Γιατί; Ίσως επειδή ο μισέλληνας (όπως και όλοι οι όροι με αυτό το πρώτο συνθετικό) έγιναν αδιαφανείς αφού τους ανταγωνίζονται οι λαϊκοί όροι με πρώτο συνθετικό το «μισο-» από τη λ. μισός.

Όσο για την πρόβλεψή μου πως, ναι μεν μπορεί να βρεθεί παλαιότερη εμφάνιση του όρου «ανθέλλην κτλ.», αλά δεν θα είναι πολύ παλαιότερη, τη στηρίζω στην αναζήτηση που έκανα στα Αρχεία ελληνικής παλιγγενεσίας, που είναι μια πολυτιμότατη συλλογή αρχειακού υλικού από τα χρόνια της Επανάστασης (και υπάρχει ονλάιν). Πρόκειται για πολύ ποικίλο υλικό, κυρίως σε καθαρεύουσα της εποχής, όλα τα κείμενα των εθνοσυνελεύσεων, αλλά και κάθε λογής επιστολές που έλαβε η Διοίκηση.

Στις χιλιάδες σελίδες των αρχείων της Παλιγγενεσίας δεν υπάρχει ο όρος «ανθέλλην» (και οι άλλοι της οικογένειας) εκτός αν ήμουν πολύ απρόσεχτος στην αναζήτηση. Αντίθετα βρίσκουμε τρεις φορές τον όρο «μισέλληνες».

Και καλά, μέσα στις τόσες συγκρούσεις και διαμάχες, θα ρωτήσετε, δεν αλληλοχαρακτηρίζονταν αυτοί οι άνθρωποι; Δυο εμφύλιους κάνανε στο κάτω-κάτω.

Ναι, αλλά το κάνανε πιο πραχτικά και πιο άμεσα, χαρακτηρίζανε τους αντιπάλους «τουρκολάτρες» ή «τουρκόφρονες».

Για παράδειγμα, σε επιστολή του το 1825 ο Νικ. Στορνάρης παραπονιέται στον Κασομούλη ότι τον θεωρούν τουρκολάτρη: «η Υπερτάτη Διοίκησις μάς έχει εις τον χορόν της Τουρκολατρείας», γράφει.

Βρήκα και καναδυό αναφορές σε «αντιπατριωτικά» (έργα, αισθήματα κτλ.)

** Τελικά με τα σχόλιά σας μού βάλατε τα γυαλιά, ακυρώνοντας εν μέρει (αλλά μόνο εν μέρει) τα όσα έγραψα πιο πάνω. Διότι στις αναζητήσεις μου είχα περιοριστεί στον όρο «ανθέλλην» και τις παραφυάδες του, παραβλέποντας τον λαϊκότερο (και φυσιολογικό στα νέα ελληνικά) τύπο «αντέλληνες» και «αντιέλληνες», ενώ ο Κουμανούδης υποδείκνυε ότι και στο κείμενο του Ικέσιου Λάτρη ακόμα υπήρχε τυπωμένο «αντελληνίζοντες».

Οπότε, ο Κόρτο βρήκε ότι ο Θεόδ. Κολοκοτρώνης (δηλαδή ο γραμματικός του) το 1825 είχε γράψει «να κηρύττωνται ως αντιπατριώται και αντέλληνες» ενώ η Λουκρητία βρήκε ότι το 1826 ο Δημ. Υψηλάντης θεώρησε ότι η συνεννόηση με τον Σουλτάνο είχε χαρακτηριστικά «πράξεως παρανόμου και αντιελληνικής».

Και στη συνέχεια, πάλι ψάχνοντας στα αρχεία της Παλιγγενεσίας, άλλοι σχολιαστές βρήκαν ακόμα παλαιότερες ανευρέσεις.

Ο Ιωάννης Κωλέττης, το 1822, χρησιμοποιεί τον όρο «αντελληνικαί καρδίαι», ενώ την ίδια χρονιά, στις 13 Μαΐου 1822, ο Μινίστρος της Αστυνομίας Ανδρέας Μεταξάς χρησιμοποιεί τον όρο «αντελληνοφρονούντες».

Είναι πολύ διδακτικό τελικά ότι πολλοί μορφωμένοι της εποχής, όταν έπλασαν (γιατί μπορεί ο καθένας να μην ήξερε τι έχει γράψει ο αλλος) νεολογισμούς με βάση το «αντί» και το «ελληνικός», ακολούθησαν τον φυσιολογικό λαϊκό τρόπο της σύνθεσης, κι έγραψαν «αντελληνικός» κτλ. περιφρονώντας τη δάσυνση. Ήταν μεν μορφωμένοι, αλλά δεν είχαν υποστεί την εκπαίδευση επί νεοελληνικού κράτους.

Πάντως, οι καθεαυτού ανθέλληνες είναι προϊόν του νεοελληνικού κράτους!